การตรวจวิเคราะห์คุณภาพน้ำ ด้วยสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังหน้าดิน
|
การตรวจวิเคราะห์คุณภาพน้ำโดยประชาชน |
|||
| ภาควิชาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น ชนิดและจำนวนของสิ่งมีชีวิตแต่ละชนิดในแต่ละแหล่งน้ำ เป็นผลรวมของสิ่งแวดล้อมทุกชนิดในแหล่งน้ำนั้น ลำธาร แม่น้ำ และบ่อ บึงที่สะอาด จะมีพืชและสัตว์หลากหลายชนิดอาศัยอยู่ แต่เมื่อมีสิ่งแวดล้อม ของลำน้ำเปลี่ยนแปลงไป เช่น มีการทิ้งสิ่งปฏิกูล อันได้แก ่ขยะและของเสียจากอาคารบ้านเรือน และโรงงานอุตสาหกรรม รวมทั้งปุ๋ยและยาฆ่าแมลง ที่ถูกชะลงสู่แหล่งน้ำ สิ่งปฏิกูลเหล่านี้ จะเป็นอาหารที่เหมาะสมของพืชน้ำบางชนิด และจุลินทรีย์ ทำให้จำนวนพืชบางชนิด โดยเฉพาะสาหร่ายขนาดเล็ก และจุลินทรีย์เพิ่มจำนวนตัวขึ้นอย่างมากมาย ทั้งสาหร่ายและจุลินทรีย์เป็นสิ่งมีชีวิต ต้องการออกซิเจนในการหายใจ สิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยู่ในน้ำ แต่ละชนิด มีความต้องการธาตุอาหาร และปริมาณออกซิเจนแตกต่างกัน ปกติในน้ำจะมีออกซิเจนละลายอยู่ปริมาณหนึ่ง ซึ่งเพียงพอต่อสิ่งมีชีวิต ที่อยู่ในน้ำ ณ.ที่แห่งนั้น แต่เมื่อสาหร่ายขนาดเล็ก และ จุลินทรีย์มีจำนวนมากขึ้นปริมาณออกซิเจนที่ต้องการใช้ในการหายใจก็มากขึ้นตามไปด้วย ทำให้ปริมาณออกซิเจนในน้ำลดต่ำลง ระยะนี้จะเห็นน้ำเป็นสีเขียว เนื่องจากสีของสาหร่ายขนาดเล็ก สาหร่ายพวกนี้มีอายุขัยสั้น เมื่อตายลงจะกลายเป็นแหล่งอาหารอีกแหล่งหนึ่ง ของจุลินทรีย์ในน้ำ จุลินทรีย์มีอาหารมากขึ้น จึงเพิ่มจำนวนลูกหลานมากขึ้นเช่นกัน ทำให้ออกซิเจนในน้ำถูกใช้ไปมาก จนถึงจุดหนึ่งที่ปริมาณออกซิเจนในน้ำ ลดต่ำลงมากส่งผลให้ สัตว์บางชนิดที่ต้องการออกซิเจนสูงกว่านี้ทนอยู่ไม่ได้ ต้องอพยพหนีไปอยู่ในบริเวณ ที่มีออกซิเจนสูงกว่า เช่น ปลาหลายชนิดว่ายน้ำหนีไป กุ้งพยายามลอยตัวขึ้นมาเหนือน้ำ และเคลื่อนไหวส่วนท้องถี่ๆ หอยกาบเปิดกาบอ้า ตายอยู่บริเวณตะกอนท้องน้ำ คงเหลือแต่สัตว์ที่มีความต้องการออกซิเจนน้อยกว่า เช่น ปลานิล ปลาปักเป้า และหอยฝาเดียวยังคงทนอยู่ได้ เมื่อจำนวนจุลินทรีย์ยิ่งเพิ่มมากขึ้น ปริมาณออกซิเจนก็ยิ่งถูกใช้ไปมากขึ้น เช่นกัน ปริมาณออกซิเจนในน้ำ ยิ่งลดลงอีก จนสิ่งมีชีวิตชนิดที่เหลือเหล่านี้ ไม่มีออกซิเจนเพียงพอในการหายใจ ก็จะตายเช่นกัน เหลือแต่จุลินทรีย์ที่สามารถ ใช้ออกซิเจนในรูปอื่นอาศัยอยู่ได้ และเพิ่มจำนวนขึ้น ในช่วงนี้น้ำจะเปลี่ยนเป็นสีดำ และมีกลิ่นเหม็น กลายเป็นน้ำสกปรก ที่สิ่งมีชีวิตอื่นๆไม่สามารถอาศัยอยู่ได้ นอกเหนือจากสัตว์จำพวกปลา กุ้งและหอยที่สามารถมองเห็นได้ง่ายแล้ว ยังมีสัตว์ขนาดเล็กพวกไส้เดือนน้ำ แมลงน้ำและตัวอ่อนของแมลงน้ำหลายชนิดที่อาศัยอยู่ในตะกอนพื้นท้องน้ำและบริเวณพืชริมฝั่ง ซึ่งเรียกชื่อรวมกันว่าสัตว์หน้าดิน เช่น แมลงชีปะขาว แมลงหนอนปลอกน้ำ แมลงดานา แมลงคันโซ่ แมลงหัวควาย จิงโจ้น้ำ แมลงปล้องแขน แมลงข้าวสาร แมลงตับเต่า อีเหนี่ยวและแมลงระงำ (ตัวอ่อนแมลงปอ) ลูกน้ำยุง หนอนแดง และไส้เดือนน้ำจืดเป็นต้น แมลงเหล่านี้มีหลายชนิดที่ระยะตัวอ่อนหายใจด้วยเหงือก จึงต้องใช้ออกซิเจนในน้ำโดยตรง เช่น ตัวอ่อนแมลงชีปะขาว ตัวอ่อนแมลงหนอนปลอกน้ำและตัวอ่อนแมลงปอ ในขณะที่บางชนิดอาจหายใจโดยใช้ออกซิเจนในอากาศ เช่น แมลงดานา แมลงคันโซ่ ลูกน้ำยุง จิงโจ้น้ำ และหนอนแมลงวันดอกไม้ บางชนิดมีความสามารถพิเศษในการจับออกซิเจนในน้ำ เช่นหนอนแดง และไส้เดือนน้ำจืดทำให้สัตว์ทั้งสองชนิดนี้สามารถทนอยู่ได้ในน้ำที่มีปริมาณออกซิเจนละลายต่ำมากๆ ตัวอ่อนแมลงที่ต้องหายใจเอาออกซิเจนในน้ำก็เหมือนปลา กุ้งและหอยที่จะได้รับผลกระทบมากเมื่อปริมาณออกซิเจนในน้ำลดต่ำลง โดยสัตว์ที่มีเหงือกคือ ตัวอ่อนแมลงชีปะขาวและตัวอ่อนแมลงหนอนปลอกน้ำจะได้รับผลกระทบมากที่สุด รองลงมาคือพวกที่สามารถใช้ออกซิเจนจากอากาศหรือเก็บกักอากาศไว้กับตัว เช่น แมลงดานา แมลงคันโซ่ แมลงหัวควาย จิงโจ้น้ำ แมลงปล้องแขน แมลงข้าวสาร แมลงตับเต่า และลูกน้ำยุง ดังนั้นหากยังพบสัตว์เล็กๆเหล่านี้โดยเฉพาะอย่างยิ่งตัวอ่อนแมลงชีปะขาว ตัวอ่อนแมลงหนอนปลอกน้ำ ตัวอ่อนแมลงปอ รวมทั้งสัตว์ชนิดอื่นๆอีกหลากหลายชนิดมีชีวิตอยู่ได้ก็แสดงว่าคุณภาพน้ำยังคงดีอยู่ แต่ถ้าสัตว์เหล่านี้ลดจำนวนลงอย่างมากหรือหายไปแสดงว่าคุณภาพน้ำเลวลงหรือสกปรกขึ้น ซึ่งจะเหลือพวกไส้เดือนน้ำจืด หนอนแดง และหนอนแมลงวันดอกไม้เท่านั้นที่สามารถทนอยู่ได้และเพิ่มจำนวนมากขึ้น เนื่องจากไส้เดือนน้ำจืดและหนอนแดงมีความสามารถจับออกซิเจนในน้ำได้ดี ส่วนหนอนแมลงวันดอกไม้จะยื่นส่วนหางที่ยาวให้โผล่พ้นน้ำจึงรับออกซิเจนจากอากาศได้โดยตรง นั่นคือหากมีไส้เดือนน้ำจืด หนอนแดง และหนอนแมลงวันดอกไม้เพิ่มจำนวนมากขึ้นแล้วแสดงว่าน้ำสกปรกมากขึ้น ในทำนองเดียวกันในแหล่งน้ำที่ไม่สะอาดหรือมีคุณภาพไม่ดี และพบไส้เดือนน้ำจืดและหนอนแดงมาก เมื่อคุณภาพน้ำค่อยๆดีขึ้นคือมีปริมาณออกซิเจนละลายน้ำมากขึ้น สัตว์ชนิดอื่นๆเช่นแมลงดานา แมลงคันโซ่ แมลงหัวควาย จิงโจ้น้ำ จะกลับเข้ามาอาศัยได้อีก และเมื่อปริมาณออกซิเจนในน้ำยิ่งเพิ่มมากขึ้นจนตัวอ่อนแมลงชีปะขาวและตัวอ่อนแมลงหนอนปลอกน้ำหลายชนิดสามารถเข้ามาอาศัยได้ แสดงว่าขณะนี้แหล่งน้ำนั้นกลับมีคุณภาพดีหรือสะอาดขึ้น ดังนั้นการเปลี่ยนแปลงชนิดและจำนวนของสัตว์หน้าดินในแหล่งน้ำหนึ่งๆจึงสามารถแสดงถึงการเปลี่ยนแปลงคุณภาพน้ำโดยรวมได้ หรือกล่าวได้ง่ายๆว่า สัตว์หน้าดินเหล่านี้เป็นเสมือนระบบเตือนภัยขั้นต้นด้านคุณภาพน้ำ นอกจากสัตว์หน้าดินเหล่านี้จะสามารถแสดงถึงคุณภาพของน้ำได้แล้ว สัตว์เหล่านี้ ยังเป็นแหล่งอาหารที่สำคัญของปลา และสัตว์น้ำขนาดใหญ่อื่นๆ ดังนั้น นอกจากสัตว์ขนาดเล็กๆ เหล่านี้จะใช้เป็นระบบเตือนภัยขั้นต้น ด้านคุณภาพน้ำแล้ว ยังสามารถสะท้อนให้เห็นถึง ความสมบูรณ์ของลำธารและแม่น้ำด้วย  ภาพวาดสิ่งมีชีวิตที่อาศัยบริเวณฝั่งน้ำ 1. การใช้ประสาทสัมผัส เช่น ตา จมูก และผิวหนัง น้ำสะอาด น้ำสกปรก น้ำใส ไม่มีสี น้ำขุ่น น้ำมีสี สีเขียวแสดงว่ามีธาตุอาหารมากไม่มีขยะลอยที่ผิวน้ำ มีขยะลอยที่ผิวน้ำ ไม่มีฟอง มีฟอง ไม่มีคราบน้ำมัน มีคราบน้ำมัน มีพืชและสัตว์หลายชนิด มีพืชและสัตว์น้อยชนิด สัมผัสแล้วไม่เกิดอาการคัน สัมผัสแล้วเกิดอาการคัน 2. การตรวจวัดทางเคมี โดยการใช้สารเคมีหรือเครื่องมือในการตรวจวัด | |||
 การตรวจวิเคราะห์คุณภาพน้ำ ด้วยสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังหน้าดิน ประมวลภาพ การอบรมการตรวจวิเคราะห์คุณภาพน้ำ ที่ น้ำพอง 25-27 พฤษภาคม พ.ศ. 2542 ตัวอย่างการทดสอบคุณภาพน้ำ สมุดบันทึก การตรวจวิเคราะห์คุณภาพน้ำโดยประชาชน วิกฤติการณ์มลพิษในแม่น้ำพอง
โดย ดร.ยรรยงค์ อินทร์ม่วง
นักวิชาการสิ่งแวดล้อม 7 กลุ่มงานวิเคราะห์คุณภาพสิ่งแวดล้อม ศูนย์อนามัยสิ่งแวดล้อมเขต 6 จ.ขอนแก่น Special Link
การศึกษาความสัมพันธ์ระหว่าง สัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังหน้าดิน ในแหล่งน้ำจืดกับ ปัจจัยคุณภาพ สิ่งแวดล้อมในลุ่มน้ำพอง
ดัชนีชีวภาพ สำหรับการจัดจำแนกคุณภาพน้ำทางชีววิทยา ในลุ่มน้ำพอง ด้วยสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังหน้าดิน กลับไปหน้าแรก
การตรวจวิเคราะห์คุณภาพน้ำโดยประชาชน |
|||
