ITI SENTENARIO, WAYAWAYA KEN PANAGWAYWAYAS

NASELEBRARAN idi Hunio 12, 1998 ti masasao a Centennial Year ti pagilian--ti maika-100 a tawen sipud panangibayog ni Heneral Emilio Aguinaldo iti bandera ti Filipinas idiay Kawit, Cavite idi 1898. "Magarbo" a kunada iti Tagalog ken "with so much hype" ti pannakaselebrar ti Sentenario, maysa a dakkel a nailian a fiesta a ginastuan iti riniwriw a pisos ti gobierno.

No apay a ti Hunio 12, 1898 ti napili kas opisial a petsa a pangselebrarantayo iti Sentenario, nalabit gapu iti pannakasanaytayon a mangramrambak itoy nga aldaw iti kada tawen kas Aldaw ti Wayawaya. Ngem no usigen ti kinatalged ken kinapudno ti Hunio 12, 1898 kas Aldaw ti Pannakaideklara ti Wayawaya ken Panagwaywayas ti Filipinas iti Espania, adu dagiti tumpuar a saludsod ken kontrobersia.

Kangrunaan ditoy ti relasion ti Hunio 12 ken ni Aguinaldo nga utek iti pannakapapatay ti Supremo ti Katipunan a ni Andres Bonifacio ken ni kabsatna a Procopio, ken ni Heneral Antonio Luna. Kas imbatad ti sumagmamano a historiador, personal laeng a deklarasion ni Aguinaldo ken dagiti Caviteño a kakaduana ti Hunio 12 ket agkamtud iti nainsapasapan a pannakikaykaysa ti kaaduan a Filipino.

Maysa pay ket ti relasion ti Estados Unidos ti Amerika iti daytoy a deklarasion ti wayawaya. Iti salaysay a Roots of Subservience ni nasionalista a historiador Renato Constantino, imparangarangna nga idinto nga iti Hunio 12 ket inyetnag ni Aguinaldo ti panagwaywayas ti pagilian iti Espania, inkabilna met ti Amerika iti dayta nga aldaw iti "naisangsangayan a posision." Imbatad ni Constantino ti panangbigbig ni Aguinaldo, iti proklamasionna iti Hunio 12, iti "Great North American Republic" a kas protektor wenno garantor iti dayta a panagwayawaya. Kinapudnona pay ngamin, kadagiti 98 a tao a nagpirma iti deklarasion, nairaman ti maysa nga Amerikano, ni L.M. Johnson a maysa a koronel iti artileria ti US Army.

Mabalin met ngarud a kunaen nga idinto a ti Hunio 12, 1898 ket aldaw ti independensia iti Espania, isu met la ti aldaw iti "dependensia" iti Amerika ta naagapad iti nasao a deklarasion (nga naipadron pay iti Declaration of Independence ti Amerika) nga "under the protection of the Mighty and Humane North American Nation" ti Filipinas. Saan ngarud a mapangnamnamaan ti panangiproklamar ni Aguinaldo iti wayawaya, saan a naan-anay a wayawaya ta idinto a naideklara ti independensia ti pagilian, kinalikaguman ti liderato nga Aguinaldo nga agbalin ti Filipinas kas protectorate ti Estados Unidos. A ginundawayan met ti Estados Unidos ket inagawna dayta a "wayawaya" babaen ti sinsinan a laban ni Dewey iti Manila Bay idi August 1898 ken ti panangbayad ti Estados Unidos iti 20 a riwriw doliar iti Espania iti Treaty of Paris idi Disiembre 10, 1898.

Kabayatanna, maipapan iti pannakapapatay ni Bonifacio kalpasan ti panangagaw da Aguinaldo iti rienda ti Katipunan, kastoy ti imbatad ni Apolinario Mabini: "Ti ipapatay ni Bonifacio ket buklenna ti umuna a panagballigi ti personal nga ambision mailaksid iti pudpudno a patriotismo."

Iti met kaso ni Luna, insurat ni Constantino nga iti ipapatay ni Luna, naikkat ti kangrunaan a sagiped iti disenio dagiti mangirusrusat iti pannakikadua kadagiti Amerikano "ta ni Luna ket am-ammo kas mangkalkalaban iti panagkalikagum dagiti agirubrubuat iti pannakikolaborasion kadagiti Amerikano."

NO SAAN a lehitimo ti Hunio 12 kas umiso ken pudpudno nga aldaw ti wayawaya, adda kadi ngata, ania koma, ngarud ti umno nga aldaw a mabalin/rebbengna a maselebraran?

Kadagiti mabalin a maituding nga Aldaw ti Wayawaya, kinuna ni historiador a Constantino a mabalbalin ti Enero 23, 1899 a pannakainagurar ti Umuna a Republika a Filipino iti simbaan ti Barasoain idiay Malolos, Bulacan. No apay, agsipud ta kadaydi nga aldaw ket nagrambak ti sibubukel a pagilian ken nagsapata ni Aguinaldo kas Pangulo ti Republika ti Filipinas. Saan a kas idi Hunio 12, 1898 a "bin-ig a Caviteño ti nagrambak" ken kadaydi a panawen ket maysa a diktador ni Aguinaldo a saan ket a presidente.

Kasta met a mabalin pay a maituding ti Agosto 23, 1896, a mabigbig a panangrugi ti Rebolusion, idi pisangen dagiti Katipunero nga indauluan da Bonifacio ken Emilio Jacinto dagiti cedulada ket inyikkisda ti "Agbiag ti Filipinas!" idiay Pugad Lawin.

Adda pay ketdi mangipetteng, agingga ita, a Hulio 4 ti umno nga aldaw ti wayawaya--ti aldaw a panangwaya kano ti Estados Unidos iti Filipinas idi 1946.

Adda pay mangidarirag a Pebrero 25 ti rambakan--ti pannakawayawaya kano ti Filipinas iti diktadoria daydi Apo Ferdinand Marcos idi 1986, iti masasao a Rebolusion iti EDSA.

Adu met ti mamati a ti pudpudno nga aldaw ti wayawaya ken panagwaywayas ti pagilian (iti kontrol ti ganggannaet a puersa) ket Setiembre 16--idi imbasura ti Senado ti tulag ti panagtalinaed dagiti base militar ti Estados Unidos idi 1991.

Mabalin a marirotayo no ania itan (no saantayo a komportable iti Hunio 12 kas focal point ti Sentenario) ti umno nga aldaw--no ania a talaga kadagiti naagapad a petsa, no adda man maikari, ti nangirubuat wenno nanggubuay wenno namunganay iti pudno a wayawaya ken panagwaywayas dagiti Filipino kas umili ken iti Filipinas kas nasion, iti kolonial wenno imperial a tengngel ken panangadipen dagiti ganggannaet (wenno uray domestic) nga agari-ari a puersa.

Ngem pudno kadi a wayawaya ti impaay ti Estados Unidos kadatayo idi Hulio 4, 1946? Mabalin a makuna a nawayaantayo kas tao ken kas nasion iti ima ti ganggannaet a kolonialista ngem saan a makuna a nakapagwayastayo babaen dayta a wayawaya. Ti wayawaya ngamin ket saan a banag a dawdawaten wenno maiparparangkap laeng no di ket banag a mairuprupir ken mailablaban tapno magun-od, mapagballigian. Idi 1946, kinuna dagiti Amerikano a nawayatayon ta naisa ti wagayway ti Filipinas ket naipababa met ti bandera ti EU. Ngem pabuya la daydi ket karaip met dayta a wayawaya a naiparangkap dagiti kondision a pabor iti EU idi kas iti military bases agreement, mutual defense treaty, Laurel-Langley Agreement kdpy a kondisiones a nalawag a nangkontrol, nangtengngel, nangadipen met la kadagiti Filipino. Kas nadakamat iti maysa nga artikulo: "July 4 signifies the US imperialist pretense of 'granting' independence and converting the Philippines from a colony to semicolony."

Ti Pebrero 25 ngay? Tanda met ketdi ti nailian a pannakaruk-at. Maikanatad met a marambakan. Ngem numan pay maysa a pannakawaya manipud iti nadawel ken naagum a turay, saan a maibilang a naan-anay wenno naminpinsan a pannakawaya no ti depinisiontayo iti wayawaya ket ti pannakaukarkar iti simbalud-taldeng ti ganggannaet a bileg-timon-tengngel.

Ta ti Rebolusion ti EDSA a makunkuna, kas insurat ni Constantino, ket "sinuktanna laeng ti guardia iti neokolonial nga istraktura a silalagda pay la a nakamuntar." Narpuog nga agpayso idi ti maysa a diktadorial a rehimen ngem saan met ti sistema daytoy ken ti dominasion-kontrol ti ganggannaet a puersa.

Kabayatanna, naisalumina met ti Setiembre 16, 1991 ta kas naipaduyakyak, "iti dayta nga aldaw nga awan kaarpadna kadagiti naglabas, indeklara ti sangka-Filipinuan ti panagwaywayasda iti Amerika... impangabakda ti pinal a gubat maibusor iti kolonial a panagturay."

Kinuna ni Senador Wigberto Tañada, prinsipal nga autor ti gakat a nangsupring iti tratado a mangpatalinaed kadagiti base militar ti Estados Unidos: "Iti daytoy a pangngeddeng a manggibus iti kaudian ken kangrunaan a lingka ti kolonialismo itoy a pagilian, saantayo laeng nga agar-aramid iti historia--adda ti historia iti sibaytayo ta babaen ti panangibasuratayo itoy a tratado, agtigtignaytayo iti pinal a pannakatungpal ti pannakiruprupir dagiti tattaotayo maisupring iti kolonialismo--saan a babaen ti paltog wenno riribuk ngem babaen ti superior a bileg ti linteg ken rason."

Kinuna met ni Senador Jovito Salonga a presidente idi ti Senado: "Ti Setiembre 16, 1991 ket, di bumurong, isu ti aldaw a datayo itoy a Senado nasarakanna ti kararua, ti pudno nga ispiritu daytoy a pagilian ta ginupgoptayo ti tured ken panagtarigagay a nangibatad iti panagpatingga ti ganggannaet a militaria iti Filipinas."

Kas man naiparangarang idi Setiembre 16, 1991 ti panagtunged ti kaadda dagiti ganggannaet a puersa iti dagatayo iti aganay a 470 a tawen manipud pay immuna a simmanglad dagiti Kastila ditoy idi 1521. No kasta, masao a kasla kulminasion ti amin a rebolosion wenno resistansia kontra iti ganggannaet a bileg ti Setiembre 16, 1991 ket napateg la ketdi koma daytoy nga aldaw a lagipen met ken rambakan ken padayawan kas maysa nga Aldaw ti Panagwaywayas dagiti Filipino.

KABAYATANNA, NUPAY agpada ti ipaawat dagiti termino a wayawaya ken panagwaywayas, aggidiatda no saggaysaen nga ikkan iti kaipapanan ken panangipapan.

Iti bukodko a panirigan, ti panagwaywayas (independence iti Ingles, kasarinlan iti Tagalog) ket ti kasasaad a panagbukbukod, panagmaymaysa--saan nga agpannuray, agsadag, mangnamnama wenno agur-uray wenno agdependar iti aniaman iti siasinoman.

Idinto a ti wayawaya (freedom wenno liberty iti Ingles, kalayaan iti Tagalog), ipatarusna ti kinawaya--saan a sibabalud, saan a siraraked, saan a tengngel wenno kontrolado, saan a maiturturayan, saan a maim-impluensiaan, saan a mabuteng, saan nga agduadua.

Kadagitoy a depinision, madlaw a mabalin a ti maysa a tao (wenno nasion) ket makuna nga agwaywayas ngem saan a nawaya, wenno makuna a nawaya ngem saan nga agwaywayas.

Iti sasaaden ti Filipinas, iti sangagasuten a tawen wenno sipud pay immadak dagiti ganggannaet a puersa, adda kinatalged ti naagapad a situasion. Patientayo nga agwaywayastayon (ta awan metten a pisikal wenno literal wenno material dagiti ganggannaet a kolonialista iti dagatayo), ngem awanantayo iti wayawaya (ta siprepresotayo iti sikolohikal wenno mental wenno uray material a kolonialismo ken neokolonialismo). Mabalin met latta a patientayo a nawayatayon (ta sagsagrapentayo met dagiti wayawaya, kas pagarigan, iti panagsao, panagiwarnak, panagpanunot, pammati, panaguummong kdpy a basic human rights a gargarantiaan ti Konstitusiontayo), ngem saantayo nga agwaywayas (ta tengngelnatayo latta dagiti ganggannaet a puersa kas koma iti International Monetary Fund ken World Bank a mangkonkontrol iti ekonomia ken pati payen iti politikatayo).

Maysa pay, no apay a makuna nga awanantayo iti independensia, agsipud ta patpatuboyantayo met laengen--babaen ti panangpatpatalinaedtayo iti dependensiatayo--nga ituloktayo a biangandatayo, palidingadatayo, irurumendatayo, idadanesdatayo, abusuendatayo--nagbalintayo a masosista (pagay-ayatna ti makabil wenno maparigat) kadagiti sadista (pagay-ayatna ti agkabil wenno mangparigat) a ganggannaet a puersa ken interes.

Ngamin, ti pudno a wayawaya ken panagwaywayas, adda iti bagi, adda iti puso ken nakem--adda iti tarigagay, iti panamati, iti panangirupir, iti panangikalintegan, iti panangilaban. Ket aldawna amin nga aldaw, sentenariona amin a sentenario, panawenna amin a panawen, gundawayna amin a gundaway, wayana amin a waya, balligina amin a balligi--no la ket patien ken pagbiagantayo.

» Burnay Ezine,