LAWWALAWWA

Idi addakam' iti elementaria, ay-ayammi met ti lawwalawwa. Ay, ta naganas man ti aglawwalawwa! Kunaenmi nga adda met "arte" iti lubong ti panaglawwalawwa. Ket nasken nga ammuen dayta nga "arte" tapno maitutopka itoy nga ay-ayam. Amang a naes-estilo ngem ti agtaraken iti ibubulang a kawitan. Segun ti padpadasmi a nagubing, nakaay-ayat ti lawwalawwa nga ay-ayam.

Saan a basta maaddaanka lattan iti lawwalawwa ta nasken a sarakem dagitoy iti kasamsamekan, karemremmengan, karuruotan, kakaykaywan, kabambantayan ken dadduma pay a sulsulinek. (Malaksid no gumatangka lattan iti lako a lawwalawwa.) Mabalin ti agsapul iti aldaw man wenno iti rabii. Iti aldaw, saraken ida babaen ti saputda a naibanteng iti bulbulong, sangsanga, rutruting wenno ania la ditan. Saan a nalaka a maripar dagiti saput. Kasayaatan a panagsapul iti bigbigat wenno malmalem a nababa ti init ta gumilapgilap no kua ti saputda a maitupar iti init. Kaska la agsapul met no kuan iti nakagarut a nuangmo ta sumanirip, sumanarinipka. No kua ket madalapusmo ti saput ket anusam, a, a biruken ti ungto ti napugsat a saput. Saan met a basta a saput. Babaen ti tammudo, riknaen ti nakabanteng a saput no nalagda wenno natibker. No nalukay wenno narukop, saan nga ilalaban a lawwalawwa ti akinsaput. Uray no natibker met no kua, adda dagitay saan nga ilalaban kas koma iti "lawwalawwa ti aso". Bassit daytoy a lawwalawwa, dadakel met ti ramayna ngem nakudidit ti bagina ken nakadakdakkel ti ulona, dina ammo ti makilaban. Adda pay daytay aw-awaganmi idi iti "dugoldugolan" . Dugoldugolan ngamin ti bukot daytoy ket dina met ammo ti makilaban. Nupay kasta, masansan nga agalakami latta idi iti "dugoldugolan" ta aramatenmi nga "pagpaunget" wenno "pagpakan" iti taraken a lawwalawwa. Usarenmi pay idi ti "dugoldugolan" a pangestrok kadagiti kakaduami nga agsapsapul iti lawwalawwa. Alut-otenmi ti saput ti "dugoldugolan" manipud iti ubetna sami ibantebanteng nga ikamangkamang kadagiti bulbulong ken sangsanga a kasla adda dakkel ken naunget a lawwalawwa dita. Ket no makita ti duldog met a kaduami dayta a "saput", pakakumikomanna a sapulen ket iti kasta maunaanmi iti pagbirokan!

Nakaay-ayat no nakasarakkan it saput ti ilalaban a lawwwalawwa. Sukimatem ti agsumbangir nga ungto ti saput. Kitaem ti agpababa a saput ta isu dayta ti mangitunda iti yan ti akinsaput. Saan a diretso no kua dayta agpababa a saput ta masansan nga aglasat iti adu a bulbulong (nasadia man wenno nagango) ken rutruting. Anusam a biruken dagiti nakaikamangkamanganna. Sukainam nga in-inayad ta no nasiwalka, masidolmo no kua ti matmaturog a lawwalawwa iti lukong dagiti bulong ket pettat nga agpatinnag daytoy sa agkarayam a sumuksok nga aglemmeng. No masarakamon ti nakakukot a lawwalawwa iti natalimeng a pannakaumokna, an-anaten a rissingen wenno pirsayen ti bulong a yanna ket napnuan annad a yakar iti pagikkan. (Ti pagikkanmi idi ket kaaduanna a balay ti gurabis a nasiledsiled babaen ti nalukotlukot wenno napilkopilko a bulong ti niog wenno nagislagisla a karton wenno bamban.)

No rabii met ti panagsapul, agaramat iti silaw, siempre. Nalaka ta masilawan lattan ti lawwalawwa nga adda iti balayna nga agpadpadaan it sidana. Ta la mangkammeten sa mangipupok iti pagikkan. Uray iti mumalem wenno sumipnget, nalaka ta agruar (agriing) dagiti lawwalawwa ket agaramidda iti balayda. (Adda dagiti dadduma nga agsapul iti rabii a sako wenno langgosti ti itugotda a pagikkan ket iti minaisan wenno ninatengan ti pagsarakanda. Ngem saan a lawwalawwa ti isakoda no di ket dagiti bunga ti mais wenno ania ditan a natnateng!)

Adu't klase ti ilalaban a lawwalawwa (dagiti kadawyan a maus-usar kas ay-ayam). Ket mamatikay' man ken saan, agpannuray iti no ania a ruot wenno kayo wenno mula ti abilidad ti maysa a lawwalawwa. Segun daytoy iti padasmi a naglawwalawwan. Mamatikami nga adda "naunget" ken "tarkok" a lawwalawwa babaen laeng ti klase ti mula wenno banag a nakaalaanna. Dimi mailawlawag iti sientipikal a pagibasaran ngem pudno daytoy. "Naunget" dagiti lawwalalwwa a maala iti samon, saba, pagay, pan-aw, niog, barut ('tay siitan), kawayan, bainbain, mais, ledda, papaya, kaimito, santol, sarisa, tanglag, utong, kamatis, tanubong, bikal, waya ti elektrisidad kdpy. Kaaduan kadagitoy a lawwalawwa ket lumabaga, kayumanggi, ngumisit, barbonan, dumapo, kalalaingan ti bagina, ordenan, atitiddog ken nabisked ti ramay-sakana (ramayramayan). Idinto a dagiti maala iti taptapuyok, bangbangsit, poste wenno darekdek, abokado, salamagi, ipil-ipil, aludig, madre kakaw, subusob, puriket, bayabas, mangga, kahel kpdy ket "adda taktakrotna". Wenno no saan man a natakrot ket nasadut a makilaban (no addan iti iit wenno ruting a paglalabanan ket kanayon nga agpatinnag nga aguy-oy iti saputna--lalo no umaplaw ti angin, agpugiit ket pagbusingarenna ti kerretna ket agpabayuboy iti napino a saput a paglibasanna). Dagitoy ket nangisit, kolor-dapo, labang, turekturekan, pumuraw, masansan a butiog ken ababa dagiti ramayna.

Ngem addada dagitay sadut wenno tarkok a lawwalawwa a kaykayatmi idi. Dagitay adda lumabaga a turek iti tianna. Terres ti awagmi idi kadagitoy. (Isu dagitoy la ketdi dagitay nagnaganenda iti "black widow" idiay Amerika. Pagsayaatanna laeng ta saan makapatay dagiti terres iti Filipinas kas kadagiti black widow idiay Amerika.) Masansan a maala iti kaykayo wenno linlinong. Nagita ngamin dagitoy ket matay ti uray makagatda laeng a kalabanda a lawwalawwa. Manmano ti terres a lawwalawwa. Kaaduan a lawwalawwa (segun iti padasmi a naglawwalawwan) ket dina mapatay ti kalabanna no kagat laeng--malaksid no kalputanna sana sidaen.

Adda pay dagitay pagay-ayatmi id a klase nga aw-awaganmi it dogdogsit. Pabiglabigla no magna wenno umaddang daytoy a lawwalawwa ket ma-bluff no kua ti kasangona a lawwalawwa ket agatras daytoy.

Iti met panagtarakanan ken panagpaangatan ti lawwalawwa: Sakbay a maipaangat no kua ti lawwalawwa ket maipupok iti balayna (pagikkan) mapabisinan tapno "umunget". Mabalin met nga ipalaban ti kaal-ala. Ngem nasadut wenno "natakrot" no naatap pay laeng wenno nabsog. No lumaban ngamin ti lawwalawwa ket taraon ti pagkitkitaanna iti kalabanna. Isu a no maparukmanan daytoy ket balkutenna iti saput sana itangal a sisipen ti biktimana. No ipuppupok ti lawwalawwa, iruar daytoy sagpaminsan a pagkarayamen tapno makawatwat. Praktisen wenno "paungeten" babaen ti panangipasango iti "dugoldugolan" wenno dagitay klase ti lawwalawwa a saan a ilalaban kas koma iti "lawwalawwa ti balay" wenno "lawwalawwa ti Intsik", a kunkunami idi, wenno dagitay "takrot" a lawwalawwa. (Ngem diyo kadin tiltiliwen dagita a lawwalawwa dita balayyo ta isu pay dagita a agkaan ti lamok.)
Saan unay a pakpakanen no iranta nga ilaban. Wenno pakanen man, bassit la ti ipakan. Basaem no kua iti danum (maymayat pay no kua tay nagarasawan iti bagas) tapno "makadigos" ket mapreskuan. Dadduma idi a kaduami nga aglawwalawwa ket "painumenda" ti lawwalawwa tapno sumaranta kano kalpasan a mapupok. Ngem saan a danum ti ipainumda no di ket tupra - ikalbilda daytoy iti iit sada ibulos sadiay ti lawwalawwa - ket igupen met no kua ti gago a lawwalawwa ti tupra--ket sumaranta met, sika! No pinakanmo met ti nabayag ti pupokmo, permi a nagrawet ket uray la nga agbalin a butiog no adu ti ipakanmo. No pakanka a pakan, bumutiog a bumutiog ket inton kuan masdaawka ta agitlog daytoy ket agnaay a nakakutkuttongton.

Dagiti kadawyan a lawwalawwa nga ilalaban a naal-alami idi ket dagitay ngay klase a saan a makuna a kalakian wenno kabaian no di ket agpada nga agdaan iti organo ti lalaki ken babai ket kabalinanna ti agitlog wenno mangpessa iti bukodna nga annak nga is-isuna a di masapul ti asawana (a lalaki wenno babai). No bulos met ti lawwalawwa, agpukaw lattan wenno agtalaw ket din masarsarakan no nagitlogen. Paliiwmi dagitoy dagiti tarakenmi idi a lawwalawwa a bulos kadagiti masetas iti minuyonganmi. Adda pay dagitay lawwalawwa a dida kayat ti agbalay iti sabali a mula malaksid iti nakaalanda. Duktalmi dayta ta agtalaw dagiti ibulosmi iti rosas, santan, gumamela, rosal, dama de noche kdpy. Ket apanda kadagiti ruruot ken mulmula iti asideg a kaarngi ti nakaalaanmi idi kadakuada.

No natulagen dagiti akinlawwalawwa no ania kadagiti tarakenda ti agparis nga aglaban, maisagana ti iit wenno ruting a pagpaangatan. Wen, kasla bulang met ti manok a mangparis nga umana dagiti aglaban a lawwalawwa. Ket no kua adda met latta "dehado" wenno "liamado". Ngem agdepende daytan iti tulag. iti pusta ken pati iti kantiaw.

Adda no kua mapusgan a mangiggem iti iit a pagdangadangan dagiti lawwalawwa. No agpada a " naunget" dagiti agsango a lawwalawwa, dagusda nga agsinneppeg no agsabatda ket gay-atenda ti agkinnagat. Ti maunaan a makagat a mapakdeman ket diretso a kalputan ti kalabanna. Adda daytay permi ti "ungetna"gapu ta mabisin unay a kamkamatenna pay laeng ti kalabanna ket makakalkalputen ket agruaren ti napuskuol a saput iti ubetna . Pati iit wenno ti ima nga agig-iggem ket kagatenna wenno kalputanna pay no kua. No natiliwnan, nakaay-ayat a mingmingan ti panangkalputna ta permi a bungunenna ken balkutenna a pusipusipusen ti biktimana sananto itangal sana sepsepan iti pempennekna.

No kua met ket agsinneppeg lattan dagiti agangat a pagin-innabrasaenda dagiti ramramayda a kasla agtitinnantantiada. Into no kuan, umatras ti maysa no mariknana a dina kaya ti kalabanna ket agpatinnag daytoy iti iit ket aguy-oy iti saputna. Suroten met no kua ti kalabanna ket gittabenna ti saput a nagbitinan ti kalabanna ket mabitog daytoy iti daga no di masippaw ti akinlawwalawwa. "Tumarkok" ngamin ti lawwalawwa no naynay a mabitog. No agpauy-oy no kua ti lawwalawwa, gutadgutadem ti saput a nagbitinanna babaen ti tammudom sabay "tensss… tensss…" kunam ket daras met nga umuli ti lawwalawwa.

No kasta a kasta a dida met aglaban ta aglinlinnisida no agsabatda wenno agkarapatinnagda, awan idi makunami a maabak wenno mangabak. Sala adda mangabak no adda makalputan wenno maasugatan iti grabe. Wenno no adda makagat ket natay. No awan matinongmi idi nangabak wenno naabak, baliwanmi ti ipalabanmi wenno sabali manen a paris ti paglabanenmi. Adut' taraken wenno pupok ti tunggal maysa kadakami idi - nasurok a saglilima wenno ad-adu pay a lawwalawwa.

No nasuagatan ti nakilaban a lawwalawwa iti ramay wenno iti bagina, awaganmi iti "agkukutel" ta agkakapsut ngamin daytoy wenno di makakunail wenno narsingan pay ti ramay. No "terres" a lawwalawwa ti nakakagat, sigurado a maungkel uray saan unay a grabe ti sugatna. "Agasanmi" met idi no kua dagiti nasugatan a lawwalawwami iti tubbog ti nataltal a bulong ti paria wenno patani wenno ti bulong ti mula a nakaalaanna. Ket umimbag met! Ti dadduma a kaduami idi ket ikalida ti nasugatan a lawwalawwada iti pagbabasaan ket no kua ket gaburanda pay iti dapo. Ket manen, sumaranta! No dadduma, dagiti "agkukutel" a natarkok ket usarenmi a pagpakan. Iggamanmi dagiti ramayna babaen ti tangan ken tammudomi sami ipirit iti pakanenmi ket seppegenna met a dagus.

No madama ti paangat ket nasadut dagiti aglaban a lawwalawwa, dimi idi idurduron ti ubet ti lawwalawwami nga umasideg iti karangetna. "Tumarkok" no maidurduron. Ngem no matektekankami idi ta dida met la agsinneppegen, durunanmi idan. No dida latta agranget, paglabanenmi no kua idan iti baso. Takkaban wenno ipisokmi ti dua a lawwalawwa nga aglaban iti baso. Ket gapu ta bassit laeng ti pisipisan ti uneg ti baso, kapilitan nga aglabanda agingga ti adda matay kaniada. Pasaray matayda a dua no dadduma ta permi ti panagkinnayammet ken panagkinkinnagatda no mapupokda iti baso. Itoy a situasion, ti umuna a matay ti makuna a maabak.

No addan inabak ti maysa a lawwalawwa, lalo no kinalputan wenno sindana, umung-unget ken tumurtured met. Nupay adda dagitay tumarkok lalo no adut' sugatna wenno nabsog unay iti kinnanna a kalabanna ket bimmutiog. Ngem depende no kuan iti pagtaraknan no kasano a mapagtalinaed ti kinasiglat wenno kinasaranta ti maysa a "bida" wenno "kampeon" a lawwalawwa.

» Valley Journal,
» Burnay Ezine,