อนิฏฺฐาการสมฺโภครสา                          มีการเสวยอารมณ์ที่ไม่ดี เป็นกิจ
         เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฐานา                       มีความอาพาธทางใจ เป็นผล
         หทยวตฺถุปทฏฺฐานา                              มีหทัยวัตถุ เป็นเหตุใกล้

         จ. อุเบกขาเจตสิก คือความรู้สึกเฉยๆ ไม่ทุกข์ไม่สุข มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณา                          มีการเสวยอารมณ์ปานกลาง เป็นลักษณะ
         สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพยูหนมิลาปนรสา         มีการักษาสัมปยุตตธรรม ไม่ให้เจริญ ไม่ให้เศร้าหมอง เป็นกิจ
         สนฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา                           มีความเฉยๆ เป็นผล
         นิปฺปิติกจิตฺตปทฏฺฐานา                          มีจิตที่ไม่ยินดีเป็นเหตุใกล้

         ๓. สัญญาเจตสิก คือ ความจำหมายอารมณ์ มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         สญฺชานน ลกฺขณา                                            มีความจำ เป็นลักษณะ
         ปุนสญฺชานน ปจฺจยนิมิตฺตกรณ รสา                        มีการหมายไว้และจำได้ เป็นกิจ
         ยถาคหิต นิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณ ปจฺจุปฏฺฐานา        มีความจำได้ในสิ่งที่หมายไว้ เป็นผล
         ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา                                  มีอารมณ์ที่ปรากฏ เป็นเหตุใกล้

         ๔. เจตนาเจตสิก คือการแสวงหาหรือขวนขวายที่จะให้เป็นไปในอารมณ์ หรือความตั้งใจ หรือความสำเร็จ มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         เจตนาภาวลกฺขณา                                มีการชักชวน เป็นลักษณะ
         อายูหนรสา                                        มีการขวนขวาย เป็นกิจ
         สํวิธาน ปจฺจุปฏฺฐานา                             มีการจัดแจง เป็นผล
         เสสขนฺธตฺตยปทฺฐานา                             มีนามขันธ์ทั้ง ๓ ที่เหลือ ( คือ เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์
                                                               วิญญานขันธ์ ) เป็นเหตุใกล้

         ๕. เอกัคคตาเจตสิก คือการตั้งมั่นอยู่ในอารมณ์เดียว มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         อวิกฺเขปลกฺขณา                                    มีการไม่ฟุ้งซ่าน เป็นลักษณะ
         สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรสา                         มีการรวบรวมสหชาตธรรม เป็นกิจ
         อุปสมปจฺจุปฏฺฐานา                                มีความสงบ เป็นผล
         สุขปทฏฺฐานา                                        มีสุขเวทนา เป็นเหตุใกล้

         ๖. ชีวิตินทรียเจตสิก คือการรักษาธรรมที่เกิดร่วมด้วยตนให้ตั้งอยู่ตามอายุของตน มีลักขณาทิจตุกะดังนี้

         สหชาตานํ อนุปาลนลกฺขณํ                            มีการเลี้ยงรักษาสหชาตธรรม เป็นลักษณะ
         เตสํ ปวตฺตนรสํ                                         มีความตั้งอยู่และเป็นไปได้ เป็นกิจ
         เตสญฺเญวฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ                             มีการทรงอยู่ได้ซึ่งสหชาตธรรม เป็นผล
         เสสขนฺธตฺตยปทฏฺฐานํ                                   มีนามขันธ์ทั้ง ๓ ที่เหลือ ( เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ 
                                                                     วิญญานขันธ์ ) เป็นเหตุใกล้

         ๗. มนสิการเจตสิก คือการกระทำอารมณ์ให้แก่จิต หรือความใส่ใจในอารมณ์ มีลักขณาทิจตุกะดังนี้

         สารณลกฺขโณ                                     มีการทำให้สัมปยุตตธรรมใส่ใจในอารมณ์ เป็นลักษณะ
         สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส             มีการทำให้สัมปยุตตธรรมประกอบในอารมณ์ เป็นกิจ
         อารมฺมณาภิมุขีภาวปจฺจุปฏฺฐาโน               มีการทำให้สัมปยุตตธรรมให้มีหน้าที่เฉพาะอารมณ์ เป็นผล
         อารมฺมณปทฏฺฐาโน                              มีอารมณ์ เป็นเหตุใกล้

         มนสิการเจตสิก คือ ความใส่ใจในอารมณ์นี้ ถ้ามีความใส่ใจเป็นอันดีต่ออารมณ์ หรือใส่ใจในอารมณ์ด้วยอุบายอัน แยบคาย คือใส่ใจให้ถูกต้องตรงตามสภาวะแห่ง ความเป็นจริงแล้ว ย่อมก่อให้เกิดจิตที่ดีงาม

ความใส่ใจเป็นอันดีเรียกว่า โยนิโสมนสิการ
         ถ้าไม่มีความใส่ใจเป็นอันดีต่ออารมณ์ หรือใส่ใจในอารมณ์ด้วยอุบายอันไม่แยบคายแล้ว ย่อมก่อให้เกิดจิตที่ไม่ดี จิตที่ ชั่วที่บาป ความไม่ใส่ใจเป็นอันดีนี้ เรียกว่า อโยนิโสมนสิการ

         สาเหตุที่จะให้เกิด โยนิโสมนสิการ คือ

         ๑. ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตา                   เคยทำบุญไว้แต่ปางก่อน
         ๒. ปฏิรูปเทสวาส                             อยู่ในประเทศที่สมควร คือประเทศที่มีสัปบุรุษ
         ๓. สปฺปุริสูปนิสฺสย                         คบหาสมาคมกับสัปบุรุษ
         ๔. สทฺธมฺมสฺสวน                           ฟังธรรมของสัปบุรุษ
         ๕. อตฺตาสมฺนาปณิธิ                           ตั้งตนไว้ชอบ

         ส่วนสาเหตุที่จะให้เกิด อโยนิโสมนสิการ ก็ตรงกันข้าม คือ

         ๑. ปุพฺเพ อกตปุญฺญตา                     ไม่ได้สร้างสม บุญไว้แต่ปางก่อน
         ๒. อปฺปฏิรูปเทสวาส                        อยู่ในประเทศที่ไม่สมควร (คือไม่มีสัปบุรุษ)
         ๓. อสปฺปุริสูปนิสฺสย                        ไม่ได้คบหาสมาคมกับสัปบุรุษ
         ๔. อสทฺธมฺมสฺสวน                              ไม่ได้ฟังธรรมของสัปบุรุษ
         ๕. อตฺตมิจฉาปณิธิ                          ตั้งตนไว้ผิด

          ปกิณณกเจตสิก เป็นเจตสิกเบ็ดเตล็ด ไม่ประกอบกับจิตทั่วไปแต่ประกอบได้เป็นบางดวง ปกิณณกเจตสิกมี ๖ ดวง ดังต่อไปนี้

         ๑. วิตกเจตสิก คือการยกจิตขึ้นสู่อารมณ์ กล่าวอย่างธรรมดาสามัญ ก็คือการคิด การนึกถึงอารมณ์ มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนกฺขโณ           มีการยกจิตขึ้นสู่อารมณ์ เป็นลักษณะ
         อาหนปริยาหนรโส                            มีการกระทำให้จิตกระทบอารมณ์บ่อยๆ เป็นกิจ
         อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺฐาโน         มีจิตที่ทรงอยู่ในอารมณ์ เป็นผล
         เสสสขนฺธตฺตยปทฏฺฐาโน                          มีนามขันธ์ทั้ง ๓ ที่เหลือ (เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ วิญญาณขันธ์)                                                                เป็นเหตุใกล้

         วิตกเจตสิก คือการยกจิตขึ้นสู่อารมณ์นี้ มีความหมายใกล้เคียงกับเจตนาเจตสิก ความตั้งใจในอารมณ์ และมนสิการ เจตสิก ความใส่ใจในอารมณ์ เพื่อให้เกิดความแตกต่างกัน จึงมีอุปมาด้วยเรือแข่งว่า
         เจตนาเจตสิก อุปมาดังคนพายหัว ต้องคว้าธงให้ได้ อันหมายถึงความสำเร็จ คือชัยชนะ
         มนสิการเจตสิก อุปมาดังคนถือท้าย ต้องคัดวาดเรือให้ตรงไปยังธงอันเป็นหลักชัย
         วิตกเจตสิก อุปมาดังคนพายกลางลำ มุ่งหน้าจ้ำพายไปแต่อย่างเดียว

         ๒. วิจารเจตสิก คือ การประคองจิตให้อยู่ในอารมณ์ กล่าวอย่างธรรมดาสามัญก็ว่า คิดบ่อยๆ นั่นเอง
มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ                      มีการพิจารณาอารมณ์บ่อยๆ เป็นลักษณะ
         ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส                      มีการทำให้สหชาตธรรมประกอบในอารมณ์ เป็นกิจ
         จิตฺตอนุปฺปพนฺธปจฺจุปฏฺฐาโน                   มีการตกแต่งจิตให้อยู่ในอารมณ์ เป็นผล
         เสสขนฺธตฺตยปทฏฺฐาโน                มีนามขันธ์ทั้ง ๓ ที่เหลือ ( เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ วิญญาณขันธ์ ) เป็นเหตุใกล้

         ๓. อธิโมกขเจตสิก มีการตัดสินอารมณ์ มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ                                มีการสันนิษฐานอารมณ์ เป็นลักษณะ
         อสํสปฺปนรโส                                      มีการไม่โยกไม่คลอน เป็นกิจ
         วินิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐาโน                              มีการตัดสิน เป็นผล
         สนฺนิฏเฐยฺยธมฺมปทฏฺฐาโน                        มีการสันนิษฐานธรรม เป็นเหตุใกล้

         ๔. วิริยเจตสิก คือ ความเพียรเพื่อให้ได้อารมณ์ มีลักขณาทิจตุกะดังนี้

         อุสฺสาหนลกฺขณํ                                  มีความอุตสาหะ เป็นลักษณะ
         สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ                        มีการอุดหนุนค้ำชูสหชาตธรรม เป็นกิจ
         อสํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํ                              มีการไม่ย่อท้อถดถอย เป็นผล
         สํเวคปทฏฺฐานํ                                    มีความสลด เป็นเหตุใกล้

         ๕. ปีติเจตสิก คือ ความปลาบปลื้ม หรืออิ่มใจในอารมณ์ มีลักขณาทิจตุกะดังนี้

         สมฺปิยายนลกฺขณา                             มีความอิ่มใจ เป็นลักษณะ
         กายจิตฺตปีฬนรสา                                 มีการทำกายและใจอิ่มเอิบ เป็นกิจ
         โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา                               มีกายและใจเฟื่องฟู เป็นผล
         เสสขนฺธตฺตยปทฏฺฐานา                            มีนามขันธ์ทั้ง ๓ ที่เหลือ (เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ วิญญาณขันธ์)                                                                เป็นเหตุใกล้

         ปีติเจตสิก คือ ความปลาบปลื้มใจ อิ่มใจในอารมณ์นั้นมี ๕ ประการ

         ๑. ขุทฺทกาปีติ ปลาบปลื้มใจเล็กน้อยพอรู้สึกขนลุก
         ๒. ขณิกาปีติ ปลาบปลื้มใจชั่วขณะเกิดขึ้นบ่อยๆ
         ๓. โอกฺกนฺติกาปีติ ปลาบปลื้มใจจนถึงกับตัวโยกตัวโคลง
         ๔. อุพฺเพงฺคาปีติ ปลาบปลื้มใจจนถึงกับตัวลอย
         ๕. ผราณาปีติ ปลาบปลื้มใจจนนอิ่มเอิบซาบซ่านไปทั่วทั้งกายและใจ