๔. ทางปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์(มรรค)

๔. หลักการและวิธีฝึกเจริญสมาธิ

หลักการสำคัญของการเจริญสมาธิ คือ ให้ฝึกมีสติในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเพียงกิจเดียว(เอกัคคตา) โดยไม่ใช้สมองไปในการรับรู้ข้อมูล หรือนึกคิดเรื่องอื่นใด(อุเบกขา).

วิธีการในการฝึกเจริญสมาธิเป็นเรื่องง่าย ๆ ที่ทุกท่านสามารถฝึกได้และได้รับผลทันทีที่ฝึก ยกเว้นผู้ที่มีปัญหาทางสมอง หรือเป็นโรคที่เกี่ยวข้องกับสมอง.

ขอให้ทุกท่านสบายใจได้ว่า การบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคลในระดับต่าง ๆ นั้น ไม่จำเป็นต้องมีสมาธิตั้งมั่นเป็นเวลานาน ๆ เพราะถ้าเป็นเช่นนั้นแล้ว การบรรลุธรรมในสมัยพุทธกาลคงต้องใช้เวลานานมาก เพื่อฝึกฝนการเจริญสมาธิให้ตั้งมั่นเป็นเวลานาน.

การจะบรรลุธรรมในขั้นต้นนั้น เกิดขึ้นได้จากการที่ท่านเข้าใจเนื้อหาของอริยสัจ ๔ และเริ่มฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ในขั้นเริ่มต้นได้ถูกต้องและครบถ้วนตามสมควร จึงจะทำให้ท่านสามารถเริ่มรู้เห็นและควบคุมความคิดของท่านไม่ให้เจือปนด้วยกิเลสได้ตามสมควรกับเหตุปัจจัย.

สติสัมปชัญญะคืออะไร

เพื่อให้ข้อความกระชับ คำว่า "สติ" จึงหมายถึงสติและสัมปชัญญะ แต่เนื่องจากสติที่กล่าวถึง ส่วนใหญ่เป็น "สติทางธรรม" ดังนั้น "สติ" ในที่นี้จึงหมายถึง "สติทางธรรม" ด้วย.

สติสัมปชัญญะเกิดขึ้นในขณะที่ท่านกำลังทำกิจต่าง ๆ ด้วยความตั้งใจ ไม่ว่ากิจนั้นจะดี หรือชั่ว หรือไม่ดีไม่ชั่ว. เพื่อป้องกันความสับสน จึงไม่ใช้ประโยคที่ว่า "สติสัมปชัญญะในด้านกิเลส" แต่จะใช้คำว่า "กิเลส" หรือ "ข้อมูลด้านกิเลส" แทน. ในหนังสือเล่มนี้จะใช้คำว่า "ข้อมูลด้านกิเลส" บ่อยครั้ง เพื่อเน้นให้ท่านรู้เห็นพิษภัยจากการมีข้อมูลด้านกิเลสอยู่ในจิตใจ.

การฝึกเจริญสมาธิต้องใช้ข้อมูลด้านสมาธิในความจำ

การฝึกเจริญสมาธิต้องใช้ข้อมูลด้านการเจริญสมาธิที่มีอยู่ในความจำมาเป็นข้อมูลในการฝึก. เมื่อฝึกไปนาน ๆ เข้า ข้อมูลด้านสมาธิในความจำก็จะมีมากขึ้นตามลำดับ เป็นผลให้ท่านมีความสามารถในการหยุดความคิดได้เร็วขึ้นและนานขึ้นด้วย.

ถ้าท่านว่างเว้นจากการเจริญสมาธิเป็นเวลานาน ข้อมูลความรู้และความสามารถด้านการเจริญสมาธิในความจำของท่านก็จะลดลงไปด้วย เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง.

ตามพุทธประวัติ พระพุทธเจ้าทรงเจริญสมาธิจนวาระสุดท้ายของพระชนม์ชีพ(ปรินิพพาน) ซึ่งเป็นตัวอย่างให้ท่านรู้ว่า การปฏิบัติธรรมเป็นกิจของชาวพุทธตลอดชีวิต.

การเจริญสมาธิเป็นการฝึกสติทางธรรมล้วน ๆ

การฝึกเจริญสมาธิโดยมีสติอยู่กับกิจเล็ก ๆ เพียงกิจเดียว(เอกัคคตา) จะช่วยให้ท่านสามารถตรวจสอบความต่อเนื่องของการมีสติได้โดยง่ายว่า มีการเผลอสติบ่อยและนานเพียงใด.

ขณะฝึกเจริญสมาธิแล้วเผลอสติไปคิดเรื่องอะไรก็ตาม สมองก็จะจดจำความคิดบางส่วนที่เกิดขึ้นแล้วไว้ได้ ครั้นเมื่อท่านมีสติกลับคืนมา ท่านก็จะสามารถรู้เห็นเรื่องราวต่าง ๆ ของจิตใจ(ความรู้สึกนึกคิด)ของท่านเอง ว่ามีการคิดวนเวียนในเรื่องอะไร มีกิเลสเจือปนหรือไม่ และถ้ามีกิเลสเจือปน เป็นผลให้ท่านมีความทุกข์เกิดขึ้นมากน้อยเพียงใด.

การฝึกเจริญสมาธิล้วน ๆ จะไม่พ้นทุกข์อย่างต่อเนื่อง

พระพุทธเจ้าทรงเคยฝึกเจริญสมาธิหรือฝึกสติล้วน ๆ มาก่อน จนสามารถมีสมาธิตั้งมั่น(บรรลุฌาน)ขั้นสูงสุด แต่พระองค์ก็ยังไม่สามารถพ้นทุกข์หรือบรรลุภาวะนิพพานในพระทัยได้อย่างต่อเนื่อง ทรงมีแค่ความพ้นทุกข์ชั่วคราวในขณะที่ทรงเจริญสมาธิเท่านั้น.

ด้วยเหตุนี้ พระพุทธเจ้าจึงทรงใช้พระสติปัญญาในการศึกษาพระวรกายและพระทัยของพระองค์เองอย่างละเอียดและแยบคาย(โยนิโสมนสิการ) จนสามารถตรัสรู้ธรรมชาติของพระวรกายและพระทัยของพระองค์ในเรื่องที่เกี่ยวข้องกับความทุกข์ทางพระทัย หรือตรัสรู้อริยสัจ ๔ พร้อมทั้งทรงปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างต่อเนื่อง จึงทำให้พระพุทธเจ้าทรงพ้นจากทุกข์ทางพระทัยได้อย่างต่อเนื่อง.

รูปแบบต่าง ๆ ในการฝึกเจริญสมาธิ

การสอนปฏิบัติธรรมในรูปแบบต่าง ๆ ที่นอกเหนือไปจากที่ได้แสดงไว้ในพระไตรปิฎกนั้น จัดว่า เป็นเรื่องธรรมดา เพราะข้อมูลพื้นฐานของแต่ละท่านไม่เหมือนกัน การตีความก็แตกต่างกัน จึงทำให้การสอนแตกต่างกันไป ตามแต่เหตุปัจจัยเหล่านั้น.

พระอาจารย์และอาจารย์บางท่านสอนให้นับเลขทุกครั้งที่หายใจเข้าออก หรือสอนให้บริกรรมเป็นคำพูดต่าง ๆ ร่วมด้วย เพื่อเพิ่มกิจให้สมองทำงานมากกว่าหนึ่งอย่าง.

การบริกรรมร่วมด้วยจะช่วยลดจำนวนครั้ง และลดระยะเวลาของการเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน เพราะขณะบริกรรมอยู่นั้น จะมีการใช้สมองให้ทำงานมากขึ้น จนสมองมีโอกาสน้อยลงที่จะเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านเรื่องอื่น ๆ ที่ไม่ได้เจตนาคิด.

การมีสติใช้สมองและร่างกายให้ทำงานน้อยที่สุดในขณะที่ไม่ได้นอนหลับ โดยการมีสติรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูก ซึ่งเป็นกิจเล็ก ๆ ง่าย ๆ เพียงกิจเดียวเท่านั้น(เอกัคคตา) จัดว่า เป็นหลักการและวิธีการเจริญสมาธิ ที่แสดงไว้ในพระไตรปิฎก ซึ่งเป็นรูปแบบมาตรฐานที่ทุกท่านควรทดลองฝึกดู.

การฝึกเจริญสมาธิตามแบบต่าง ๆ เป็นของดีแต่อย่าหยุดอยู่เพียงแค่นั้น

ส่วนใหญ่ของพระอาจารย์และอาจารย์ในพระพุทธศาสนา ต่างก็ศึกษาธรรมจากพระไตรปิฎกและพยายามทำหน้าที่ในการช่วยให้ผู้ศึกษาสามารถเข้าใจเนื้อหาของอริยสัจ ๔ ในพระไตรปิฎก(ของประเทศไทย). ความรู้ต่าง ๆ ที่ท่านได้รับมาจากพระอาจารย์และอาจารย์ต่าง ๆ จะช่วยให้ท่านสามารถฝึกปฏิบัติธรรมและพิสูจน์ผลของการปฏิบัติธรรมว่า ตรงกับเนื้อหาในอริยสัจ ๔ ที่แสดงไว้ในพระไตรปิฎกหรือไม่ ด้วยตัวของท่านเอง นี่คือโอกาสดีของคนไทยเลยทีเดียว.

เนื้อหาในพระไตรปิฎกที่ท่านควรศึกษา คือ เรื่องอริยสัจ ๔ ซึ่งท่านสามารถศึกษาจากเอกสารทางธรรมต่าง ๆ เช่น หนังสือพุทธธรรม โดยพระธรรมปิฏก(ป.อ.ประยุตฺโต) หนังสือต่าง ๆ และแผ่นซีดีที่สำเนาเนื้อหามาจากพระไตรปิฎก รวมทั้งพระไตรปิฎกฉบับย่อและฉบับต่าง ๆ ทั้งเล่มเล็กเล่มใหญ่ โดยท่านไม่จำเป็นต้องจัดซื้อพระไตรปิฎกทั้งตู้ไว้เป็นของส่วนตัว.

ท่าของการฝึกเจริญสมาธิ

ท่านควรฝึกตั้งจิตมั่นในระดับพอเหมาะพอควร(ตามทางสายกลาง) โดยสังเกตว่า ขณะฝึกปฏิบัติจะต้องมีความรู้สึกเบาสบาย กล้ามเนื้อทั้งตัวมีความผ่อนคลาย มีความพยายามอย่างจริงจังที่จะปล่อยวางทุกเรื่องให้หมด คงเหลือแต่เพียงการรับรู้ความรู้สึกแผ่ว ๆ ของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเพียงกิจเดียวเท่านั้น.

เพื่อที่ท่านจะได้ฝึกเจริญสมาธิในชีวิตประจำวันได้ทุกเมื่อ ท่านควรฝึกเจริญสมาธิในท่าที่ท่านเคยนั่งตามปกติ โดยไม่ต้องรอโอกาสที่จะนั่งขัดสมาธิกับพื้นตามรูปแบบที่นิยมกันในอดีตเสียก่อน แล้วจึงค่อยฝึกเจริญสมาธิ. ถ้าท่านมีความพร้อมที่จะนั่งขัดสมาธิบนพื้นตามรูปแบบเดิม ท่านก็สามารถทำได้ตามอัธยาศัย.

การฝึกเจริญสมาธิในท่านอนก็ทำได้เช่นกัน แต่ต้องระวัง เพราะท่านอาจจะเผลอสติหรือนอนหลับไปได้โดยง่าย. ถ้าจะฝึกเจริญสมาธิ ท่านควรอยู่ในท่านอนตะแคงข้างใดข้างหนึ่งก็ได้ ตามความเหมาะสมกับเหตุปัจจัย.

การฝึกเจริญสมาธิในท่านอนตะแคง จัดว่าเป็นท่าที่เป็นทางสายกลางของอิริยาบถนอน คือ จะไม่หลับง่ายเหมือนท่านอนหงาย และไม่ลำบากร่างกายเหมือนในท่านอนคว่ำ.

การเจริญสมาธิในอิริยาบถนอนจะช่วยให้ร่างกายและสมองได้พักผ่อนดีที่สุด จึงเหมาะสำหรับใช้ในการปรับเปลี่ยนอิริยาบถเป็นครั้งคราว.

การฝึกปฏิบัติธรรมในท่ายืน ในท่าเดิน และในขณะทำกิจกรรมต่าง ๆ ไม่ใช่การฝึกเจริญสมาธิ ในที่นี้จัดว่าเป็นการฝึกเจริญสติ เพราะต้องแบ่งสติไปใช้หลายด้าน(หลายกิจ) เพื่อให้มีความปลอดภัย เช่น ใช้ในการรับรู้ข้อมูลการทรงตัว การก้าวเดิน การคิด เป็นต้น.

วิธีฝึกเจริญสมาธิและแก้ปัญหาต่าง ๆ ของการเจริญสมาธิ

ตามพุทธประวัติ พระพุทธเจ้าทรงเจริญอานาปานสติสมาธิมาโดยตลอด ตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ ในระหว่างการค้นคว้าธรรมก่อนการตรัสรู้ ภายหลังการตรัสรู้แล้ว จนถึงวาระของปรินิพพาน. ตามหลักฐานที่แสดงไว้ในพระไตรปิฎก พระพุทธเจ้าตรัสสอน "อานาปานสติสมาธิ" เป็นหลัก ซึ่งเป็นรูปแบบมาตรฐานของการเจริญสัมมาสมาธิตามมรรคมีองค์ ๘.

วิธีฝึกเจริญสมาธิตามรูปแบบอานาปานสติสมาธิ คือ การฝึกมีสติในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเพียงกิจเดียว กล่าวคือ พอลมหายใจผ่านเข้าตรงรูจมูก ก็มีสติรับรู้ความรู้สึกตรงรูจมูกว่า ลมหายใจกำลังผ่านเข้า พอลมหายใจผ่านออกตรงรูจมูก ก็มีสติรับรู้ความรู้สึกว่า ลมหายใจกำลังผ่านออก เท่านั้นเอง.

บางท่านที่ไม่เคยฝึกอานาปานสติสมาธิมาก่อน อาจจะรู้สึกว่า การรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเป็นของยาก แต่ขอยืนยันว่า เมื่อท่านตั้งใจฝึกฝนตนเองได้ไม่นานนัก ก็จะกลับกลายเป็นเรื่องง่ายมาก ๆ เหมือนกับการที่ท่านรับรู้ความรู้สึกต่าง ๆ ที่สัมผัสได้ด้วยประสาทสัมผัสต่าง ๆ นั่นเอง เพียงแต่เป็นการรับรู้ความรู้สึกสัมผัสเบา ๆ ของลมหายใจผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเท่านั้นเอง.

ท่านที่เริ่มฝึกใหม่ ๆ อาจรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกได้ไม่ค่อยชัดเจนนัก ให้ถือว่าเป็นเรื่องธรรมดา เพราะลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกนั้น จะสัมผัสเบา ๆ ที่รูจมูก. ถ้าท่านประสงค์จะรับรู้ความรู้สึกได้ชัดเจนขึ้น ท่านควรหายใจให้แรงขึ้นอีกเล็กน้อย แล้วท่านจะรับรู้ความรู้สึกได้ชัดเจนขึ้น จากนั้นจึงค่อย ๆ ผ่อนการหายใจให้กลับมาเป็นปกติ.

เมื่อท่านฝึกได้สักระยะหนึ่ง ท่านจะสามารถพิสูจน์ได้ว่า การรับรู้ความรู้สึกสัมผัสที่เบา ๆ กลับกลายเป็นของดี เพราะมีความละเอียดอ่อน มีความสงบทั้งใจและกาย มีความประณีต มีความเบาสบาย(ปีติ) มีความสุขสงบ(ปัสสัทธิ) ไม่เครียด ไม่ต้องใช้ตาเพ่ง ไม่ต้องใช้ใจเพ่ง ไม่เหนื่อยกาย ไม่เหนื่อยใจ ไม่ต้องใช้สมองมาก จึงทำให้สมองและร่างกายได้พักผ่อนอย่างมีสติในขณะที่ไม่ได้นอนหลับได้ดีที่สุด.

เมื่อท่านรู้เห็นว่า มีการเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน หรือสร้างจินตนาการ หรือสร้างมโนภาพ ก็ให้รีบกลับมามีสติอยู่กับการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกต่อไป.

เมื่อท่านสามารถหยุดความคิดได้ดี สมองก็จะทำหน้าที่เพียงแค่การรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูก เพียงกิจเดียวเท่านั้นเอง จึงเป็นผลให้ร่างกาย สมองหรือจิตใจได้รับการพักผ่อนด้วยความมีสติ.

ท่านไม่ควรเร่งสติ(เร่งความตั้งใจ)มากเกินไปจนกลายเป็นความเครียด เพราะจะทำให้สมองและร่างกายไม่ได้พัก และไม่ควรทำแบบสบายจนเกินไป จนกลายเป็นความย่อหย่อน หรือง่วงนอน แต่ให้ตั้งอยู่ในทางสายกลาง.

ท่านไม่ควรฝึกเจริญสมาธินานเกินไปจนกลายเป็นการเบียดเบียนร่างกายของท่านเอง และไม่ควรฝึกน้อยจนเกินไปกลายเป็นความเกียจคร้าน คงให้ถือปฏิบัติตามทางสายกลาง คือ ความพอเหมาะและพอควรกับสภาพของร่างกาย จิตใจ เพศ อายุ ประสบการณ์ของแต่ละท่าน และเหตุปัจจัยในขณะนั้นด้วย.

ขณะฝึกเจริญสมาธิอยู่นั้น ท่านควรมุ่งตรงต่อการมีสติรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเพียงกิจเดียว(เอกัคคตา)โดยไม่ต้องคอยเป็นห่วงว่า ท่านกำลังมีสมาธิตั้งมั่นอยู่ที่ระดับใด(ระดับของฌาน) เพราะอาจทำให้ท่านคิดฟุ้งซ่านได้โดยง่าย.

ในช่วงแรกของการฝึกเจริญสมาธิ บางท่านอาจบริกรรมร่วมด้วยก็ได้ เช่น นับจำนวนครั้งของการหายใจ หรือบริกรรมอื่น ๆ ร่วมด้วย เพื่อให้จิตใจของท่านสงบเร็วขึ้นก็ได้.

เมื่อท่านเก่งขึ้นบ้างแล้ว ท่านควรฝึกมีสติรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเพียงกิจเดียว(เอกัคคตา)โดยไม่ต้องบริกรรม เพื่อลดการใช้งานของสมอง หรือให้สมองได้พักผ่อนมากที่สุดในขณะที่กำลังเจริญสมาธิอยู่ ซึ่งเป็นหลักการและวิธีปฏิบัติธรรมที่แสดงไว้ในพระไตรปิฎก.

ขณะฝึกเจริญสมาธิ ท่านควรพยายามฝึกให้มีสติตั้งมั่นอย่างรวดเร็วและต่อเนื่อง เพื่อให้มีความชำนาญในการหยุดความคิดได้อย่างรวดเร็วและต่อเนื่องในขณะดำเนินชีวิตประจำวัน. ขณะที่ท่านสามารถหยุดความคิดไม่ให้ไปคิดเรื่องใดเรื่องหนึ่งอยู่นั้น จิตใจของท่านจะว่างจากกิเลสและกองทุกข์ เข้าถึงภาวะนิพพานเป็นการชั่วคราว.

ความยากของการเจริญสมาธิ คือ ความต่อเนื่องของสมาธิ ซึ่งต้องอาศัยความเพียรพยายามที่จะฝึกฝนการเจริญสมาธิเป็นประจำในชีวิตประจำวัน เพื่อให้ข้อมูลด้านการเจริญสมาธิในความจำมีมากขึ้น และท่านควรเจริญสมาธิในชีวิตประจำวันตลอดชีวิต เพื่อป้องกันการลดลงของข้อมูลด้านนี้.

ปัญหาที่พบของผู้เริ่มต้นฝึกเจริญสมาธิและมักเป็นเหตุให้เลิกลาไป คือ ไม่สามารถหยุดความคิดฟุ้งซ่านได้ดีตามต้องการ ซึ่งน่าจะเป็นข้ออ้างมากกว่า. อันที่จริงแล้ว ยิ่งมีความคิดฟุ้งซ่านมากเท่าไร ยิ่งเป็นเครื่องบ่งชี้ให้รู้เห็นชัดเจนว่า จะต้องฝึกเจริญสมาธิอย่างจริงจังต่อไป.

การรู้ทันความขี้เกียจ พร้อมกับมีความตั้งใจและความเพียรอย่างจริงจังในการฝึกเจริญสมาธิเป็นประจำ จะทำให้สติมีพละกำลัง(มีความสามารถ)ที่จะหยุดความคิดได้ดี หยุดได้รวดเร็ว และหยุดได้นานขึ้น เนื่องจากมีข้อมูลในเรื่องการเจริญสมาธิทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติอยู่ในความจำมากขึ้น.

โดยธรรมชาติของคนทั่วไป การเจริญสมาธิจนถึงขั้นเกิดความตั้งมั่นของจิตใจในทุกขณะ คงจะเป็นเรื่องที่เป็นไปไม่ได้ เพราะสมองมนุษย์ไม่ใช่คอมพิวเตอร์หรือเครื่องกล. หน้าที่ของท่าน คือ พยายามที่จะฝึกให้มีสมาธิตั้งมั่นได้อย่างรวดเร็วและต่อเนื่องได้นานตามสมควรกับเหตุปัจจัยเท่านั้นเอง.

ครั้นเมื่อท่านออก(เปลื้องออก)จากสมาธิแล้ว ท่านจะได้ใช้สมองที่ได้ผ่านการพักผ่อนมาตามสมควรแล้ว ไปทำหน้าที่ในเรื่องของการมีสติใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ ทำการรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ให้เป็นไปตามหลักธรรมคำสอนอย่างต่อเนื่องทั้งวัน.

การเจริญสมาธิสลับกับการเจริญสติในชีวิตประจำวัน รวมทั้งการปฏิบัติธรรมด้วยความพอเหมาะพอควร จะป้องกันปัญหาความล้าของสมอง. เพราะถ้าสมองล้ามาก ๆ ก็จะไม่สามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดได้ดีเช่นยามปกติ จึงอาจทำให้เกิดอาการของสติฟั่นเฟือนไปชั่วคราวได้โดยง่าย.

ภาวะนิพพานชั่วคราวขณะมีสมาธิตั้งมั่น

ขณะที่ท่านทำกิจต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน ท่านควรเจริญสติเพื่อการรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้เจือปนด้วยกิเลสอยู่ตลอดเวลา. เมื่อใดก็ตามที่ท่านมีเจตนาคิดหรือเผลอสติไปคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลส เมื่อนั้น จิตใจของท่านก็จะขุ่นมัว ไม่บริสุทธิ์ผ่องใส(ไม่ประภัสสร) เป็นผลให้ภาวะนิพพานในจิตใจของท่านพลอยจางหายไปหรือหมดไปด้วย.

การฝึกเจริญสมาธิพร้อมกับหลับตาไปด้วย

การฝึกเจริญสมาธิพร้อมกับหลับตา หรือปิดตา หรืออยู่ในที่มืด หรืออยู่ในสถานที่มิดชิด จะทำให้ท่านสามารถหยุดความคิด(จิตใจสงบ)ได้เร็ว เพราะไม่มีสิ่งกระตุ้นที่เข้ามาทางตา.

เนื่องจากการรับรู้ข้อมูลทางตานั้น สามารถรับข้อมูลได้มาก ได้กว้าง ได้ไกล และละเอียดอ่อน. ดังนั้น การเจริญสมาธิพร้อมกับลืมตาไปด้วย จึงทำให้มีโอกาสที่จะเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านตามข้อมูลต่าง ๆ ที่รับเข้ามาทางตาได้โดยง่าย.

การฝึกเจริญสมาธิพร้อมกับหลับตาจะช่วยให้สมาธิตั้งมั่นได้เร็ว ทำให้ร่างกาย สายตา และสมองได้พักผ่อนมากขึ้น ถึงแม้จะใช้ช่วงเวลาสั้น ๆ ในการเจริญสมาธิ จึงเหมาะสำหรับการฝึกพักผ่อนสมอง ร่างกาย และสายตาอย่างมีสติในสถานที่ปลอดภัย แต่ไม่เหมาะสำหรับการฝึกเจริญสมาธิในระหว่างปฏิบัติงาน และระหว่างการทำกิจต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน.

การฝึกเจริญสมาธิพร้อมกับหลับตาในสถานที่ไม่ปลอดภัย อาจเป็นเหตุให้ท่านได้รับอันตรายจากสิ่งแวดล้อม การโจรกรรม และอุบัติเหตุได้โดยง่าย เนื่องจากขณะเจริญสมาธิอยู่นั้น สมองของท่านจะมุ่งไปในเรื่องของการรับรู้ข้อมูลอยู่กับกิจเล็ก ๆ เพียงกิจเดียวเท่านั้นเอง จะไม่มีการใช้สติปัญญาในเรื่องอื่น ๆ จึงทำให้ท่านไม่สามารถรับรู้ข้อมูลเหตุการณ์ต่าง ๆ ที่ผ่านเข้ามาทางตาและทางอวัยวะต่าง ๆ ได้อย่างรวดเร็ว เป็นผลให้ท่านไม่สามารถแก้ปัญหาต่าง ๆ ได้เช่นปกติ อีกทั้งยังเป็นเป้าสายตา และบางครั้งอาจถูกตำหนิจากผู้ข้างเคียงได้อีกด้วย.

ควรฝึกเจริญสมาธิโดยไม่ต้องหลับตาด้วย

ในระหว่างปฏิบัติงานและการดำเนินชีวิตประจำวัน ท่านควรฝึกเจริญสมาธิในสถานที่ปลอดภัย โดยไม่ต้องหลับตา ไม่ต้องรอเวลา และไม่ต้องแสวงหาสถานที่สงบสำหรับการฝึกอีกต่อไป เพราะวัตถุประสงค์ของการปฏิบัติธรรม คือ ควรปฏิบัติธรรมควบคู่ไปกับการปฏิบัติงานและการดำเนินชีวิตอยู่ตลอดเวลา โดยไม่ต้องรอเวลาและสถานที่สงบเสียก่อน แล้วจึงค่อยปฏิบัติธรรม.

การเจริญสมาธิพร้อมกับหลับตาก็เหมือนกับการเจริญสมาธิโดยการอุดหู เพราะเป็นการบังคับไม่ให้เห็นและไม่ให้ได้ยิน.

ในชีวิตประจำวัน ท่านจะไปบังคับตัวเองให้ไม่เห็น ให้ไม่ได้ยิน ให้ไม่ได้กลิ่น ให้ไม่ได้รส ให้ไม่รับรู้การสัมผัสทางกายและทางใจนั้น เป็นเรื่องที่เป็นไปไม่ได้และไม่ควรคิดทำด้วย เพราะการฝึกปฏิบัติธรรมเป็นการฝึกหยุดความคิด ฝึกรู้เห็นและควบคุมความคิดในขณะดำเนินชีวิตประจำวัน หรือในขณะที่มีการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่เข้ามาทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ อยู่ตลอดเวลา. ดังนั้น ถ้าท่านไม่ฝึกเจริญสมาธิในขณะดำเนินชีวิตประจำวัน ท่านก็จะไม่มีความสามารถในการหยุดความคิด และไม่สามารถดับความทุกข์ในชีวิตประจำวันได้.

ควรฝึกเจริญสมาธิในระหว่างทำกิจต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน

ท่านควรฝึกพักการทำงานของร่างกายและสมองในชีวิตประจำวันอย่างมีสติด้วยการเจริญสมาธิโดยไม่ต้องหลับตา. ในที่ทำงาน ท่านอาจใช้ระยะเวลาสั้น ๆ ในการเจริญสมาธิครั้งละไม่ถึง ๓๐ - ๖๐ วินาทีหลังจากทำงานไปแล้ว ๓๐ - ๖๐ นาที หรือตามความเหมาะสมกับเหตุปัจจัยต่าง ๆ เพื่อไม่ให้ใครสังเกตรู้ว่า ท่านกำลังพักด้วยการเจริญสมาธิอยู่.

ที่บ้าน ท่านอาจจะเจริญสมาธิครั้งละ ๕ - ๓๐ นาที หรือตามความเหมาะสมกับเหตุปัจจัยต่าง ๆ. ถึงแม้จะเป็นการเจริญสมาธิในระยะเวลาสั้น ๆ แต่ก็สามารถช่วยให้สมองของท่านได้พักผ่อนอย่างรวดเร็ว เป็นการลดความล้าของสมองลงได้บ้าง ขณะเดียวกัน จะป้องกันความคิดฟุ้งซ่านในขณะทำงานอย่างต่อเนื่องโดยไม่พัก และช่วยให้ท่านสามารถทำงานต่อไปได้อย่างมีประสิทธิภาพ.

ในขณะปฏิบัติงาน ท่านควรเจริญสมาธิในท่าปกติที่ท่านกำลังทำกิจอยู่ เช่นกำลังนั่งเขียนหนังสือ ท่านก็สามารถเจริญสมาธิในท่านั่งเขียนหนังสือ ไม่ควรปรับเปลี่ยนมาเป็นท่านั่งสมาธิตามรูปแบบที่นิยมกันในสถานฝึกปฏิบัติธรรม เพื่อจะได้ไม่เป็นที่สะดุดตาของผู้พบเห็น. ท่านไม่ควรบอกใครแม้แต่คนเดียว และไม่แสดงตัวเลยว่า ท่านฝึกเจริญสมาธิในขณะทำงาน เพื่อป้องกันการเพ่งเล็งและกล่าวร้ายจากผู้ข้างเคียง.

ขณะที่ท่านอยู่ในสถานที่ไม่ปลอดภัย เช่น ขณะนั่งอยู่ในรถส่วนตัวหรือรถโดยสาร ท่านไม่ควรฝึกเจริญสมาธิ เพราะขณะสมาธิตั้งมั่น ท่านจะไม่มีความรู้สึกตัวทั่วพร้อมที่จะแก้สถานการณ์จากการโจรกรรมและอุบัติเหตุที่อาจเกิดขึ้นได้ทุกขณะ แต่ให้ฝึกเจริญสติหรือฝึกมีสติในการใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางโลกควบคู่ไปกับการใช้สติปัญญาทางธรรม ทำการระมัดระวังตนเองให้ปลอดภัยในขณะเดินทาง หรือให้รอดพ้นจากอันตรายรอบด้านโดยไม่มีความทุกข์.

๔. หลักการและวิธีฝึกเจริญสติปัญญาทางธรรม

(เจริญสติ)

คนไทยส่วนมากไม่ค่อยได้ศึกษาธรรมและไม่ได้ฝึกปฏิบัติธรรมตามเนื้อหาของสัมมาสติอย่างจริงจัง จึงทำให้ความรู้และความสามารถในการดับกิเลสและกองทุกข์มีไม่มากเท่าที่ควร.

ในชีวิตประจำวัน การเจริญสมาธิอยู่ตลอดเวลาเป็นเรื่องที่เป็นไปไม่ได้ เพราะทุกท่านจำเป็นจะต้องทำกิจต่าง ๆ มากมาย เพื่อดับความทุกข์ทางร่างกาย ดับความทุกข์ทางจิตใจ รวมทั้งรักษาความปลอดภัยของชีวิตและทรัพย์สิน.

การดำเนินชีวิตประจำวันโดยไม่ให้มีความทุกข์ได้นั้น จำเป็นจะต้องเจริญสติปัญญาทางธรรมเพื่อเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ และใช้ข้อมูลดังกล่าวเพื่อการรู้เห็นและควบคุมความคิด ไม่ให้เจือปนด้วยกิเลสอย่างต่อเนื่อง จึงจะไม่เกิดความทุกข์.

การเจริญสติปัญญาทางธรรมตามแบบมาตรฐาน

การเข้าใจและจดจำเนื้อหาในเรื่องของสัมมาสติ รวมทั้งมีประสบการณ์ในการฝึกเจริญสติตามรูปแบบที่นำเสนอจนได้รับผลตามสมควรแล้ว จะช่วยให้ท่านสามารถศึกษาธรรมจากพระไตรปิฎก พระอาจารย์ อาจารย์ต่าง ๆ ได้โดยง่าย และช่วยลดปัญหาการหลงทาง ลดความสงสัยในเนื้อหาของอริยสัจ ๔ (ลดวิจิกิจฉา) เพราะท่านจะสามารถทำความเข้าใจเนื้อหาของธรรม พร้อมทั้งคัดแยกธรรมที่ต้องการศึกษาและจดจำได้ง่ายขึ้น.

องค์ประกอบของการเจริญสติปัญญาทางธรรมในสัมมาสติ

เนื่องจากเป็นหนังสือฉบับย่อ จึงสรุปองค์ประกอบที่จะต้องฝึกเจริญสติปัญญาทางธรรมในชีวิตประจำวันเป็นข้อ ๆ ดังนี้ :-

๑. ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่องเพื่อป้องกันความคิดฟุ้งซ่าน

๒. ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติหรือแบ่งความตั้งใจไปใช้ในการรู้เห็นความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ว่ามีกิเลสเจือปนหรือไม่

๓. ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติหรือแบ่งความตั้งใจไปใช้ในการควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้มีกิเลสเจือปน

๔. ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติหรือแบ่งความตั้งใจไปใช้ในการพิจารณาธรรม ซึ่งประกอบด้วยการศึกษาธรรม ทบทวนธรรม และแก้ปัญหาความทุกข์ต่าง ๆ โดยใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำมาประกอบการคิดและพิจารณา

๕. ฝึกใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไปในชีวิตประจำวัน.

เนื้อหาขององค์ประกอบทั้งหมด เป็นคำแนะนำให้ท่านฝึกใช้สติในการศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างเป็นขั้นตอนโดยย่อ เพื่อให้ท่านฝึกดับสาเหตุของความทุกข์ คือ อวิชชา(ความหลง) และฝึกดับความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส(สังขารในปฏิจจสมุปบาท).

เมื่อฝึกเจริญสติปัญญาทางธรรมได้ครบทั้ง ๕ องค์ประกอบในชีวิตประจำวันแล้ว จะเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำอย่างรวดเร็ว และใช้ข้อมูลดังกล่าวในการดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างมีประสิทธิภาพ.

ท่านที่ต้องการฝึกเจริญสติอย่างย่อ ๆ ก็อาจฝึกตามองค์ประกอบที่ ๑ ถึง ๓ ในขั้นตอนเดียวกัน โดยฝึกดังนี้ "ให้ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ พร้อมทั้งตั้งใจ(มีสติ)รู้เห็นว่า มีการคิดด้วยกิเลสหรือไม่ ทันทีที่รู้เห็นว่ามี ก็ให้ดับความคิดนั้น ๆ ทันที พร้อมกับตักเตือนตนเองว่า จะไม่คิดเช่นนั้นอีกต่อไป".

วิธีฝึกเจริญสติปัญญาทางธรรมในแต่ละองค์ประกอบ

การฝึกเจริญสติปัญญาทางธรรมเริ่มต้นด้วยการศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ เพื่อเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ พร้อมทั้งฝึกใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมที่มีอยู่ในความจำ รู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้คิดหรือมีการกระทำต่าง ๆ ที่เจือปนด้วยกิเลสอย่างต่อเนื่อง.

๑. วิธีฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่อง

ทำไมต้องฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ

ความคิดฟุ้งซ่านอาจเจือปนด้วยกิเลสได้โดยง่ายและไม่รู้ตัว โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ในขณะที่ท่านกำลังเจ็บป่วย หรือมีปัญหาเรื่องงาน หรือมีปัญหาชีวิต หรืออยู่ในสิ่งแวดล้อมที่ไม่ดี จะเป็นสาเหตุให้จิตใจของท่านขุ่นมัว เกิดภาวะของความทุกข์ทางจิตใจได้โดยง่ายและรวดเร็ว.

การฝึกมีสติทางธรรมอยู่ตลอดเวลา โดยฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่อง จึงเป็นวิธีการง่าย ๆ ที่ใช้ในการฝึกพักอย่างมีสติ และป้องกันไม่ให้คิดฟุ้งซ่าน.

ฐานหลักของสติเป็นฐานหลักของการปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน

เมื่อสมองว่างจากกิจต่าง ๆ ก็จะทำหน้าที่ในการคิดฟุ้งซ่านไปตามธรรมชาติ. ขณะคิดฟุ้งซ่านอยู่นั้น จะไม่สามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดให้บริสุทธิ์ได้อย่างต่อเนื่อง และเมื่อใดมีการคิดฟุ้งซ่านด้วยกิเลส เมื่อนั้นความทุกข์ก็จะเกิดขึ้นทันที.

เพื่อป้องกันการคิดฟุ้งซ่านและความทุกข์ จึงต้องมีกิจเล็ก ๆ และง่าย ๆ ให้สมองมีงานเบา ๆ ทำอยู่ตลอดเวลา โดยฝึกมีสติในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกอย่างต่อเนื่อง นั่นก็คือ การฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวัน.

ในเบื้องต้นของการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน ท่านควรพยายามที่จะฝึกมีสติส่วนหนึ่งอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอ เพื่อให้ท่านสามารถมีสติได้ต่อเนื่องตามสมควรเสียก่อน ซึ่งเป็นการฝึกให้มีความพร้อมอยู่ตลอดเวลา ที่จะรู้เห็นและดับความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสได้ทุกขณะ.

ถึงแม้ท่านสามารถมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติได้ดีแล้วก็ตาม แต่ถ้าประมาท ไม่มีความเพียรที่จะฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติในชีวิตประจำวันอยู่เสมอ ไม่นานนัก ความสามารถในการมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ รวมทั้งการมีสติเพื่อรู้เห็นและควบคุมความคิดก็จะลดลงไปด้วย เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง. ดังนั้น การปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันจึงเป็นเรื่องที่ต้องทำตลอดชีวิต.

วิธีฝึกในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรม

ได้ที่มีความสงบ มีความปลอดภัย ไม่เป็นเป้าสายตาให้ใครติเตียน.

ท่านที่ไม่ประสงค์จะฝึกปฏิบัติธรรมในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรมอย่างเป็นเรื่องเป็นราวตามเนื้อหาขององค์ประกอบใดก็ตาม ถือว่าไม่เป็นไร เพราะท่านสามารถฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันได้เลย เนื่องจากเป็นเรื่องง่าย ๆ แต่ท่านควรศึกษาและทำความเข้าใจในเนื้อหาของวิธีฝึกในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรมไว้ด้วย ทั้งนี้ เพื่อเป็นความรู้พื้นฐานสำหรับการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันต่อไป.

ท่านควรเริ่มต้นด้วยการฝึกเจริญสมาธิเสียก่อน พอจิตใจของท่านสงบได้ตามสมควรแล้ว จึงค่อยเริ่มฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ(ฝึกตามองค์ประกอบที่ ๑) และควรเริ่มต้นฝึกในท่านั่งก่อน เพราะเป็นท่าที่เหมาะสมที่สุด ควรนั่งในท่าปกติ หรือในท่าที่เหมาะสมกับสภาพของร่างกาย ไม่ต้องหลับตา ขอเพียงให้มีความตั้งใจ และมีความเพียรอย่างจริงจังในการฝึกหัดรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูก เพื่อเป็นฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่อง.

ท่านที่เริ่มฝึกใหม่ ๆ จะพบว่า การรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกไม่ชัดเจน ซึ่งเป็นเรื่องธรรมดา เพราะท่านไม่เคยฝึกมาก่อน. วิธีการง่าย ๆ ที่จะสามารถรับรู้ความรู้สึกได้ดีขึ้นคือ หายใจเข้าออกให้แรงขึ้นอีกเล็กน้อย เมื่อรับรู้ได้ดีขึ้นแล้ว จึงค่อยผ่อนลงมาเป็นการหายใจตามปกติ.

ท่านจะไม่สามารถรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกได้ชัดเจนแบบเดียวกันกับการรับรู้ความรู้สึกสัมผัสที่บริเวณอื่น เพราะตามปกติ มนุษย์จะไม่ค่อยมีการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูก. แต่เมื่อท่านฝึกบ่อย ๆ จนชำนาญ ท่านก็จะมีความสามารถในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกได้ชัดเจนขึ้น จนกลายเป็นของธรรมดา.

ท่านไม่ควรใช้คำบริกรรมเข้าร่วมด้วย เพราะต้องการให้ใช้สมองไปในด้านการรู้เห็นความคิดเป็นหลัก เพื่อจะได้ควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ให้เป็นไปตามข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมที่จดจำไว้ในสมอง แทนที่จะใช้สมองไปกับการบริกรรมเป็นส่วนใหญ่.

สำหรับท่านที่เริ่มฝึกเจริญสติ และสติยังไม่ค่อยจะมีพละกำลัง เมื่อต้องการหยุดความคิดฟุ้งซ่าน หรือดับความคิดปรุงแต่ง หรือดับความโกรธ หรือดับความโลภที่รุนแรง ท่านอาจใช้คำบริกรรมร่วมด้วยก็ได้ เพื่อเร่งสติ หรือเพื่อใช้สมองให้มากขึ้น จะได้ไม่มีส่วนของสมองเหลือพอที่จะไปคิดฟุ้งซ่านอีก ครั้นเมื่อท่านมีความสามารถมากขึ้น ท่านควรหยุดคำบริกรรมทุกรูปแบบ เพื่อลดการทำงานของสมอง แล้วใช้สมองไปในเรื่องของการรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้มีกิเลสเจือปน.

สำหรับท่านที่เริ่มฝึกใหม่ หรือกำลังมีความคิดฟุ้งซ่านมาก ๆ ท่านจะสามารถลดความคิดฟุ้งซ่านลงได้ โดยใช้วิธีเพิ่มความจดจ่อ(เร่งสติ)ในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกในทุกวินาที ไม่ว่าลมหายใจนั้นจะสั้นหรือยาว และพยายามรับรู้ความรู้สึกโดยตลอด ซึ่งเท่ากับเป็นการรับรู้ความรู้สึกอย่างละเอียดนั่นเอง(อานาปานสติวิปัสสนาสติปัฏฐาน ๔ หมวดกาย ข้อ ๑ และ ๒).

การฝึกเร่งสติในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกอย่างละเอียดเช่นนี้ ใช้แทนคำบริกรรมได้เป็นอย่างดี เพราะขณะเร่งสติจะมีการใช้สมองมากขึ้น ทำให้ความคิดฟุ้งซ่านลดลง แต่ไม่ควรเร่งสติติดต่อกันนานเกินไป เพราะอาจทำให้สมองล้าและรู้สึกอ่อนเพลียเร็วกว่าปกติ. ครั้นเมื่อท่านสามารถลดความคิดฟุ้งซ่านลงได้ตามสมควรแล้ว ก็ควรหยุดการเร่งสติลง เพื่อลดการทำงานของสมองลงด้วย.

เมื่อจิตใจของท่านสงบลงได้บ้างแล้ว หรือท่านมีความชำนาญมากขึ้นตามสมควรแล้ว จึงค่อยลดความตั้งใจในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกอย่างละเอียดมาเป็นเพียงว่า เมื่อหายใจเข้าก็รู้ เมื่อหายใจออกก็รู้ รู้เพียงเท่านี้เอง ซึ่งเป็นการตั้งใจรับรู้ที่ไม่มากและไม่น้อยเกินไป.

ถ้าเป็นไปได้ ท่านควรฝึกตามรูปแบบที่ได้กล่าวแล้ว เพราะจะช่วยให้ท่านสะดวกสบายในการศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมในขั้นต่อ ๆ ไป พร้อมทั้งรักษารูปแบบที่ได้แสดงไว้ในพระไตรปิฎกได้อีกด้วย.

ขณะฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติอยู่นั้น เมื่อท่านได้ยิน ได้กลิ่น ได้รส ได้สัมผัส ได้รับรู้ความรู้สึกนึกคิดทางใจ ก็ให้ท่านฝึกรู้แล้ววาง เพราะท่านกำลังฝึกควบคุมสมองของท่านให้ทำหน้าที่เพียงแค่มีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ และรับรู้ข้อมูลโดยไม่คิดฟุ้งซ่าน.

ถ้ามีการรับรู้ข้อมูลที่ต้องการคิด พิจารณา และดำเนินการด่วน ท่านก็สามารถทำกิจด่วนเป็นการชั่วคราว แต่อย่าลืมฝึกมีสติ(สติทางธรรม)ส่วนหนึ่งอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอ ไม่ว่าท่านกำลังคิดหรือกำลังทำกิจอะไรอยู่. ท่านควรฝึกอย่างจริงจังจนเกิดความชำนาญ และเมื่อมีข้อมูลจากการฝึกอยู่ในความจำเป็นจำนวนมาก(มีความชำนาญ) สมองของท่านก็จะทำหน้าที่ได้เองคล้ายอัตโนมัติ.

ไม่ว่าท่านจะฝึกเจริญสติในองค์ประกอบใดหรือในอิริยาบถใดก็ตาม เมื่อได้รับรู้ข้อมูลที่เป็นเรื่องสำคัญหรือรีบด่วน ท่านก็สามารถนำข้อมูลที่ได้รับมาพิจารณาแก้ปัญหาได้ เพราะเป็นการฝึกเจริญสติในชีวิตประจำวัน ไม่ใช่การฝึกเจริญสมาธิ.

ท่านควรฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติในอิริยบถต่าง ๆ ได้แก่ อิริยาบถนั่ง นอน ยืน เดิน และขณะทำกิจต่าง ๆ ด้วย เพื่อให้ท่านคุ้นอยู่กับการมีสติตั้งอยู่ที่ฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่องในขณะดำเนินชีวิตประจำวัน โดยไม่เผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน.

ระหว่างฝึกเจริญสติทุกองค์ประกอบในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรม ท่านควรเจริญสมาธิสลับเป็นช่วง ๆ เพื่อให้สมองของท่านได้พักเป็นระยะ ๆ ซึ่งเป็นการป้องกันความล้าของสมอง เพราะขณะสมองล้า จะทำให้ความสามารถในการรู้เห็นและควบคุมความคิดลดลง.

วิธีฝึกในชีวิตประจำวัน

การฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติและการฝึกเจริญสติในทุกองค์ประกอบนั้น ท่านไม่จำเป็นต้องรอวัน รอเวลา รอสถานที่ รอบรรยากาศ รอสิ่งแวดล้อม แต่ให้ฝึกเจริญสติในชีวิตประจำวันได้ตลอดเวลา ไม่ว่ากำลังว่างหรือกำลังทำกิจต่าง ๆ อยู่ ยกเว้นเวลานอนหลับเท่านั้นที่ไม่ต้องฝึก.

วิธีฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติในชีวิตประจำวัน คือ ต้องตั้งเจตนา มีความตั้งใจ และมีความพยายามอย่างจริงจังในการฝึกมีสติทางธรรมส่วนหนึ่งอยู่ที่ฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่อง ไม่ว่าท่านกำลังว่างหรือกำลังทำกิจต่าง ๆ อยู่ก็ตาม.

รายละเอียดของการฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสตินั้น มีเนื้อหาเช่นเดียวกับการฝึกในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรม แต่เป็นการฝึกในขณะทำกิจต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน เช่น ขณะดู ขณะฟัง ขณะดื่ม ขณะรับประทานอาหาร ขณะเข้าห้องน้ำ ขณะขับถ่าย ขณะเดินทาง ขณะปฏิบัติงาน ขณะพูดคุย ขณะพักผ่อน ขณะดูโทรทัศน์ เป็นต้น.

ในชีวิตประจำวัน บางเวลาท่านอาจต้องใช้ความคิดอย่างลึกซึ้ง เช่น ขณะพูด จำเป็นต้องใช้สมองส่วนใหญ่ในการคิดและพูดโต้ตอบอย่างรวดเร็ว เป็นผลให้ไม่มีสติเหลืออยู่ที่ฐานหลักของสติเลย ก็ให้ถือว่าเป็นเรื่องธรรมดา เพราะธรรมชาติของสมองทำงานเช่นนั้นเอง. หน้าที่ของท่านคือ พยายามกลับมามีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอเท่าที่จะทำได้ เช่น ในช่วงที่ฟัง หรือช่วงที่ว่างเป็นเวลาไม่กี่วินาที ท่านก็ควรฝึกมีสติส่วนหนึ่งอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้ด้วย.

การขาดช่วงของการมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสตินานเกินไป อาจเป็นเหตุให้เกิดความคิดฟุ้งซ่านที่เจือปนด้วยกิเลสได้โดยไม่รู้ตัว.

ท่านควรฝึกเจริญสมาธิสลับกับการฝึกเจริญสติในทุกขั้นตอนของการปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน เพื่อให้ท่านเคยชินกับการดำเนินชีวิตตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างครบถ้วน จนมีความชำนาญและกลายเป็นนิสัยที่ดีต่อไป.

ในขณะฝึกเจริญสติในทุกองค์ประกอบหรือในทุกขั้นตอน เมื่อท่านฝึกเจริญสติได้ประมาณ ๓๐ - ๖๐ นาทีแล้ว ควรสลับด้วยการฝึกเจริญสมาธิประมาณ ๓๐ - ๖๐ วินาทีหรือมากกว่านี้ ตามความเหมาะสมเป็นราย ๆ ไป เพื่อป้องกันไม่ให้สมองล้า รวมทั้งฝึกให้ท่านเคยชินกับการเจริญสมาธิและการเจริญสติสลับกันไปในชีวิตประจำวัน จนเป็นนิสัยที่ดีต่อไป.

ธรรมชาติของมนุษย์ต้องมีความคิดฟุ้งซ่าน

การคิดฟุ้งซ่านเรื่องอนาคต ทำให้มนุษย์ขวนขวายในการ เตรียมการต่าง ๆ สำหรับอนาคต. การคิดฟุ้งซ่านเรื่องปัจจุบันทำให้มีการกระทำต่าง ๆ ตามความคิดฟุ้งซ่านที่เกิดขึ้นในขณะนั้น.

ปัญหาสำคัญที่เกิดจากความคิดฟุ้งซ่านทุกรูปแบบ คือ จะขาดการรู้เห็นและควบคุมความคิดด้วยข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม ทำให้จิตใจไม่สงบ เสียเวลา และสิ้นเปลืองสมอง.

การคิดฟุ้งซ่านเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่เป็น "การคิดนำ" หรือ "การคิดแทรก" ขึ้นมาเป็นครั้งคราวนอกเหนือไปจากกิจที่กระทำอยู่บ้างไม่มากเกินไปและไม่น้อยเกินไป เช่น มีการคิดแทรกขึ้นมาว่า จะต้องทำนั่นหรือทำนี่ ก็ถือว่าเป็นเรื่องการทำงานของสมองตามปกติ เพราะถ้าไม่มีการคิดเช่นนี้ จะทำให้ผู้นั้นทำกิจได้เพียงกิจเดียวคล้ายเครื่องจักรต่าง ๆ หรือคล้ายผู้ป่วยทางจิตบางโรค เพราะไม่สามารถปรับเปลี่ยนภารกิจ หรือไม่สามารถคิดค้นเรื่องใหม่ ๆ ได้.

"การคิดนำหรือการคิดแทรก" ขึ้นมา ไม่จัดว่าเป็นความคิดฟุ้งซ่านรำคาญใจ เพราะความคิดฟุ้งซ่านรำคาญใจ(อุทัจจกุกกุจจะ)เป็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสจนเกิดความรำคาญใจ(เป็นทุกข์เบา ๆ).

เมื่อใดที่ท่านรู้เห็นว่า มีการคิดนำหรือการคิดแทรกขึ้นมา และเป็นเรื่องที่ไม่เกี่ยวข้องกับกิจที่กำลังกระทำอยู่ ก็ให้ท่านหยุดความคิดนั้น ๆ ภายในวินาทีที่รู้เห็นความคิด เพราะถ้าปล่อยให้คิดต่อไป อาจเกิดความคิดฟุ้งซ่านอย่างเป็นเรื่องเป็นราว และยังทำให้เกิดการทบทวนข้อมูลด้านกิเลสในความจำอีกด้วย.

ความคิดฟุ้งซ่านในพระพุทธศาสนาหมายถึงการคิดเป็นเรื่องเป็นราวที่เกิดขึ้นเองโดยไม่มีเจตนาคิด หรือเป็นการคิดเรื่องอื่น ๆ ที่ไม่เกี่ยวข้องกับกิจที่กำลังทำอยู่ จึงอาจมีกิเลสเจือปนได้โดยง่าย เพราะไม่มีสติในการรู้เห็นและควบคุมความคิด.

โดยทั่วไป ความคิดที่แทรกขึ้นมาเพียงแวบเดียวนั้น มักจะยังไม่มีข้อมูลด้านกิเลสเจือปน จึงไม่จัดว่าเป็นความฟุ้งซ่านรำคาญใจ. ในสถานการณ์ปกติ ถ้ามีความคิดแทรกขึ้นมามากเกินความพอเหมาะพอควร จึงจะจัดว่าเป็นความคิดฟุ้งซ่าน.

ขณะอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่เป็นอบายมุข ถึงแม้จะมีความคิดแทรกขึ้นมาเพียงแวบเดียว แต่ก็อาจลุกลามเป็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสได้อย่างรวดเร็วและรุนแรง. ดังนั้น ถ้าท่านจำเป็นต้องเข้าไปในแหล่งอบายมุข ท่านก็ควรมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติให้มากเป็นพิเศษ เพื่อป้องกันไม่ให้คิดด้วยกิเลส.

ถ้าคิดฟุ้งซ่านโดยไม่มีกิเลสเจือปน จะไม่ทำให้เกิดความทุกข์ แต่จะทำให้เสียเวลา จิตใจไม่สงบ และมีโอกาสที่จะคิดฟุ้งซ่านด้วยกิเลสได้ง่าย.

เมื่อท่านรู้ตัวว่า กำลังคิดฟุ้งซ่านในเรื่องที่ไม่สำคัญหรือไม่เป็นประโยชน์ ก็ให้รีบมีสติหยุดความคิดนั้น ๆ เสีย แต่ไม่ใช่ห้ามไม่ให้คิดฟุ้งซ่านอย่างเด็ดขาด เพราะการทำอย่างนั้น จะเท่ากับห้ามไม่ให้สมองทำงานตามธรรมชาติของมันเอง.

เมื่อท่านรู้ตัวว่า กำลังมีการคิดฟุ้งซ่านในเรื่องสำคัญหรือมีประโยชน์ ท่านก็สามารถปรับเปลี่ยนจากความฟุ้งซ่าน มาเป็นการคิดและพิจารณาอย่างมีสติต่อไป.

ท่านควรลดความคิดฟุ้งซ่านลงมาเป็นแค่ให้มีการคิดนำหรือคิดนอกเหนือไปจากกิจที่กระทำอยู่ด้วยความพอเหมาะพอควร ตามสถานการณ์ สิ่งแวดล้อม ภาวะอันตราย และตามเหตุปัจจัยในขณะนั้น ๆ.

ความก้าวหน้าและการประเมินผล

การประเมินผลว่า วันหนึ่ง ๆ ท่านมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติได้นานเท่าใด จะเป็นเครื่องชี้วัดความก้าวหน้าของการฝึกปฏิบัติธรรมในระยะเริ่มต้นได้เป็นอย่างดี. การประเมินผลเช่นนี้ ต้องประเมินผลด้วยตัวของท่านเอง เพราะไม่มีใครเห็นความคิดของท่านได้.

การฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่องในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรม จะทำได้ง่ายกว่าในขณะดำเนินชีวิตประจำวัน. ดังนั้น การประเมินความสำเร็จของการฝึกปฏิบัติธรรมจึงมุ่งไปที่การมีสติอยู่ที่ฐานหลักอย่างต่อเนื่องในขณะดำเนินชีวิตประจำวัน เพราะการดำเนินชีวิตที่แท้จริงของคนทั่วไป คือ ขณะอยู่ในสังคมและในสิ่งแวดล้อมปกติ ไม่ใช่ในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรม.

ถึงแม้จะเป็นการฝึกเจริญสติเพียงองค์ประกอบเดียว แต่ท่านก็สามารถได้รับผลและประเมินผลด้วยตัวเองได้ว่า มีการลดลงของความคิดฟุ้งซ่าน ลดลงของความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส และความทุกข์ก็ลดลงได้ตามสมควรกับเหตุปัจจัยต่าง ๆ.

ถ้าท่านยังมีความคิดฟุ้งซ่าน มีความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส และความทุกข์อย่างเดิมหรือมีมากขึ้น อาจเป็นเพราะว่าการศึกษาธรรมและการฝึกปฏิบัติธรรมไม่ถูกทาง.

๒. ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการ

รู้เห็นความคิดและการกระทำต่าง ๆ ว่า มีกิเลสเจือปนหรือไม่

ในองค์ประกอบนี้ มีคำอธิบาย ๒ หัวข้อ คือ

๑. เรื่องการแบ่งสติหรือแบ่งความตั้งใจจากฐานหลักของสติไปใช้ในการทำกิจต่าง ๆ

๒. เรื่องการมีสติในการรู้เห็นความคิดและการกระทำต่าง ๆ ว่ามีกิเลสเจือปนหรือไม่.

คำว่า "รู้เห็น" จึงหมายรวมถึง "รู้เห็นและรู้ทันความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ ว่ามีกิเลสเจือปนหรือไม่". การรู้เห็นความคิดสำคัญกว่าการรู้เห็นการกระทำต่าง ๆ เนื่องจากความคิดเป็นหัวหน้าของการกระทำต่าง ๆ.

มนุษย์มีการแบ่งสติในการทำกิจต่าง ๆ อยู่แล้ว

ท่านที่ขับรถยนต์เป็นจะรู้ว่า ในการขับรถยนต์นั้น ต้องแบ่งสติหรือแบ่งความความตั้งใจไปรับรู้ข้อมูลและใช้ข้อมูลต่าง ๆ ในความจำอย่างมากมาย เช่น ท่านต้องรู้และใช้ข้อมูลด้านกฎจราจร การขับรถยนต์ การจราจรบนถนน การแก้ปัญหาต่าง ๆ เฉพาะหน้าอย่างรวดเร็ว และต้องรู้เรื่องต่าง ๆ ที่เป็นรายละเอียดอีกมากมาย เพื่อควบคุมให้รถยนต์วิ่งไปถึงจุดหมายปลายทางได้อย่างปลอดภัย ซึ่งเป็นการทำงานของสมองอย่างรวดเร็ว มีขั้นตอน และเป็นระบบอย่างลึกซึ้ง. การที่สมองของคนในยุคปัจจุบันมีความสามารถสูงเช่นนี้ ก็เพราะได้ผ่านการศึกษาและฝึกปฏิบัติมาแล้ว แต่สมองที่ไม่มีข้อมูลด้านการขับรถอยู่ในความจำ ย่อมจะทำเช่นนี้ไม่ได้. ดังนั้น ข้อมูลในความจำ จึงเป็นปัจจัยสำคัญโดยตรงในเรื่องของความรู้และความสามารถเฉพาะตัว.

ในทางธรรมก็เช่นกัน พบว่า การจะรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้เจือปนด้วยกิเลสได้ดีนั้น จำเป็นจะต้องผ่านการศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรม เพื่อให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำได้มากตามสมควรเสียก่อน จึงจะสามารถแบ่งสติไปใช้ในการรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้เจือปนด้วยกิเลสได้ดี และความสามารถดังกล่าวแล้ว จะไม่เกิดขึ้นอย่างอัศจรรย์แต่ประการใด แต่ต้องมีปัจจัยที่เกื้อหนุนให้เกิดร่วมด้วยเสมอ.

การรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ โดยไม่รู้จักการแบ่งสติ อาจเกิดความทุกข์ได้

ท่านจะรู้เห็นด้วยตนเองว่า ข้อมูลที่ได้รับจากบทละครต่าง ๆ นั้น ส่วนใหญ่มักจะทำให้ท่านเป็นทุกข์ในช่วงเริ่มต้นของบทละคร ต่อมาความทุกข์มักจะค่อย ๆ มากขึ้น และในตอนจบ มักจะลงท้ายด้วยการหมดไปของความทุกข์ที่สะสมมาตั้งแต่เริ่มต้นจนเกือบจบเรื่อง จึงดูเหมือนมีความสุข แต่ความจริงแล้ว เป็นเพราะความทุกข์ลดลงหรือหมดไปเท่านั้นเอง.

ในชีวิตประจำวัน ถ้าท่านรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ โดยไม่รู้จักการแบ่งสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ในสัดส่วนที่ถูกต้อง หรือไม่สำรวมระวังในการรับรู้ข้อมูลให้ดี ท่านก็จะคิดปรุงแต่งด้วยกิเลส และความทุกข์ก็จะติดตามมาทันที.

การฝึกแบ่งสติไปรู้เห็นความคิดเป็นเรื่องสำคัญเพราะสามารถลดหรือดับความทุกข์ได้

เพื่อให้ท่านสามารถดับสาเหตุของความทุกข์ได้อย่างรวดเร็วและจริงจัง ท่านควรฝึกมีความตั้งใจ(ฝึกมีสติ)ในการรู้เห็นความคิดอย่างจริงจัง เพื่อจะได้รู้เห็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสได้เร็วที่สุด.

ยิ่งท่านรู้เห็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสได้เร็วเท่าใด ท่านก็จะสามารถดับ(หยุด)ความคิดดังกล่าวได้เร็วเท่านั้น เป็นผลให้ท่านสามารถป้องกันไม่ให้เกิดความทุกข์และยังดับความทุกข์ที่มีอยู่ให้หมดไปอย่างรวดเร็วเช่นกัน ซึ่งถือว่าเป็นประเด็นสำคัญอย่างหนึ่งสำหรับการปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันของชาวพุทธ.

วิธีฝึกในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรม

ท่านควรเริ่มต้นด้วยการฝึกเจริญสมาธิเสียก่อน พอจิตใจของท่านสงบได้ตามสมควรแล้ว จึงค่อยเริ่มฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ(ฝึกตามองค์ประกอบที่ ๑)เป็นระยะเวลาสั้น ๆ เพื่อทบทวนขั้นตอนในการฝึก จากนั้น ให้ท่านตั้งใจแบ่งสติ(แบ่งความตั้งใจ)ประมาณครึ่งหนึ่ง ไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่เข้ามาทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ(ฝึกตามองค์ประกอบที่ ๒). การฝึกตามองค์ประกอบนี้ จึงเป็นการฝึกตามองค์ประกอบที่ ๑ และ ๒ ไปพร้อม ๆ กัน.

ขณะที่ท่านฝึกแบ่งสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่เข้ามาทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ อยู่นั้น เมื่อท่านได้เห็นอะไรที่รับรู้เข้ามาทางตา ได้ยินอะไรทางหู ได้กลิ่นอะไรทางจมูก ได้รสอะไรทางลิ้น ได้รับรู้สัมผัสอะไรทางร่างกาย ได้รู้ว่ามีความรู้สึกนึกคิดและจดจำอะไร ก็ให้ท่านรู้เฉย ๆ หรือรู้แล้ววาง คือ รู้แล้วไม่ต้องไปคิดปรุงแต่งอะไรทั้งสิ้น ถ้าเรื่องที่รับรู้มาไม่เกี่ยวกับกิจที่ท่านกำลังทำอยู่ หรือไม่ใช่เรื่องสำคัญ.

แต่ถ้าการรับรู้นั้นมีเรื่องที่เกี่ยวข้องกับกิจที่ท่านกำลังทำอยู่ หรือเป็นเรื่องรีบด่วน ท่านก็ควรรับเรื่องนั้น ๆ ไว้พิจารณาในทันที ไม่ใช่ว่า พอฝึกปฏิบัติธรรมแล้ว ท่านจะต้องปล่อยวางทุกเรื่องในชีวิต. แท้ที่จริงแล้ว การฝึกปฏิบัติธรรมเป็นการฝึกสำรวมระวังความคิดให้มีการปฏิบัติตนตามทางสายกลางอยู่ตลอดเวลา เพื่อให้จิตใจของผู้ปฏิบัติธรรมมีความเป็นปกติผ่องใสเป็นนิจ.

ท่านควรทดลองฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติ ไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลในสัดส่วนต่าง ๆ กัน แล้วฝึกสังเกตว่า ถ้าท่านใช้สติส่วนใหญ่ในการรับรู้ข้อมูลใดหรือมีความตั้งใจมาก ท่านก็จะสามารถรับรู้ข้อมูลนั้นได้ละเอียดมากขึ้น แต่ถ้าท่านมีความตั้งใจ(มีสติ)น้อย ท่านก็จะรับรู้ข้อมูลนั้นได้ไม่ค่อยละเอียดนัก และถ้าท่านไม่มีส่วนหนึ่งของสติเหลืออยู่ที่ฐานหลักของสติเลย แต่ตั้งใจรับรู้ข้อมูลเต็มที่ ท่านก็อาจเพลิดเพลินไปกับการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ อย่างเต็มที่ ทำให้มีโอกาสคิดปรุงแต่ง หรือคิดฟุ้งซ่านไปต่าง ๆ นา ๆ และอาจมีความทุกข์เกิดขึ้นได้ง่าย เมื่อมีความคิดปรุงแต่งที่เจือปนด้วยกิเลสเนือง ๆ.

ท่านควรทดลองฝึกแบ่งสติในขณะฝึกเดินจงกรม โดยเจตนามีสติประมาณครึ่งหนึ่งอยู่ที่ฐานหลักของสติ อีกประมาณครึ่งหนึ่งอยู่ที่การเดินและกับเรื่องอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้องกับการเดิน โดยไม่ไปคิดฟุ้งซ่านเรื่องอื่นใด. ขณะฝึกเดินจงกรมและปฏิบัติตามเจตนาดังกล่าว ท่านจะสังเกตได้ว่า ท่านมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติประมาณครึ่งหนึ่ง และอยู่กับการเดินจงกรมประมาณครึ่งหนึ่ง เพราะสมองทำหน้าที่ตามที่ท่านได้ตั้งเจตนาเอาไว้.

ท่านควรทดลองฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลบางเรื่องในสัดส่วนที่ต่าง ๆ กัน เช่น เจาะจงไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลที่เท้าในขณะเดินจงกรม ท่านจะพบว่า เมื่อมีการแบ่งสติไปในเรื่องรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่เท้าในสัดส่วนที่มากเท่าใด ท่านจะสามารถรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่เท้าได้มากเท่านั้น.

ท่านควรทดลองฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลหลายเรื่องในช่วงเวลาเดียวกัน เช่น ขณะเดินจงกรม ให้ท่านตั้งใจรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่เข้ามาทางตา หู จมูก ลิ้น กาย(กายรับรู้ความเย็น ร้อน อ่อน แข็ง) ใจ(ใจรับรู้ความรู้สึกนึกคิดและความจำ). ท่านก็จะสามารถรับรู้ข้อมูลได้หลายเรื่องในช่วงเวลานั้น แต่รายละเอียดของข้อมูลที่ได้รับในแต่ละเรื่องจะลดลงไปมาก เพราะการทำงานของสมองมีขีดจำกัด. ถ้าหากท่านมีเจตนารับรู้ข้อมูลทีละเรื่อง ข้อมูลที่ได้รับก็จะชัดเจนดีขึ้นมาก เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง.

ท่านควรทดลองฝึกแบ่งสติในทุกอิริยาบถ อาจใช้เสียงจากวิทยุ หรือใช้ภาพและเสียงจากโทรทัศน์เพื่อให้มีข้อมูลเข้ามาทางตาและหูได้อย่างเป็นรูปธรรม พร้อมทั้งฝึกแบ่งสติในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ในสัดส่วนที่ต่างกันตามความเหมาะสม โดยไม่เผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน.

การฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ จะช่วยทำให้ท่านเข้าใจการทำงานของสมอง และรู้จักวิธีกำกับและควบคุมการรับรู้ข้อมูลเหล่านั้นด้วยตัวของท่านเองได้เป็นอย่างดี.

เมื่อท่านฝึกแบ่งสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลเรื่องต่าง ๆ ในสัดส่วนที่ถูกต้องและเหมาะสม จะเป็นผลให้เกิดการสำรวมระวังในการรับรู้ข้อมูลเรื่องต่าง ๆ ได้มากขึ้น. ขณะเดียวกัน ความคิดและการกระทำต่าง ๆ ที่เจือปนด้วยกิเลสรวมทั้งความทุกข์ก็จะลดลงด้วย และท่านจะสามารถมีสติในการกลั่นกรองรวมทั้งจดจำข้อมูลที่ได้รับมาด้วยความเหมาะสมมากขึ้น.

เมื่อมีการรับรู้ข้อมูลที่เข้ามาทางตา(ตาเห็น)ที่มีลักษณะยั่วยุให้ท่านคิดด้วยกิเลส ท่านควรมีสติส่วนใหญ่อยู่ที่ฐานหลักของสติ และแบ่งสติส่วนน้อยไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลดังกล่าว เพื่อที่จะให้การคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสลดลง.

การฝึกแบ่งสติไปใช้ในการรู้เห็นความคิดและการกระทำต่าง ๆ นั้น ท่านควรฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปตั้งใจรู้เห็นความคิดและการกระทำต่าง ๆ ของท่านเองอย่างต่อเนื่อง ว่ามีกิเลสเจือปนหรือไม่ เพื่อฝึกสมองของท่านให้คุ้นเคยกับการรู้เห็นความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ที่มีกิเลสเจือปนได้อย่างรวดเร็วที่สุด และการฝึกรู้เห็นความคิดเช่นนี้ เป็นเรื่องสำคัญสำหรับการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน.

การฝึกรู้เห็นความคิดในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรมนั้น ท่านจะรู้เห็นความคิดฟุ้งซ่านและความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสได้น้อยกว่าขณะฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน เพราะขณะดำเนินชีวิตประจำวันจะมีการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่กระตุ้นให้มีการคิดด้วยกิเลสอย่างมากมาย ส่วนในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรมนั้น มักจะมีแต่ความสงบเป็นส่วนใหญ่ จึงไม่มีสิ่งกระตุ้นให้เกิดการคิดด้วยกิเลส. ดังนั้น การวัดผลความสามารถในการดับกิเลสและกองทุกข์ จึงควรวัดผลในขณะดำเนินชีวิตประจำวัน เพราะจะแน่นอนมากกว่าการวัดผลในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรม.

วิธีฝึกในชีวิตประจำวัน

ในชีวิตประจำวัน ท่านควรฝึกแบ่งสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่เข้ามาทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ อย่างต่อเนื่อง และในสัดส่วนที่เหมาะสม เพื่อให้เกิดการสำรวมระวังในการรับรู้ข้อมูลว่า ข้อมูลใดควรรับรู้อย่างละเอียด ข้อมูลใดควรรับรู้แค่เพียงบางส่วนเท่านั้น และข้อมูลใดควรจดจำเอาไว้มากน้อยเพียงใด จึงจะทำให้ท่านสามารถป้องกันความทุกข์ ลดความทุกข์ ดับความทุกข์ได้ดีตามสมควรกับความรู้และความสามารถทางธรรมของท่านเอง.

ถ้ามีเรื่องไม่ดีที่ต้องรับรู้ ซึ่งอาจจะทำให้เกิดการคิดด้วยกิเลสและมีการจดจำในเรื่องที่ไม่ควรจดจำ ท่านควรแบ่งสติส่วนน้อยจากฐานหลักของสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ของเรื่องดังกล่าว โดยมีสติส่วนใหญ่อยู่ที่ฐานหลักของสติ เพื่อสำรวมระวังไม่ให้มีการคิดฟุ้งซ่านและไม่ให้มีการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลส.

การรับรู้เรื่องต่าง ๆ ในชีวิตประจำวันจะเป็นการรับรู้ที่บริสุทธิ์ คือ รับรู้แล้วไม่คิดปรุงแต่งด้วยกิเลส ซึ่งเป็นวิถีทางของการดำเนินชีวิตตามรูปแบบของบุคคลที่ประเสริฐ(อริยบุคคล).

ท่านควรฝึกแบ่งสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ เช่น ในระหว่างดูละครทางโทรทัศน์โดยการมีสติหรือมีความตั้งใจอยู่ที่ฐานหลักของสติประมาณครึ่งหนึ่ง พร้อมกับแบ่งสติหรือความตั้งใจไปรับรู้ข้อมูลจากโทรทัศน์ประมาณครึ่งหนึ่ง ท่านก็จะรู้เห็นว่า ความรู้สึกเป็นสุขหรือเป็นทุกข์จากความคิดที่ปรุงแต่งไปตามบทละคร จะลดลงประมาณครึ่งหนึ่งทันที.

บางครั้ง ท่านจำเป็นต้องดูโทรทัศน์ที่ไม่มีสาระสำคัญและอาจกระตุ้นให้คิดด้วยกิเลส ท่านก็ควรฝึกมีสติส่วนใหญ่อยู่ที่ฐานหลักของสติและมีสติส่วนน้อยอยู่กับการรับรู้ข้อมูลจากโทรทัศน์ จะทำให้การคิดฟุ้งซ่านและการคิดปรุงแต่งไปตามข้อมูลในโทรทัศน์ลดลงไปตามสัดส่วนด้วย.

ท่านควรฝึกแบ่งสติส่วนใหญ่จากฐานหลักของสติไปใช้ในการตั้งใจรับรู้ข้อมูลที่ยาก ละเอียดอ่อน หรือมีคุณค่า เพื่อจะได้ใช้สมองในการคิดและพิจารณาข้อมูลต่าง ๆ อย่างละเอียดและลึกซึ้ง.

บางครั้ง ท่านต้องใช้สมองมากจนไม่สามารถเหลือสติไว้ที่ฐานหลักของสติอีกเลย ให้ถือว่าเป็นเรื่องปกติของสมองในขณะที่ท่านต้องทำกิจที่ยากหรือละเอียดอ่อน แต่เมื่อท่านรู้ตัวหรือรู้เห็นว่า มีการเผลอสติไปคิดตามเนื้อหาต่าง ๆ ที่ได้รับมา จนไม่มีฐานหลักของสติเหลืออยู่เลย ให้ท่านพยายามกลับมามีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติในสัดส่วนที่เหมาะสมต่อไป หรือกลับมามีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติเป็นช่วง ๆ หรืออาจสลับด้วยการเจริญสมาธิช่วงสั้น ๆ ก็ได้ ตามความเหมาะสมกับสิ่งแวดล้อมหรือเหตุปัจจัยต่าง ๆ รอบด้านที่มีอยู่ในขณะนั้น.

ท่านจะพิสูจน์ได้ด้วยตนเองว่า เมื่อท่านฝึกแบ่งสติเป็นประจำได้สักระยะหนึ่ง สมองของท่านจะมีข้อมูลด้านการแบ่งสติไปใช้ในเรื่องการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ได้มากขึ้น จนสามารถแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ตามสัดส่วนที่พอดี หรือมีความสำรวมระวังในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ คล้ายอัตโนมัติ.

การดำเนินชีวิตประจำวันในสังคมจะมีลักษณะคล้ายกับชมการแสดง แต่มีท่านแสดงร่วมอยู่ด้วย จึงเหมือนการแสดงละครชีวิตของท่านเอง. ถ้าท่านตั้งใจแสดงเต็มที่ โดยไม่ฝึกแบ่งสติและไม่ฝึกใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมมาประกอบการคิดหรือการพิจารณาไปด้วย ท่านก็อาจคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสได้โดยง่าย.

ขณะที่ท่านต้องแสดงบทบาทที่เสี่ยงต่อการคิดด้วยกิเลส ท่านควรแบ่งสติไปรู้เห็นความคิดและการกระทำต่าง ๆ ในสัดส่วนที่มากขึ้น เพื่อจะได้รู้เห็นกิเลสที่เจือปนเข้ามาในความคิดและการกระทำต่าง ๆ ได้อย่างรวดเร็ว.

ในช่วงแรกของการเริ่มฝึกปฏิบัติธรรม ท่านไม่ควรฝึกแค่รู้เห็นความคิดแต่เพียงอย่างเดียว เพราะบางครั้งท่านอาจจะรู้เห็นความคิดได้ยากและเห็นได้ช้า เนื่องจากความคิดเป็นเรื่องละเอียดอ่อน ท่านจึงควรฝึกรู้เห็นความคิดและการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ ว่ามีกิเลสเจือปนหรือไม่ ซึ่งจะรู้เห็นได้ง่ายกว่า. เมื่อมีการกระทำทางกาย วาจา ใจ ที่มีกิเลสเจือปนเกิดขึ้น ก็หมายความว่า มีความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสได้เกิดขึ้นเรียบร้อยแล้ว.

ในชีวิตประจำวัน ขณะที่ท่านสนทนา ประชุม หรือปฏิบัติงานร่วมกับคนอื่น ๆ ท่านก็สามารถแบ่งสติไปใช้ในการทำงาน และฝึกรู้เห็นความคิดของตนเองไปพร้อม ๆ กัน ว่ามีกิเลสเจือปนหรือไม่.

เมื่อการกระทำทางกายและวาจามีกิเลสเจือปน ก็จะมีการแสดงออกของกิริยาอาการทางกายและวาจาที่สังเกตเห็นได้ชัด ส่วนทางใจนั้น แม้จะมองไม่เห็น แต่ก็มีความรู้สึกที่เจ้าตัวรู้ได้ว่า เป็นความขุ่นมัวและเป็นทุกข์.

การรู้เห็นความโกรธที่เป็นความคิดและที่เป็นการกระทำทางกาย วาจา ใจ จะรู้เห็นได้ง่ายและชัดเจนกว่าการรู้เห็นความโลภ และการรู้เห็นความโลภจะง่ายกว่าการรู้เห็นความหลง เพราะความโกรธมักเกิดจากการไม่สมปรารถนาของความโลภ และความโลภเกิดขึ้นจากการมีความหลง(อวิชชา)ครอบงำความคิดนั่นเอง. ความหลง(อวิชชา) จึงเป็นหัวหน้าของความโลภและความโกรธโดยตรง. ดังนั้น การจะดับความทุกข์ทั้งปวงให้หมดไปอย่างจริงจังได้นั้น จะต้องดับที่หัวหน้าใหญ่ของกิเลส คือ ดับความหลง(ดับอวิชชา)ให้หมดไป.

ครั้นเมื่อฝึกไปนาน ๆ เข้า สมองจะจดจำข้อมูลจากการฝึกไว้ได้มากขึ้น จนเกิดความชำนาญเช่นเดียวกันกับการขี่รถจักรยาน ในที่สุดการแบ่งสติไปใช้ในการทำกิจต่าง ๆ รวมทั้งการแบ่งสติไปรู้เห็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสจะเกิดขึ้นคล้ายอัตโนมัติ กลายเป็นเรื่องธรรมดาที่ง่ายและเบาสบาย ไม่หนักใจเหมือนกับเมื่อตอนเริ่มต้นฝึกใหม่ ๆ.

ความก้าวหน้าและการประเมินผล

ในอดีต บางท่านอาจจะเคยคิดบางเรื่องซ้ำแล้วซ้ำอีก วันละหลายครั้ง เป็นเวลาแรมวันหรือเป็นแรมเดือนโดยไม่รู้เห็นเลยว่า เป็นการคิดด้วยกิเลส และกำลังมีความทุกข์อยู่. เมื่อท่านได้ผ่านการฝึกมีสติในการรู้เห็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสมานานตามสมควรแล้ว ท่านก็จะสามารถรู้เห็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสได้อย่างรวดเร็วภายในไม่กี่วินาที และยังสามารถรู้เห็นความทุกข์ที่เกิดขึ้นในจิตใจได้อย่างรวดเร็วเช่นกัน.

เมื่อท่านมีประสบการณ์ในการรู้เห็นความคิดมากขึ้น พอท่านเริ่มคิดเรื่องที่อาจจะมีการคิดด้วยกิเลส ท่านก็จะรู้เห็นความคิดนั้น ๆ และสามารถหยุดความคิดนั้นได้ทันท่วงที ทั้ง ๆ ที่ยังไม่ทันได้เริ่มคิดด้วยกิเลสเสียด้วยซ้ำไป.

เมื่อฝึกไปนาน ๆ เข้า สมองของท่านจะมีข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมมากขึ้น จนสามารถรู้เห็นความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ที่ทำท่าว่าจะมีหรือกำลังมีกิเลสเจือปนได้อย่างรวดเร็ว.

ท่านควรประเมินผลของการฝึกทุกวัน โดยการระลึกถึงเรื่องต่าง ๆ ที่ผ่านไปแล้วในแต่ละวันว่า ท่านมีความสามารถในการแบ่งสติไปใช้ในการรับรู้เรื่องต่าง ๆ รวมทั้งสามารถรู้เห็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสได้รวดเร็วเพียงใด พร้อมทั้งพิจารณาว่า ในแต่ละวันนั้น ท่านคิดด้วยกิเลสและมีความทุกข์บ่อยไหม มากน้อยและนานเพียงใด เพื่อที่จะได้ประเมินความสามารถหรือความก้าวหน้าในการปฏิบัติธรรมของท่านได้ด้วยตนเอง พร้อมทั้งพิจารณาแก้ปัญหาต่าง ๆ ที่ขวางกั้นความก้าวหน้าในการปฏิบัติธรรม และฝึกตักเตือนตนเองในเรื่องที่ต้องแก้ไขอยู่เสมอ จนกว่าจะแก้ปัญหานั้น ๆ ได้สำเร็จ.

วิธีฝึกในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรม

ในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรม ท่านควรฝึกรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ในทุกอิริยาบถ(ยืน เดิน นั่ง นอน) และในขณะทำกิจต่าง ๆ รวมทั้งฝึกฟังวิทยุหรือฝึกดูโทรทัศน์อย่างมีสติโดยตั้งเจตนาว่า จะไม่คิดฟุ้งซ่านและไม่คิดปรุงแต่งด้วยกิเลส.

ครั้นมีสติรู้เห็นว่า มีการคิดฟุ้งซ่าน หรือมีการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสก็ให้หยุดคิด และฝึกกลับมามีสติอยู่กับกิจเดิมอย่างรวดเร็วที่สุด จนเป็นนิสัยประจำตัว.

เมื่อท่านรู้เห็นว่า มีการเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน หรือไปคิดปรุงแต่งด้วยกิเลส ท่านก็ควรตักเตือนหรือสอนตนเองว่า ให้มีความเพียรในการมีสติอย่างต่อเนื่องมากขึ้น. เมื่อทำเช่นนี้บ่อย ๆ และนาน ๆ เข้า ข้อมูลเช่นว่านี้ ก็จะฝังแน่นอยู่ในความทรงจำอย่างยากที่จะลบเลือน และเป็นข้อมูลสำหรับช่วยให้มีสติในการรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ เพื่อไม่ให้มีกิเลสเจือปนได้ดีขึ้น.

ข้อควรระวังในการฝึกเจริญสติ

วิธีฝึกในชีวิตประจำวัน

เมื่อท่านรู้เห็นว่ามีการ "เริ่มคิด หรือคิดนำ หรือคิดแทรก" ขึ้นมาและมีแนวโน้มว่า จะก่อให้เกิดการคิดด้วยกิเลส ก็ให้ฝึกหยุดความคิดที่เริ่มก่อตัวอย่างรวดเร็ว.

เมื่อท่านมีข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำมากขึ้น ท่านจะพบด้วยตนเองว่า ขณะกำลังเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านด้วยข้อมูลด้านกิเลสอยู่นั้น สมองของท่านก็จะทำหน้าที่หยุดความคิดดังกล่าวได้คล้ายอัตโนมัติ แม้กระทั่งในนิมิต หรือในความฝัน หรือในมโนภาพที่สมองปรุงแต่งขึ้นมา ที่เป็นเช่นนี้เพราะว่า สมองของท่านมีข้อมูลในการรู้เห็นและหยุดความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสมากพอควร จนสมองสามารถทำงานได้เองคล้ายอัตโนมัติในขณะที่สติอ่อนกำลังลงไปมากแล้วก็ตาม.

เมื่อตื่นนอนขึ้นมาตอนเช้า หรือตอนกลางวัน หรือก่อนนอนหลับ ท่านควรเจริญสมาธิระยะเวลาสั้น ๆ ในท่านั่งหรือนอนก็ได้ เป็นเวลา ๑๐ - ๓๐ นาทีหรือตามความเหมาะสม. เมื่อจิตใจของท่านสงบตามสมควร หรือสมองได้พักเพื่อพร้อมที่จะมีสติในการรับคำสั่งของตนเองได้อย่างเต็มที่แล้ว จึงตั้งเจตนาอย่างแน่วแน่(สั่งตนเอง)ว่า จะมีความตั้งใจและมีความเพียรอย่างจริงจัง ที่จะใช้สติปัญญาทางธรรมในการรู้เห็นและควบคุมความคิด โดยไม่ให้คิดอกุศลและไม่ให้ทำอกุศล แต่ให้คิดและทำแต่กุศล พร้อมทั้งรักษาจิตใจให้บริสุทธิ์ผ่องใสอย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวัน ก็ถือว่า เป็นการปฏิบัติธรรมตามหลักธรรมคำสอนของพระพุทธศาสนาโดยสรุป(ตามโอวาทปาฏิโมกข์).

ในขณะที่ท่านไม่ได้เจ็บป่วย แต่จิตใจของท่านมีอาการขุ่นมัว ไม่บริสุทธิ์ผ่องใส ให้ท่านพิจารณาค้นหาสาเหตุ ซึ่งมักจะพบว่า มีสาเหตุมาจากความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส(คิดอกุศล) และท่านควรหยุดความคิดดังกล่าวทันที แล้วความขุ่นมัวในจิตใจก็จะหมดไป ตามกำลังความรู้และความสามารถทางธรรมของท่านเอง.

การมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติเพียงอย่างเดียว หรือการมีสติอยู่ที่อิริยาบถและการเคลื่อนไหว แต่ไม่ได้ตั้งใจใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในการรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้มีกิเลสเจือปน หรือให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์ ก็ถือว่า เป็นการปฏิบัติธรรมที่ไม่ครบสมบูรณ์ เพราะไม่สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้ตรงประเด็น.

การมีความตั้งใจ(มีสติ) และมีความเพียรในการใช้ข้อมูลด้านปัญญาทางธรรม ทำการรู้เห็นและควบคุมความคิดให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์และมรรคมีองค์ ๘ จึงจะเป็นสติทางธรรม.

การเดินจงกรม โดยการมีสติในการเดินอย่างจริงจัง และไม่ให้เผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน แต่ไม่ได้มีเจตนาในการปฏิบัติธรรมตามองค์ประกอบใดองค์ประกอบหนึ่งของการเจริญสติ ก็อาจจัดว่า เป็นสติในการทำกิจต่าง ๆ ด้วยความตั้งใจ ไม่ใช่สติทางธรรมที่สมบูรณ์แบบ เพราะสติทางธรรมที่สมบูรณ์ต้องมีการใช้ข้อมูลด้านปัญญาทางธรรมหรือข้อมูลในอริยสัจ ๔ ในความจำ เพื่อการรู้เห็นและควบคุมความคิด ไม่ให้เจือปนด้วยกิเลส.

การศึกษาธรรมและปฏิบัติธรรมเป็นเรื่องง่าย มีเนื้อหาไม่มากนัก แต่ต้องใช้เวลาและความเพียรพอสมควร

การศึกษาเล่าเรียนทางโลกจำเป็นต้องใช้เวลาหลายปี เพื่อเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางด้านวิชาการ จึงจะสามารถใช้ข้อมูลที่จดจำไว้ได้ในชีวิตประจำวันอย่างมีประสิทธิภาพ แต่การศึกษาอริยสัจ ๔ รวมทั้งการฝึกดำเนินชีวิตตามโอวาทปาฏิโมกข์และมรรคมีองค์ ๘ เพื่อการดับกิเลสและกองทุกข์นั้น ดูเหมือนง่ายกว่าการศึกษาเล่าเรียนในชั้นประถมปีที่ ๑ เสียด้วยซ้ำไป เพราะมีข้อมูลที่ต้องศึกษา ฝึกปฏิบัติธรรมและจดจำไม่มากนัก หรือมีเพียงกำมือเดียวเท่านั้นเอง ต่างกับเนื้อหาของการศึกษาทางโลก ซึ่งมีเนื้อหามากมายเหลือเกิน.

ท่านที่ครองเรือนและฝึกปฏิบัติธรรมเพื่อให้พ้นทุกข์ได้อย่างต่อเนื่องหรือได้อย่างเด็ดขาดเยี่ยงพระอรหันต์นั้น จะเป็นเรื่องยากมาก เพราะคนในยุคปัจจุบันนี้ มักจะมีข้อมูลด้านกิเลสอยู่ในความจำและมีข้อมูลใหม่ ๆ รวมทั้งสิ่งแวดล้อมที่คอยกระตุ้นให้คิดด้วยกิเลสเป็นจำนวนมากมาย.

ในขณะที่ท่านยังไม่เข้าใจในเนื้อหาของอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมยังไม่ถูกต้องและครบถ้วน ท่านจะรู้สึกว่า การศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมเป็นเรื่องยากมาก ๆ แต่ขอยืนยันว่า เป็นเรื่องง่าย ถ้าท่านเข้าใจอริยสัจ ๔ อย่างถูกต้องและฝึกปฏิบัติธรรมได้ตรงประเด็น.

คนในยุคนี้มีข้อมูลด้านกิเลสที่มีอยู่แล้วในความจำเป็นอันมาก จึงจำเป็นต้องใช้เวลาและความเพียรในการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมให้เพียงพอ ที่จะใช้ในการควบคุมความคิดไม่ให้เจือปนด้วยกิเลสได้อย่างมีประสิทธิภาพ.

การทำให้กิเลสและกองทุกข์ลดลงเป็นเรื่องง่าย แต่การดับกิเลสและกองทุกข์อย่างสิ้นเชิงเป็นเรื่องยาก

ท่านที่เริ่มต้นฝึกปฏิบัติธรรมไม่จำเป็นจะต้องสามารถดับความทุกข์ได้ต่อเนื่องแบบพระอรหันต์ เพียงแต่ท่านสามารถลดความทุกข์ให้น้อยลงไปเรื่อย ๆ ก็นับว่าเก่งมากแล้วสำหรับคนในยุคนี้.

ถ้าข้อมูลด้านกิเลสที่เจือปนเข้ามาในความคิดของท่านมีความรุนแรงมาก หรือท่านคิดปรุงแต่งกิเลสขึ้นมามาก หรือมีปัญหาหลายด้านเข้ามาในเวลาเดียวกัน ในขณะที่ความรู้และความสามารถด้านสติปัญญาทางธรรมของท่านยังมีน้อย ท่านก็อาจจะพ่ายแพ้ได้โดยง่าย.

เพื่อความไม่ประมาท ท่านควรมีความเพียรในการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ(เพิ่มวิชชา) และใช้ข้อมูลดังกล่าวในการดับความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสอยู่ตลอดเวลา เพื่อให้เกิดความชำนาญและกลายเป็นนิสัยที่ดีสืบต่อไป.

ความดับทุกข์(นิพพาน)อยู่แค่เอื้อมถ้าลงมือฝึกปฏิบัติธรรม

ทันทีที่ลงมือฝึกปฏิบัติธรรม ความดับทุกข์หรือภาวะนิพพานย่อมเกิดขึ้นในจิตใจของผู้นั้นทันที. ความดับทุกข์จึงเปรียบเหมือนหญ้าปากคอกและอยู่แค่เอื้อม ขอเพียงให้ท่านลงมือปฏิบัติธรรมให้ถูกต้องและครบถ้วน ก็จะสามารถดับสาเหตุของความทุกข์ได้ตรงประเด็น.

การจะตั้งอยู่ในภาวะของนิพพานได้นานเพียงใดนั้น ขึ้นอยู่กับกำลังความสามารถด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำของท่านที่มีอยู่ขณะนั้น รวมทั้งเหตุปัจจัยต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องด้วย.

สุขภาพของร่างกายมีความสำคัญต่อการดับกิเลสและกองทุกข์โดยตรง

สมองมีความสำคัญต่อการดับกิเลสและกองทุกข์โดยตรง ท่านจึงควรดูแลสมองให้มีความสมบูรณ์ที่สุด เช่นเดียวกับสุขภาพกายและสุขภาพจิตทั่วไป พร้อมทั้งให้สมองทำงานอย่างสม่ำเสมอ และได้รับการพักผ่อนที่พอเหมาะพอควร ตามทางสายกลาง ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับเหตุปัจจัยของแต่ละบุคคล.

ความก้าวหน้าและการประเมินผล

ท่านควรสังเกตความแหลมคม และความว่องไวด้านสติปัญญาทางธรรมของท่านว่า มีมากน้อยเพียงใด โดยสังเกตความรวดเร็วของการรู้เห็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสและความสามารถในการดับความคิดดังกล่าว เช่น เมื่อท่านรู้เห็นว่า ท่านกำลังคิดเรื่องอกุศลอยู่ ท่านสามารถหยุดความคิดนั้น ๆ ได้อย่างรวดเร็วหรือไม่ ถ้าหยุดได้อย่างรวดเร็วมากขึ้นเรื่อย ๆ ก็แสดงว่าท่านมีความก้าวหน้า .

บางครั้งท่านจะรู้เห็นว่า การกระทำต่าง ๆ ที่เป็นอกุศลของท่านได้หยุดลงแล้ว แต่ความคิดที่เป็นอกุศลยังมีอยู่ เช่น ท่านรักษาศีลได้อย่างบริสุทธิ์(กายและวาจาบริสุทธิ์) แต่ความคิด(จิตใจ)ยังไม่บริสุทธิ์ ก็แสดงว่า ความสามารถในการรู้เห็นและควบคุมความคิดยังไม่เพียงพอ และยังคงมีความทุกข์อยู่.

เมื่อท่านพบปัญหาที่ยาก ๆ ท่านควรถือโอกาสศึกษาว่า ท่านสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดได้มากน้อยเพียงใด ถ้าท่านยังทำได้ไม่ดีพอ ก็ควรเร่งรัดตนเองในการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำให้มากขึ้น ด้วยการศึกษาและทบทวนความรู้เรื่องอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ให้ถูกต้อง ครบถ้วนและต่อเนื่องมากขึ้น เพื่อให้มีความพร้อมในการดับกิเลสยิ่งขึ้น เพราะไม่รู้ว่า ปัญหายาก ๆ จะเกิดขึ้นในวันข้างหน้าเมื่อใด.

๔. ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการ

พิจารณาธรรม

การศึกษาธรรมและทบทวนธรรมในรูปแบบต่าง ๆ จะทำให้ท่านสามารถเข้าใจและจดจำหลักธรรมคำสอนไว้ใช้เป็นข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม จัดว่าเป็นปัญญา(ความรู้)ด้านการจดจำหลักธรรม(สุตมยปัญญา).

การใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมมาประกอบการพิจารณาแก้ปัญหาต่าง ๆ จะทำให้เกิดการทบทวนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำมากขึ้น และทำให้ได้คำตอบว่า จะแก้ไขปัญหานั้น ๆ อย่างไร. คำตอบที่เกิดขึ้นจัดว่า เป็นปัญญาด้านการพิจารณาธรรม(จินตามยปัญญา). การพิจารณาแก้ปัญหาโดยไม่มีคำตอบ ก็ถือว่าไม่เกิดปัญญาจากการพิจารณา เช่นเดียวกับการสอบในขณะศึกษาเล่าเรียนนั้น จะต้องมีคำตอบ ถ้าไม่มีคำตอบก็คงจะสอบตกอย่างแน่นอน.

เมื่อนำเอาคำตอบจากการพิจารณาแก้ปัญหามาลงมือปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน จะทำให้ท่านสามารถลดหรือดับปัญหานั้น ๆ ลงไปได้ และเกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมภาคปฏิบัติ(ภาวนา)ในความจำ จัดว่าเป็นปัญญาด้านปฏิบัติธรรม(ภาวนามยปัญญา).

ความสำเร็จของการปฏิบัติธรรมจะเกิดขึ้นได้ เมื่อมีสติในการใช้ปัญญาทางธรรมทั้ง ๓ แบบในชีวิตประจำวัน.

ชาวพุทธแท้จำเป็นต้องพิจารณาอริยสัจ ๔ จนเข้าใจแจ้งชัดตามความเป็นจริง

เพื่อความไม่ประมาท อย่างน้อยที่สุด ชาวพุทธควรมีความเพียรในการศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้องและครบถ้วน จนรู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงที่พิสูจน์ได้ด้วยตนเอง และจะเชื่อเฉพาะผลการปฏิบัติที่ผ่านการพิสูจน์ของตนเองแล้วเท่านั้น พร้อมทั้งเลิกหลงเชื่อสิ่งที่ไม่ผ่านการพิสูจน์จากการปฏิบัติของตนเอง.

ความเชื่อบางเรื่องที่ไม่ตรงกับข้อเท็จจริงในอริยสัจ ๔ และไม่ผ่านการพิสูจน์ว่าเป็นความจริง อาจจัดว่าเป็นความหลง(โมหะ) ได้ ซึ่งเกิดขึ้นเพราะขาดการใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมในการพิสูจน์เรื่องที่ได้รับรู้มา ให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริง.

ท่านที่ใช้ข้อมูลด้านความหลง หรือใช้ข้อมูลที่ไม่ตรงกับข้อเท็จจริงในอริยสัจ ๔ ก็มักจะไม่สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างมีประสิทธิภาพ และอาจทำให้มีข้อมูลด้านกิเลสเพิ่มขึ้นในความจำได้อีกด้วย.

เป้าหมายสูงสุดของการบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์ คือ ทำอวิชชาหรือความไม่รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในอริยสัจ ๔ ให้หมดไป(เป็นสมุฏเฉทประหาร) โดยการศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ จนรู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในอริยสัจ ๔ (มีวิชชา) ก็จะดับอวิชชา ดับความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส(ดับสังขารในปฏิจจสมุปบาท) ดับตัณหา และดับทุกข์ได้อย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวัน.

การพิจารณาอริยสัจ ๔ เป็นเรื่องที่สำคัญที่สุด

ทุกข์ คือ ความไม่สบายที่ร่างกาย หรือที่จิตใจ หรือทั้งร่างกายและจิตใจ ที่จะส่งผลกระทบถึงกันได้ ได้กล่าวถึงแล้วในหน้า ๕ ขอให้ท่านผู้อ่านกรุณาทบทวนอีกครั้ง.

สมุทัย คือ สาเหตุของความทุกข์ ซึ่งในที่นี้หมายถึงความทุกข์ทางจิตใจ เกิดขึ้นจากความคิดที่มีกิเลสเจือปน เพราะไม่มีความรู้และไม่มีความสามารถในการปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ได้อย่างถูกต้องและครบถ้วน(มีอวิชชา) จึงทำให้ไม่สามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดให้บริสุทธิ์ปราศจากกิเลสได้.

สาเหตุของความทุกข์เกิดจากความคิด ๒ แบบ ดังนี้ :-

แบบที่ ๑. เจตนาคิดด้วยกิเลส จึงทำให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจขึ้นมาทันที.

แบบที่ ๒. เผลอสติไปคิดด้วยกิเลส จึงทำให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจได้เช่นเดียวกัน เพราะธรรมชาติของสมองมนุษย์เป็นเช่นนั้นเอง.

ความคิดทั้ง ๒ แบบมีลักษณะเหมือนกันคือ เป็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส หรือเป็นการคิดด้วยกิเลส

เมื่อความคิดเจือปนด้วยกิเลสอย่างรุนแรง จะทำให้มีความทุกข์เกิดขึ้นในจิตใจอย่างมากมายจนทนไม่ไหว จึงต้องหาทางดับความทุกข์ที่เกิดขึ้นด้วยวิธีการต่าง ๆ ถึงแม้จะต้องเบียดเบียนตนเองหรือผู้อื่นก็ต้องทำ เช่น อยากร่ำรวยต้องทนทำงานหามรุ่งหามค่ำจนเกิดเจ็บป่วย อยากมั่งมีทรัพย์สินจนโกงกิน เป็นต้น.

กระบวนการทางจิตใจที่เจือปนด้วยกิเลสจนเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์(ปฏิจจสมุปบาท) ซึ่งเกิดขึ้นเพราะขาดข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ หรือมีข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมอยู่ในความจำ แต่ไม่ได้ใช้ข้อมูลดังกล่าวในการรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้เจือปนด้วยกิเลส.

นิโรธ คือ ความดับทุกข์ทางจิตใจ หรือภาวะของการไม่มีความทุกข์ เกิดขึ้นได้ในทันทีที่มีการใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม(วิชชา)ในความจำ ทำการหยุดความคิดโดยการเจริญสมาธิ หรือควบคุมความคิดไม่ให้เจือปนด้วยกิเลสโดยการเจริญสติ(ไม่ให้มีสังขารในปฏิจจสมุปบาท).

ขณะที่ท่านไม่มีความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส ท่านก็จะไม่มีความโลภ ไม่มีความโกรธ ไม่มีความหลง(ไม่มีอวิชชาครอบงำ) ไม่สุข และไม่ทุกข์ เป็นภาวะที่จิตใจของท่านมีความเบาสบาย(ปีติ) มีความสุข(สุขสงบ) และมีความบริสุทธิ์ผ่องใส เนื่องจากจิตใจไม่มีกิเลสและความทุกข์(เป็นภาวะนิโรธหรือเป็นภาวะนิพพาน).

ภาวะนิพพาน มี ๒ แบบ ดังนี้ :-

แบบที่ ๑. ภาวะไม่มีความทุกข์ชั่วคราว(นิพพานชั่วคราว) เป็นเป้าหมายแรกของผู้เริ่มฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ที่จะต้องพยายามทำให้เกิดขึ้นบ่อย ๆ หรือนานที่สุดเท่าที่จะทำได้.

แบบที่ ๒. ภาวะไม่มีความทุกข์อย่างต่อเนื่อง(นิพพานอย่างต่อเนื่อง) เป็นเป้าหมายสูงสุดของการปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘.

ทุกท่านสามารถสัมผัสกับภาวะนิพพานชั่วคราวได้ ในทันทีที่ลงมือปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้องและครบถ้วนตามสมควร และเป็นเครื่องบ่งชี้ให้รู้เห็นได้ชัดเจนว่า นิพพานเป็นภาวะของจิตใจในชีวิตปัจจุบันนี้เอง.

ในชีวิตประจำวัน จิตใจของท่านสามารถตั้งอยู่ในภาวะนิพพานได้วันละนาน ๆ หรือได้วันละหลาย ๆ ครั้ง ตราบใดที่ท่านสามารถใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมทำการรู้เห็นและควบคุมความคิดของท่านให้บริสุทธิ์ผ่องใสโดยไม่มีกิเลสเจือปน.

ถ้าท่านระลึกถึงความทุกข์บางเรื่องที่เกิดขึ้นในอดีตเมื่อครั้งที่ยังไม่ได้ปฏิบัติธรรม จะพบว่าเรื่องของความทุกข์ที่เคยเกิดขึ้นแล้วในอดีตและจดจำไว้ เช่น ความเจ็บปวดในจิตใจ ความน้อยเนื้อต่ำใจ ความโกรธแค้น เป็นต้น เมื่อถูกนำกลับมาคิดซ้ำแล้วซ้ำอีก เป็นผลให้มีความทุกข์เกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำอีกเช่นกัน ถึงแม้เหตุการณ์ได้ล่วงเลยมาเป็นเวลาแรมปีแล้ว แต่ความรู้สึกเป็นทุกข์ก็ไม่ได้ลดน้อยลงเลย.

ครั้นเมื่อท่านฝึกเจริญสติปัญญาทางธรรมได้บ้างแล้ว ท่านจะสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดได้ดีขึ้น ทำให้การคิดปรุงแต่งในเรื่องของความทุกข์ในอดีตลดลงเป็นนาทีหรือเป็นวินาที หรือบางวันไม่คิดเลย.

การฝึกปฏิบัติธรรมจนสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดได้ จะทำให้สามารถพ้นทุกข์ที่มีสาเหตุมาจากเรื่องในอดีตและปัจจุบันได้เป็นอย่างดี ถึงแม้จะมีข้อมูลด้านกิเลสอยู่ในความจำ(อาสวะ)เป็นจำนวนมากก็ตาม.

มรรค คือ ทางปฏิบัติ(วิธีปฏิบัติ)เพื่อความดับทุกข์ ซึ่งประกอบด้วยองค์ธรรม ๘ ประการ ได้แก่ ความเห็นชอบ ความ ดำริชอบ วาจาชอบ การกระทำชอบ อาชีพชอบ ความเพียรชอบ สติชอบ สมาธิชอบ.

เนื่องจากหนังสือเล่มนี้ เป็นเพียงคำแนะนำอย่างย่อ และง่าย ๆ (คล้ายอนุปุพพิกถา) เพื่อให้เกิดความเข้าใจเค้าโครงของอริยสัจ ๔ และเริ่มต้นฝึกปฏิบัติธรรมในเบื้องต้น จึงต้องย่นย่อเรื่องของมรรคมีองค์ ๘ มาเป็นเรื่องการเจริญสมาธิ การเจริญสติ และการปฏิบัติตนตามโอวาทปาฏิโมกข์แทน.

วิธีพิจารณาหลักธรรมคำสอนแบบย่อและง่าย ๆ

พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนโอวาทปาฏิโมกข์แก่พระอรหันต์ ๑,๒๕๐ องค์ในวันมาฆบูชา เพื่อให้เกิดการเผยแพร่หลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้าได้โดยง่าย ซึ่งมีเนื้อหาโดยสรุปว่า "การไม่ทำความชั่วทั้งปวง(ละอกุศล) การบำเพ็ญแต่ความดี(ทำแต่กุศล) การทำจิตของตนให้ผ่องใส(บริสุทธิ์ผ่องใสหรือประภัสสร) นี้เป็นคำสอนของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย".

ในขั้นแรก ท่านจะต้องศึกษาหรือพิจารณาความหมายขององค์ประกอบทั้ง ๓ ประการของโอวาทปาฏิโมกข์ พร้อมทั้งจดจำไว้ได้เป็นอย่างดี จึงจะเป็นข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมที่มาจากการสรุปหลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้า สำหรับนำมาใช้เป็นข้อมูลในการปฏิบัติธรรม เพื่อการดับกิเลสและกองทุกข์ในชีวิตประจำวัน.

ท่านควรฝึกพิจารณาแต่ละองค์ประกอบของโอวาทปาฏิโมกข์ ดังนี้ :- การไม่ทำชั่วทั้งปวงนั้น มีใจเป็นหัวหน้า เมื่อเป็นเช่นนั้นแล้ว การควบคุมที่ใจจึงเป็นเรื่องสำคัญที่สุด. ในเรื่องของใจ(จิต หรือจิตใจ หรือมโน)นั้น ความคิดเป็นหัวหน้าใหญ่ที่ทำให้เกิดการกระทำความชั่วต่าง ๆ (ทำอกุศล) ดังนั้น วิธีดีที่สุดที่จะไม่ให้มีการทำความชั่วทั้งปวง คือ การมีสติในการรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้เจือปนด้วยกิเลสอยู่ตลอดเวลา ซึ่งเป็นกลวิธีที่เรียบง่าย และตรงประเด็น.

ในทำนองเดียวกัน การบำเพ็ญความดีนั้น มีใจเป็นหัวหน้าใหญ่เช่นกัน และความคิดเป็นองค์ประกอบสำคัญทางใจที่เป็นหัวหน้าใหญ่ของการบำเพ็ญความดี(ทำกุศล). ดังนั้น วิธีที่ดีที่สุดที่จะทำให้มีการบำเพ็ญความดี คือ การรู้เห็นและควบคุมความคิดให้คิดบำเพ็ญแต่ความดี(บำเพ็ญกุศล)อยู่ตลอดเวลา ซึ่งเป็นกลวิธีที่เรียบง่าย และตรงประเด็นเช่นกัน.

การปฏิบัติธรรมตามโอวาทปาฏิโมกข์ หรือการรักษาศีล ๕ ศีล ๘ ศีล ๑๐ ศีล ๒๒๗ ได้อย่างบริสุทธิ์ โดยไม่ปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ (ไม่เจริญสมาธิและไม่เจริญสติ) ก็จะไม่สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้ เพราะการรักษาศีลให้บริสุทธิ์นั้น เป็นเพียงการควบคุมการกระทำต่าง ๆ ทางร่างกายและคำพูดเท่านั้นเอง จึงจำเป็นต้องฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ เพื่อทำให้มีสติในการรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้มีกิเลสเจือปน จึงพ้นจากความทุกข์ได้.

การปฏิบัติธรรมในระดับลึกซึ้งของชาวพุทธ คือการปฏิบัติธรรมด้วยการมีสติในการรู้เห็นและควบคุมความคิดของตนเองอยู่ตลอดเวลา. ดังนั้น จึงขอแนะนำให้ท่านตั้งใจฝึกสอนตัวเอง หรือตักเตือนตัวเองอยู่เสมอว่า "เราจะไม่คิดและไม่ทำอกุศลทั้งปวง เราจะคิดและทำแต่กุศลให้ถึงพร้อม และจะรักษาจิตใจของเราให้บริสุทธิ์ผ่องใสอย่างต่อเนื่อง เพื่อให้ห่างไกลจากกิเลสและกองทุกข์อยู่ตลอดเวลา".

ในช่วงเริ่มต้นของการฝึกปฏิบัติธรรม ท่านควรมีความตั้งใจ(มีสติ) และมีความเพียรอย่างจริงจัง ที่จะฝึกรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์วันละหลาย ๆ ครั้ง เพื่อช่วยเร่งรัดให้ท่านสามารถดำเนินชีวิตตามโอวาทปาฏิโมกข์ได้อย่างมีประสิทธิภาพ.

ท่านควรฝึกพิจารณาประเมินผลการปฏิบัติธรรมตามโอวาทปาฏิโมกข์วันละ ๒ - ๓ ครั้ง เพื่อเฝ้าดูความก้าวหน้าของการปฏิบัติธรรมอย่างจริงจัง และช่วยผลักดันให้ท่านปฏิบัติธรรมได้อย่างต่อเนื่องมากขึ้น.

ทุกครั้งที่รู้ว่า ท่านได้คิดหรือทำอกุศล ให้ท่านตั้งใจตักเตือนตนเองว่า "เราจะไม่ทำเช่นนี้อีกต่อไป". ทั้งนี้ เป็นการตั้งเจตนาอย่างจริงจังซ้ำแล้วซ้ำอีก เพื่อให้ข้อมูลเจตนาเช่นว่านี้ มีอยู่ในความจำมากขึ้น. นาน ๆ เข้า ข้อมูลเช่นนี้จะกลายเป็นข้อมูลที่สมองจดจำไว้ได้ดี จำได้นาน จำได้มาก และเพียงพอที่จะหยุดการคิดและทำอกุศลได้อย่างมีประสิทธิภาพ.

ก่อนทำกิจที่เสี่ยงต่อการคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลส หรือขณะทำกิจดังกล่าวอยู่นั้น ให้ท่านฝึกมีสติในการตักเตือนตนเองบ่อย ๆ ว่า "เราจะปฏิบัติตนตามโอวาทปาฏิโมกข์ และจะตั้งใจมีสติอย่างเต็มที่ในการรู้เห็นและควบคุมความคิดให้เป็นตามหลักธรรมของโอวาทปาฏิโมกข์อย่างต่อเนื่อง".

โอวาทปาฏิโมกข์เป็นหลักธรรมคำสอนที่ง่าย เหมาะสำหรับท่านที่เริ่มฝึกปฏิบัติธรรม

เป็นที่น่าสังเกตว่า ในสมัยพุทธกาล พระพุทธเจ้าได้ทรงแสดงโอวาทปาฏิโมกข์นี้ แก่ที่ประชุมสงฆ์ทุกกึ่งเดือนเป็นเวลานานถึง ๒๐ พรรษา ก่อนที่จะทรงโปรดให้สวดปาฏิโมกข์(สวดศีล ๒๒๗ ข้อ)อย่างปัจจุบันนี้แทน.

การปฏิบัติงานและดำเนินชีวิตตามรอยพระยุคคลบาทของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวนั้น คือ การมุ่งทำความดี(ทำกุศล) ซึ่งตรงกับหลักธรรมในโอวาทปาฏิโมกข์.

โอวาทปาฏิโมกข์เป็นแนวทางของการดำเนินชีวิตอย่างประเสริฐ

ในสมัยพุทธกาล ท่านปัญจวัคคีย์และบุคคลเป็นจำนวนมาก ได้พัฒนาจิตใจจนสามารถบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคลในระดับต่าง ๆ ได้ในระยะเวลาอันสั้น เพียงไม่กี่วัน โดยไม่ต้องรักษาศีล ๒๒๗ เช่นทุกวันนี้ และท่านเหล่านั้นได้ปฏิบัติธรรมตามโอวาทปาฏิโมกข์และมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้อง ครบถ้วน ด้วยความจริงใจ โดยไม่ได้แสวงหาผลประโยชน์ใด ๆ ทั้งสิ้น.

การศึกษาธรรมและปฏิบัติธรรมในพระพุทธศาสนา จึงมีความเรียบง่าย กระชับ ย่นย่อ จนเปรียบเหมือนใบไม้ในมือเพียงกำเดียว และเป็นเรื่องที่อยู่ใกล้ชิดกับคนไทย จนเปรียบเหมือนหญ้าปากคอกเลยทีเดียว เพราะส่วนใหญ่ของเนื้อหาที่นำเสนอในหนังสือเล่มนี้ เป็นเรื่องที่คนไทยส่วนใหญ่ทราบอยู่แล้ว ผู้เขียนทำหน้าที่เพียงชี้ประเด็นให้ท่านทราบแนวทางในการศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรม เพื่อให้สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างมีประสิทธิ์ภาพ.

ขอให้กำลังใจแก่ท่านผู้อ่านมา ณ โอกาสนี้ และขอท่านได้โปรดทำความเข้าใจเนื้อหาของหนังสือเล่มนี้ตามสมควร พร้อมทั้งนำไปทดลองฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันดู เพื่อพิสูจน์ผล แล้วคำตอบจะเกิดขึ้นกับท่านเองว่า การปฏิบัติธรรมและความพ้นทุกข์ในพระพุทธศาสนาเป็นทางสายกลางที่เรียบง่าย สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างดีเยี่ยม ขณะเดียวกัน ยังสามารถพัฒนาจิตใจของท่านให้เป็นบุคคลที่ประเสริฐได้อีกด้วย.

วิธีฝึกพิจารณาธรรมในห้องฝึกปฏิบัติธรรม

ถ้าท่านไม่สามารถมีสติบางส่วนอยู่ที่ฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่อง ท่านก็อาจมีเป็นช่วง ๆ ก็ได้ แต่ถ้ายังทำไม่ได้ก็ไม่ต้องกังวล ให้พยายามต่อไป ขอเพียงให้ท่านตั้งใจ(มีสติ)ในการพิจารณาธรรมอย่างจริงจัง เช่นเดียวกับเวลาที่ท่านตั้งใจเรียนหนังสือ และอย่าคิดฟุ้งซ่าน.

ในทำนองเดียวกัน ถ้าท่านจำเป็นต้องใช้สมองในการคิดเรื่องยากหรือซับซ้อน จนทำให้ไม่มีสติเหลืออยู่ที่ฐานหลักของสติเลยก็ไม่เป็นไร ขอให้ท่านพยายามกลับมามีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติเป็นช่วง ๆ ก็ยังดี หรือเจริญสมาธิเป็นช่วงสั้น ๆ ก็ได้ เพื่อพักร่างกาย สมอง และหยุดใช้ความคิดชั่วคราว.

การพิจารณาธรรมควรเริ่มโดยการวางแผนการพิจารณาธรรมง่าย ๆ ว่า ท่านควรจะศึกษาเรื่องอะไร หรือจะทบทวนเรื่องอะไร หรือจะพิจารณาแก้ปัญหาเรื่องที่ท่านกำลังมีความทุกข์หรือจะพิจารณาประเมินผลการศึกษาและปฏิบัติธรรมในขั้นตอนใด หรือพิจารณาเรื่องอื่นใดที่เกี่ยวข้องกับการศึกษาธรรม การปฏิบัติธรรม และการเผยแพร่ธรรมหัวข้อหนึ่งหัวข้อใดก็ได้.

ท่านควรฝึกพิจารณาธรรมตามหัวข้อธรรม(องค์ธรรม)ต่าง ๆ ในอริยสัจ ๔ หรือตามแผนการที่ท่านตั้งเจตนาไว้ พร้อมทั้งพยายามจดจำข้อมูลทางธรรมที่มีประโยชน์ไว้ให้ขึ้นใจ เพื่อใช้เป็นข้อมูลในการปฏิบัติธรรม และเพื่อการเผยแพร่ธรรมในอนาคต.

การพิจารณาธรรมในเรื่องของอริยสัจ ๔ ถือว่า เป็นเรื่องสำคัญที่สุด เพราะเป็นแก่นธรรมของพระพุทธศาสนา และมีเนื้อหาที่ต้องศึกษาฝึกปฏิบัติ พิสูจน์ผล และจดจำไม่มากนัก.

การศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมตามอริยสัจ ๔ จึงไม่ต่างอะไรกับการศึกษาเล่าเรียนในรูปแบบต่าง ๆ ที่ผ่านมาในชีวิตของท่านเอง เพียงแต่เป็นการศึกษาเล่าเรียนธรรม ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติในชีวิตประจำวันเท่านั้นเอง.

วิธีฝึกพิจารณาธรรมในชีวิตประจำวัน

การพิจารณาธรรมในชีวิตประจำวันมี ๒ ข้อ คือ ๑.หลักการและวิธีการในการพิจารณาธรรมทั่วไป ๒.การพิจารณาร่างกายและจิตใจว่าเป็นไตรลักษณ์จริง. มีรายละเอียดดังนี้ :-

ท่านควรให้เวลาในการทบทวนความรู้ทางธรรมเรื่องอริยสัจ ๔ ด้วยการศึกษาซ้ำแล้วซ้ำอีก หรือฟังธรรม หรือสนทนาธรรมกับผู้รู้อยู่เสมอ เพื่อให้สมองมีการทบทวนข้อมูลทางธรรมเป็นประจำ ทำให้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในเรื่องอริยสัจ ๔ ไม่จางหายไปจากความจำ และมีความชำนาญในการใช้งานเป็นอย่างดี.

การพิจารณาแก้ปัญหาต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน โดยใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม จะทำให้เกิดการทบทวนข้อมูลทางธรรมในความจำ เป็นผลให้ความจำทางด้านธรรมดีขึ้น และสมองมีความคล่องแคล่วในการใช้ข้อมูลทางธรรมในความจำมาประกอบการคิดและพิจารณาแก้ปัญหาต่าง ๆ ได้มากขึ้น เช่นเดียวกันกับการฝึกซ้อมทำแบบฝึกหัดก่อนสอบ จะทำให้มีความพร้อมในการใช้ข้อมูลทางวิชาการเพื่อทำข้อสอบได้มากขึ้น.

เมื่อท่านทำความเข้าใจเนื้อหาในอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติได้ตามสมควร ท่านก็จะค้นพบด้วยสติปัญญาของท่านเองว่า ความทุกข์ไม่ว่าเรื่องอะไรทั้งสิ้น จะมีสาเหตุเหมือนกันหมด คือ "เพราะไม่มีความรู้และความสามารถในอริยสัจ ๔ อย่างแจ้งชัดตามความเป็นจริง(มีอวิชชา) จึงมีความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส(มีสังขารในปฏิจจสมุปบาท)เกิดขึ้น".

วิธีดับความทุกข์ก็เหมือนกันหมด คือ "จะต้องศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างครบถ้วนและถูกต้อง เพื่อให้มีความรู้และความสามารถในการดับอวิชชาและดับความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสให้หมดไป(ดับสังขารในปฏิจจสมุปบาท)". นี่แหละคือความเรียบง่ายและตรงไปตรงมาของการดับกิเลสและกองทุกข์ตามวิธีการในพระพุทธศาสนา.

การตั้งใจพิจารณาธรรมหรือการทำกิจต่าง ๆ อย่างต่อเนื่องและนานเกินไป อาจทำให้สมองล้า จนไม่สามารถมีสติในการรู้เห็นและควบคุมความคิดให้บริสุทธิ์ได้อย่างต่อเนื่อง อาจทำให้ท่านคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลสได้โดยไม่รู้ตัว หรืออาจเกิดการคิดฟุ้งซ่านทางธรรม หรือฟุ้งซ่านในกิจที่ท่านกำลังทำอยู่ก็ได้.

การพิจารณาธรรมส่วนใหญ่มักจะลงเอยด้วยการปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ส่วนความสำเร็จในการดับกิเลสและกองทุกข์นั้น เกิดขึ้นจากการมีความตั้งใจ(สติชอบ)และมีความเพียร(เพียรชอบ)ในการปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างจริงจังและต่อเนื่อง จนกว่าจะสามารถแก้ปัญหาได้หมดสิ้น.

๒. การพิจารณาร่างกายและจิตใจว่าเป็นไตรลักษณ์จริง. การพ้นจากกิเลสและกองทุกข์อย่างละเอียดได้นั้น จำเป็นจะต้องมีข้อมูลปัญญาทางธรรมที่คอยโน้มน้าวจิตใจไม่ให้มีความยึดมั่นถือมั่นว่า ร่างกายและจิตใจนี้เป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือต้องคงอยู่อย่างเดิม หรือต้องเป็นไปตามที่เราปรารถนา โดยการพิจารณาจนรู้เห็นอย่างแจ้งชัดตามความเป็นจริงในลักษณะ ๓ ประการของร่างกายและจิตใจ(ไตรลักษณ์) กล่าวคือ ๑.มีความไม่เที่ยง(อนิจฺจตา) ๒.คงอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้(ทุกฺขตา) ๓.มีการดับสลายไปเป็นธรรมดา(อนตฺตตา) เพราะธรรมชาติของร่างกายและจิตใจเป็นเช่นนั้นเอง(การพิจารณาร่างกายและจิตใจว่าเป็นไตรลักษณ์ เป็นเนื้อหาของสัมมาสติในมรรคมีองค์ ๘).

คนทั่วไปมักจะมีความคิดและความจำในลักษณะของการยึดมั่นถือมั่นว่า ร่างกายและจิตใจนี้เป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือต้องคงอยู่อย่างเดิม หรือต้องเป็นไปตามที่เราปรารถนา. ความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส(อุปาทาน)เช่นนี้เอง ที่เป็นตัวโน้มน้าวให้สมองมีการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลส เพื่อให้เป็นไปตามความยึดมั่นถือมั่นของเจ้าของ จนเป็นผลให้เกิดความทุกข์ขึ้น.

ท่านควรฝึกพิจารณาให้รู้เห็นข้อเท็จจริงในธรรมชาติของร่างกายและจิตใจของท่านเองว่าไม่เที่ยง เพราะมีลักษณะ ๓ ประการ(ไตรลักษณ์) เพื่อดับความยึดมั่นถือมั่นของท่านเอง.

การมีความยึดมั่นถือมั่นในร่างกายจนเกินความพอเหมาะพอควร ย่อมทำให้เกิดความทุกข์ เช่น เมื่อร่างกายมีการเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นในลักษณะที่ไม่ต้องการ หรือในยามที่ร่างกายของท่านอยู่ในภาวะเจ็บป่วย เสื่อม พิการ หรือกำลังจะต้องตาย เป็นต้น. ถ้ายิ่งมีความยึดมั่นถือมั่นในร่างกายมากเท่าไร ก็ยิ่งมีความทุกข์มากขึ้นเท่านั้น.

การมีความยึดมั่นถือมั่นในจิตใจของท่านจนเกินความพอเหมาะพอดี ย่อมจะทำให้เกิดความทุกข์ได้เช่นเดียวกัน เมื่อมีความเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นที่จิตใจและเป็นไปในทางที่ไม่ต้องการ.

ยิ่งมีความยึดมั่นถือมั่นในจิตใจมากเท่าไร ยิ่งมีความทุกข์มากขึ้นเท่านั้น เช่น ความยึดมั่นในความสุข(เวทนา) ครั้นมีความรู้สึกเป็นสุขลดลงก็เป็นทุกข์, ความยึดมั่นในความจำ(สัญญา) ครั้นมีการหลงลืมหรือจำผิดก็เป็นทุกข์, ความยึดมั่นในความคิด(สังขาร) ครั้นมีใครคิดไม่ตรงกับตนก็เป็นทุกข์ เป็นต้น. ความยึดมั่นในจิตใจดังกล่าว ที่ทำให้ท่านคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสไปต่าง ๆ นา ๆ เมื่อมีเหตุการณ์ที่ไม่ตรงกับความยึดมั่นถือมั่นเกิดขึ้น จึงทำให้เกิดความทุกข์.

ท่านควรฝึกพิจารณาร่างกายและจิตใจของท่านเอง เพื่อให้รู้เห็นข้อเท็จจริงว่า ร่างกายและจิตใจของท่านนั้น มีความเกิดขึ้นเป็นธรรมดา มีการเปลี่ยนแปลงและดับสลายไปเป็นธรรมดา(เป็นไตรลักษณ์) เมื่อท่านยอมรับความเป็นจริงเช่นนี้แล้ว ท่านก็ควรมีความจริงใจและความจริงจังที่จะใช้ข้อมูลทางธรรมดังกล่าวในชีวิตประจำวันอยู่เสมอ เพื่อฝึกดับความยึดมั่นถือมั่น (ดับอุปาทาน)ให้หมดไป.

ท่านที่ยังมีข้อมูลด้านไตรลักษณ์ในจิตใจไม่มั่นคงพอ คือ ยังมีความทุกข์จากความยึดมั่นถือมั่นอยู่เสมอ ก็ควรทบทวนความเป็นไตรลักษณ์ของร่างกายและจิตใจวันละหลายครั้ง จนกว่าท่านจะมั่นใจว่า จิตใจของท่านคลายจากความยึดมั่นถือมั่นและความทุกข์ได้ตามสมควร จึงค่อยทบทวนความเป็นไตรลักษณ์เพียงวันละ ๒ - ๓ ครั้งก็พอ.

วิธีสังเกตว่า จิตใจของท่านยอมรับความเป็นไตรลักษณ์ได้ดีหรือไม่นั้น ท่านจะพิสูจน์ความสามารถในการดับความยึดมั่นถือมั่นที่เคยเกิดขึ้นในชีวิตประจำวันได้ เช่น เวลาโดนว่า โดนติเตียน โดนดูถูก โดนโขก โดนสับ โดนสบประมาท โดนกลั่นแกล้ง โดนเอาเปรียบ เจ็บป่วย พิการ ไม่สมหวัง ความคิดเห็นไม่ตรงกัน เสียหน้า เสียชื่อเสียง เสียเกียรติ เสียทรัพย์สิน พลัดพราก ยากจน เป็นหนี้ ถ้าเกิดความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสหรือมีความทุกข์ก็แสดงว่า ท่านยังไม่สามารถใช้ข้อมูลความเป็นไตรลักษณ์ในชีวิตจริงได้ จึงควรเพียรฝึกฝนให้สามารถใช้ความเป็นไตรลักษณ์ในชีวิตประจำวันต่อไป โดยการสอนและตักเตือนตนเองในความเป็นไตรลักษณ์เมื่อพบกับเหตุการณ์ต่าง ๆ ดังกล่าว พร้อมกับคอยรู้เห็นและควบคุมความคิดไว้ตลลอดเวลา.

ในชีวิตประจำวัน ท่านควรทบทวนความเป็นไตรลักษณ์วันละหลาย ๆ ครั้ง เช่น ขณะรับประทานอาหาร ขณะขับถ่าย ขณะทำความสะอาดร่างกาย ขณะออกกำลังกาย ขณะเจ็บป่วย ขณะผิดหวัง ขณะพลัดพราก ขณะสูญเสีย ขณะมีความทุกข์ ขณะมีความสุขสงบ ขณะจิตใจตั้งมั่น ขณะฟุ้งซ่าน ขณะหวั่นไหว ขณะหลงลืม ขณะจิตใจขุ่นมัว ให้เตือนตนเองว่า เป็นไตรลักษณ์ ไม่ควรที่จะยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส.

ท่านควรพิจารณาให้เห็นไตรลักษณ์ของร่างกายและจิตใจไว้เสมอ วันละหลายครั้งสำหรับท่านที่ฝึกใหม่ เพื่อตอกย้ำเข้าไปในความจำว่า ร่างกายและจิตใจของท่านได้เกิดขึ้นมาแล้วตามเหตุปัจจัย ไม่สามารถคงอยู่ในสภาพเดิมตลอดไป(เป็นอนิจจัง) เพราะมีการเปลี่ยนแปลงไปตามเหตุปัจจัยอยู่ตลอดเวลา(เป็นทุกข์) และมีการดับสลายไปตามเหตุปัจจัย(อนัตตา)เป็นธรรมดา.

การยอมรับความจริงในความเป็นไตรลักษณ์ได้อย่างจริงใจและจริงจัง จะทำให้ท่านลดละ หรือจางคลาย หรือดับ หรือสลัดคืนซึ่งกิเลส ความทะยานอยาก(ตัณหา) และความยึดมั่นถือมั่น(อุปาทาน)ที่มีอยู่ในความคิดและความจำของท่าน อันสืบเนื่องมาจากความไม่รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในธรรมชาติของร่างกายและจิตใจของตนเอง.

ถ้าท่านพิจารณาธรรมแล้วรู้สึกเบื่อหน่ายในร่างกายและจิตใจของท่านเอง ก็ถือว่า ท่านพิจารณาผิดทาง แต่ถ้ามีความเบื่อหน่ายในกิเลส ตัณหา อุปาทาน และความทุกข์ที่เกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำอีก ก็ถือว่าท่านพิจารณาถูกทางแล้ว.

ความเบื่อหน่ายก็ต้องมีความพอเหมาะพอควร คือ ไม่มากและไม่น้อยเกินไป เพราะถ้ามากเกินไปจะกลายเป็นความห่อเหี่ยว วิตกกังวล ซึ่งเป็นความทุกข์เช่นกัน. วัตถุประสงค์ของการปฏิบัติธรรมในพระพุทธศาสนา คือ เพื่อการดับความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสและดับกองทุกข์ในชีวิตประจำวัน ไม่ใช่เพื่อการเบื่อหน่ายในร่างกายและจิตใจแต่ประการใด.

การเบื่อหน่ายร่างกายและจิตใจของตนเอง จะทำให้จิตใจหดหู่และมีความทุกข์ บางครั้งอาจเกินเลยถึงขั้นเบื่อหน่ายในชีวิตเลยก็ได้. ในทางตรงกันข้าม การเบื่อหน่ายกิเลสและความทุกข์ด้วยความพอเหมาะพอควร พร้อมทั้งปฏิบัติธรรมจนลดความทุกข์ได้ตามสมควร จะทำให้เกิดความสุขสงบ(ปัสสัทธิ) เบาสบาย(ปีติ) และมีความปราโมทย์ในจิตใจ.

ทั้งในยามปกติ ขณะป่วย หรือยามสูญเสียบุคคลที่ตนเคยรักและผูกพัน ท่านควรทบทวนว่า ร่างกายและจิตใจของท่านเองหรือของผู้อื่น ต่างก็เป็นไปตามไตรลักษณ์เหมือนกันหมด ทั้งนี้เพื่อลดความยึดมั่นถือมั่นในร่างกายและจิตใจของท่านเอง พร้อมทั้งใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ ทำการรู้เห็นและควบคุมความคิด ไม่ให้มีการคิดด้วยกิเลสอย่างต่อเนื่องต่อไป.

เมื่อท่านมีความทุกข์จากการสูญเสียทรัพย์สิน เงินทอง หรือของที่ท่านรักและหวงแหน(มีความยึดมั่นหรือผูกพัน) ท่านก็สามารถพิจารณาความเป็นไตรลักษณ์ที่ตัวของท่านเอง จะเป็นผลให้เกิดความจางคลายจากความยึดมั่นถือมั่นที่มีอยู่ในความจำ และช่วยให้สามารถดับทุกข์ได้เป็นอย่างดี.

ท่านควรฝึกพิจารณาแก้ปัญหาต่าง ๆ ที่ทำให้เกิดความทุกข์ในชีวิตประจำวันโดยใช้ข้อมูลไตรลักษณ์ รวมทั้งหมั่นสอนตนเอง หรือทบทวน หรือตักเตือนตนเองอยู่เสมอว่า "เรากำลังอยู่ในกระแสของไตรลักษณ์ และเราจะไม่มีความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสตลอดไป" เพื่อให้สมองของท่านจดจำไว้ได้อย่างแน่นแฟ้นมากขึ้น จะได้มีความพร้อมในการรับรู้เรื่องต่าง ๆ โดยไม่คิดปรุงแต่งด้วยกิเลส.

ท่านควรฝึกใช้สติปัญญาทางธรรมพิจารณาให้เห็นข้อเท็จจริงของละครที่แสดงทางโทรทัศน์เป็นครั้งคราวในขณะดูละครโทรทัศน์. การพิจารณาเช่นนี้ จะทำให้ท่านมีสติปัญญารู้เห็นความจริงว่า ละครโทรทัศน์เป็นเพียงการแสดงตามบทที่แต่งขึ้นมาเท่านั้นเอง.

การดูละครโทรทัศน์พร้อมกับการพิจารณาธรรมเป็นประจำ จะทำให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมขณะดูละครโทรทัศน์ในความจำมากขึ้น จนเกิดนิสัยที่ดีในการดูละครด้วยสติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไป.

เมื่อท่านฝึกดูละครด้วยสติปัญญาทางธรรมบ่อย ๆ เข้า ท่านอาจเกิดความรู้สึกไม่สนใจที่จะดูละครที่ไร้สาระ และปรับเปลี่ยนไปดูเรื่องอื่น ๆ หรือดูสารคดีที่มีประโยชน์กว่าแทน.

ในชีวิตประจำวันก็เช่นกัน ท่านควรตั้งใจฝึกรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่เข้ามาทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ พร้อมกับมีการพิจารณาธรรมให้เห็นข้อเท็จจริงอยู่เสมอ ไม่บ่อยเกินไปและไม่น้อยเกินไป โดยไม่ปล่อยให้มีการคิดปรุงแต่งไปกับข้อมูลที่ได้รับรู้มา จนเกินความพอเหมาะพอควร ก็จะเกิดประโยชน์เช่นเดียวกัน. ส่วนเรื่องของการคิดปรุงแต่งบ้างเล็ก ๆ น้อย ๆ โดยไม่เจือปนด้วยกิเลส ถือว่าไม่เป็นไร เพราะไม่ทำให้เกิดความทุกข์มากกว่าระดับปกติและเป็นการทำงานของสมองตามธรรมชาติที่พอเหมาะพอควรกับการดำเนินชีวิตอย่างมีคุณภาพ.

การรู้แจ้งชัดในไตรลักษณ์ คือ การมีความรู้และความสามารถในเรื่องไตรลักษณ์ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติในชีวิตประจำวัน จนสามารถใช้ข้อมูลความเป็นไตรลักษณ์ในการดับกิเลสได้เป็นอย่างดี. สำหรับภาคทฤษฎี คนส่วนใหญ่มักจะรู้และทำความเข้าใจเรื่องไตรลักษณ์ได้ง่าย แต่ภาคปฏิบัติเป็นเรื่องที่ถูกละเลย เนื่องจากคนส่วนใหญ่ไม่ทราบวิธีการ ทำให้การดับความทุกข์อย่างละเอียดเป็นไปอย่างล่าช้า.

หลักการง่าย ๆ คือ ท่านต้องยอมรับความเป็นจริงในความเป็นไตรลักษณ์ของร่างกายและจิตใจด้วยความจริงใจ พร้อมทั้งดำเนินชีวิตประจำวันด้วยความมีสติในการรู้เห็นและควบคุมความคิด ไม่ให้มีความคิดยึดมั่นถือมั่นในร่างกายและจิตใจ. ทันทีที่ท่านลงมือฝึกปฏิบัติธรรม ท่านก็จะได้รับผลทันที คือ ตัณหาและอุปาทาน(ในปฏิจจสมุปบาท)ที่ยังไม่เกิดก็จะไม่เกิดขึ้น และที่เกิดขึ้นแล้วในจิตใจก็จะดับไปทันที.

การจะดับความทุกข์ให้ตรงประเด็นที่สุด ต้องดับที่สาเหตุของความทุกข์นั่นคือดับอวิชชา ด้วยการใช้วิชชาหรือใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม(ข้อมูลอริยสัจ ๔)ในความจำ ไปดับความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส(ดับสังขารในปฏิจจสมุปบาท) เพื่อไม่ให้เกิดความทะยานอยาก(ตัณหา)และความยึดมั่นถือมั่น(อุปาทาน)นั่นเอง นี้คือความง่ายของหลักการและวิธีการในการดับความทุกข์ของพระพุทธเจ้า.

เมื่อไม่มีการคิดด้วยตัณหาและด้วยอุปาทานไปนาน ๆ เข้า ข้อมูลด้านตัณหาและอุปาทานในความจำ(ข้อมูลด้านกิเลสในความจำ)ก็จะค่อย ๆ ลดลงหรือหมดไป เป็นผลให้โอกาสในการคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลสลดลงไปด้วย.

ความก้าวหน้าและการประเมินผล

ท่านควรฝึกประเมินความสามารถในการจดจำข้อมูลทางธรรม(อริยสัจ ๔) ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติว่า ท่านจำได้มากน้อยเพียงใด ถ้าท่านยังจำได้น้อย ท่านก็ควรเร่งรัดตนเองให้มากขึ้น เพราะการมีข้อมูลทางธรรมในความจำน้อย ย่อมทำให้มีความสามารถในการดับกิเลสและกองทุกข์ได้น้อยด้วย.

ท่านควรฝึกประเมินผลของการพิจารณาธรรมเพื่อแก้ปัญหาต่าง ๆ ของท่านเองว่า มีความสำเร็จมากน้อยเพียงใด เพื่อเอาข้อมูลจากการประเมินผลมาใช้เป็นข้อมูลสำหรับการพัฒนาตนเองต่อไป.

ในโอกาสที่ท่านได้ศึกษาธรรม ทบทวนธรรม พิจารณาแก้ปัญหาต่าง ๆ ด้วยธรรม และฝึกปฏิบัติธรรม ท่านก็ควรฝึกบันทึกเนื้อหาต่าง ๆ ให้เป็นเรื่องเป็นราวเสียด้วย โดยเน้นเรื่องอริยสัจ ๔ เป็นหลัก เพื่อที่ท่านจะได้ทบทวน ป้องกันการหลงลืม พร้อมทั้ง ค้นหาสิ่งที่ยังขาดอยู่ และเพิ่มเติมข้อมูลที่มีประโยชน์ได้โดยง่าย. กระบวนการในการจัดทำเช่นนี้ จะช่วยให้ท่านเกิดการพัฒนาข้อมูลด้านสติปัญญาในความจำของท่านเอง เหมือนกับระบบของการศึกษาทั่วไป หรือการทำวิทยานิพนธ์เพื่อดับกิเลสและกองทุกข์ของท่านเอง. ในขั้นต่อไป ท่านอาจปรับปรุงเนื้อหาที่ได้บันทึกเอาไว้เพื่อการเผยแพร่ธรรมในโอกาสอันควร ซึ่งเป็นกิจที่ประเสริฐของชาวพุทธพึงกระทำอย่างจริงจัง ตามกำลังความสามารถ และตามเหตุปัจจัยต่าง ๆ ที่มีอยู่.

๕. ฝึกใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไปในชีวิตประจำวัน

การดำเนินชีวิตประจำวันที่ถูกต้องนั้น ควรใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไป เพราะต้องใช้สติปัญญาทางโลกสำหรับดับความทุกข์ทางร่างกายเป็นหลัก และใช้สติปัญญาทางธรรมสำหรับดับความทุกข์ทางจิตใจเป็นหลัก.

ความสำเร็จของชีวิตทั้งทางโลกและทางธรรมอย่างมีคุณภาพและมีคุณค่านั้น เกิดขึ้นจากการพัฒนาความรู้และความสามารถในด้านสติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไป แล้วใช้สติปัญญาทั้ง ๒ ด้านดับทุกข์ทางร่างกายและทางจิตใจให้ลดลงหรือหมดไป พร้อมทั้งดำเนินชีวิตประจำวันตามรูปแบบของบุคคลที่ประเสริฐ(อริยบุคคล).

ธรรมโอสถสามารถใช้ดับทุกข์ทางจิตใจได้ดีเยี่ยม และใช้ดับความทุกข์ทางร่างกายที่สืบเนื่องมาจากความทุกข์ทางจิตใจได้เป็นอย่างดี ยกเว้นบางโรคที่เกิดขึ้นจนถึงขั้นอวัยวะนั้น ๆ ได้เสียหายไปแล้ว ย่อมรักษาไม่ได้ผล.

หลายท่านใช้ความเชื่อในการรักษาโรคโดยไม่ใช้สติปัญญาทั้ง ๒ ด้าน จึงพยายามรักษาโรคต่าง ๆ ทางร่างกายทั้ง ๆ ที่ไม่ได้มีสาเหตุมาจากความทุกข์ทางจิตใจด้วยธรรมโอสถ เป็นผลให้การรักษาโรคไม่ได้ผลโดยตรง แต่กลับเสียเวลา เสียค่าใช้จ่าย เสียโอกาสไปอย่างน่าเสียดาย เหตุที่เป็นเช่นนั้น เพราะไม่รู้และไม่เข้าใจว่า สาเหตุของความทุกข์ในอริยสัจ ๔ ที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้และตรัสสอนนั้น มีความทุกข์อะไรบ้างที่สามารถรักษาได้โดยการปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘.

จากหนังสือพุทธประวัติพบว่า บางช่วงที่พระพุทธเจ้าประชวร คุณหมอชีวกโกมารภัจจ์ก็ยังใช้ข้อมูลทางการแพทย์(สติปัญญาทางโลก)ถวายการบำบัดรักษาให้จนหายประชวร.

ในสมัยพุทธกาล มีภิกษุรูปหนึ่งป่วยหนักและพระพุทธเจ้าทรงพยาบาลภิกษุอาพาธรูปนั้นด้วยพระองค์เอง โดยให้การพยาบาลเช่นเดียวกับการดูแลผู้ป่วยในครอบครัว หลังจากพระพุทธเจ้าให้การพยาบาลแล้ว พระองค์จึงได้ตรัสสอนอริยสัจ ๔ และทรงสอนให้ฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ เพื่อดับความทุกข์ทางจิตใจที่มีอยู่ในขณะนั้นให้หมดไป เป็นผลให้พระรูปนั้นพ้นทุกข์ทางจิตใจได้.

วิธีฝึกในชีวิตประจำวัน

สิ่งที่ท่านควรมีอยู่เสมอ คือ การฝึกมีสติทางธรรมอยู่ที่ฐานหลักของสติเช่นเคย แล้วฝึกแบ่งสติหรือแบ่งความตั้งใจจากฐานหลักของสติไปใช้ในการทำกิจต่าง ๆ ทั้งทางโลกและทางธรรม. กิจทางธรรมที่เป็นพื้นฐานก็คงเช่นเดิม คือ พยายามฝึกเฝ้าระวัง(รู้เห็น)ความคิดไว้ตลอดเวลา อย่าปล่อยให้คิดฟุ้งซ่าน และอย่าปล่อยให้มีการคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลสแม้แต่วินาทีเดียวถ้าสามารถทำได้.

เมื่อท่านต้องทำหน้าที่ตามที่ได้รับมอบหมาย หรือทำตามบทบาทที่มีอยู่ ก็สามารถแสดงบทบาทของท่านได้เต็มที่ แต่ควรใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางโลกควบคู่กันไปกับข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในการทำกิจต่าง ๆ พร้อมกับมีสติในการรู้เห็นและควบคุมความคิดให้เป็นไปตามหลักวิชาทางโลกและทางธรรมอยู่ตลอดเวลา จึงจะทำให้ห่างไกลจากกิเลสและกองทุกข์ได้.

ครั้นท่านมีปัญหาทางโลก หรือทางธรรม หรือทั้งทางโลกและทางธรรมเกิดขึ้น ให้ท่านตั้งเจตนาว่า จะตั้งใจคิดแก้ปัญหาต่าง ๆ ที่เกิดขึ้น โดยการใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไปตลอดเวลา พร้อมทั้งมีความเพียรที่จะคิดแก้ปัญหาตามแนวทางที่ได้ตั้งเจตนาเอาไว้. เมื่อท่านฝึกเช่นนี้ไปนาน ๆ สมองก็จะเคยชินกับการแก้ปัญหาที่มีการใช้ข้อมูลทั้ง ๒ ด้านอยู่เสมอ เพราะในสมองได้บรรจุข้อมูลของสติปัญญาทั้ง ๒ ด้านโยงใยกันอยู่ในความจำเรียบร้อยแล้ว และคุ้นเคยกับการใช้ข้อมูลทั้งสองนั้นควบคู่กันไป จนเป็นนิสัยปกติหรือคล้ายอัตโนมัติ.

ในชีวิตประจำวัน ท่านควรฝึกแบ่งสัดส่วนระหว่างสติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมให้อยู่ในสัดส่วนที่เหมาะสมกับกิจต่าง ๆ จึงจะทำให้ท่านสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ให้บริสุทธิ์ผ่องใสอยู่ตลอดเวลา พร้อมทั้งสามารถทำงานทางโลกได้อย่างมีประสิทธิภาพ มีคุณค่า มีคุณธรรม โดยไม่มีกิเลสเจือปน และไม่มีความทุกข์. สัดส่วนของการแบ่งสติไปใช้ในการทำกิจแต่ละอย่างจะไม่เท่ากัน ถ้าเป็นกิจง่าย ๆ เช่น ขณะอาบน้ำ ขณะรับประทานอาหาร ขณะออกกำลังกาย ท่านควรฝึกแบ่งสติประมาณครึ่งหนึ่งไว้กับสติปัญญาทางโลก และครึ่งหนึ่งไว้กับสติปัญญาทางธรรม เพื่อฝึกทำกิจต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน โดยไม่ให้มีกิเลสเจือปนเข้ามาในการคิดและการกระทำต่าง ๆ ทุกเรื่อง.

ขณะโดยสารรถยนต์ ท่านมักจะว่างจากภารกิจต่าง ๆ จึงควรฝึกปฏิบัติธรรมไปตลอดทาง โดยการฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ แล้วแบ่งสติส่วนหนึ่งไปใช้สติปัญญาทางโลกในการระมัดระวังอันตรายที่อาจจะเกิดขึ้นโดยรอบด้าน พร้อมทั้งแบ่งสติอีกส่วนหนึ่งไปใช้สติปัญญาทางธรรมในการระวังไม่ให้มีการเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน และไม่ให้มีการคิดด้วยกิเลส.

ในขณะที่ท่านต้องคิดหรือพิจารณางานทางโลกที่ละเอียดอ่อนหรือยาก จำเป็นต้องใช้สมองมากหรือต้องใช้สติปัญญาทางโลกเพื่อไตร่ตรองอย่างรอบคอบ และลึกซึ้งกว่าการทำงานทั่ว ๆ ไป ดังนั้น ท่านจึงควรฝึกแบ่งสติไปใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางโลกให้มากขึ้น ตามสัดส่วนที่เหมาะสม.

บางครั้งท่านอาจจะใช้สมองมากจนทำให้ไม่เหลือสติไว้ที่ฐานหลักของสติเลย ก็ให้ถือว่า เหตุการณ์เช่นนี้เป็นเรื่องปกติ. เมื่อท่านรู้ตัวว่า ได้ทุ่มสมองหรือสติไปคิดอย่างเต็มที่เป็นเวลานานพอสมควรแล้ว ก็ฝึกให้กลับมามีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติเพื่อพักการทำงานของร่างกายและสมองเป็นครั้งคราว หรือสลับด้วยการเจริญสมาธิตามความเหมาะสมกับสถานการณ์และสิ่งแวดล้อมในขณะนั้น แล้วจึงแบ่งสติไปทำกิจต่าง ๆ ต่อไป โดยไม่ต้องกังวลว่า ท่านจะต้องมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติตลอดเวลา เพราะธรรมชาติของสมองไม่ใช่คอมพิวเตอร์หรือเครื่องจักร ที่จะทำกิจได้ครบสมบูรณ์ตามเจตนาในทุกวินาที.

ในช่วงที่ท่านกำลังเผชิญกับความโลภและความโกรธ หรืออยู่ในสิ่งแวดล้อมที่จะทำให้เกิดการคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลส ท่านควรฝึกแบ่งสติหรือแบ่งความตั้งใจไปใช้ข้อมูลด้านปัญญาทางธรรมเพื่อการรู้เห็นและควบคุมความคิดให้มากขึ้น เพื่อที่จะได้สามารถรู้เห็นความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ที่เจือปนด้วยกิเลสได้อย่างรวดเร็ว ทำให้ท่านสามารถป้องกันและหยุดยั้งความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ที่มีข้อมูลด้านกิเลสเจือปนได้อย่างรวดเร็วและมีประสิทธิภาพ.

ทุกครั้งที่ท่านพิจารณาแก้ปัญหาความทุกข์ ท่านควรวิเคราะห์หาสาเหตุให้พบ เพื่อให้รู้แจ้งชัดในสาเหตุของความทุกข์. ท่านจะพบว่า ส่วนใหญ่มักจะมีสาเหตุเหมือนกันหมด คือ มาจากความคิดของท่านเองที่เจือปนด้วยกิเลส ซึ่งมาจากการต่อ ยอดของความคิด และความจำด้านกิเลสนั่นเอง.

เมื่อมีความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส ตัณหาและอุปาทานย่อมเกิดขึ้นทันที สำหรับวิธีดับสาเหตุของความทุกข์ก็เหมือนกันหมด คือ ต้องปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ เพื่อดับความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส ซึ่งเป็นผลให้ตัณหาและอุปาทานดับไปด้วย.

ถ้าท่านมีความทุกข์ในเรื่องเดิมเกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำอีก ก็เป็นการแสดงว่า ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำของท่านในเรื่องนั้น ยังมีไม่เพียงพอ จำเป็นจะต้องรีบเพิ่มข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในเรื่องนั้น ๆ ให้มากขึ้น. วิธีดีที่สุดและตรงประเด็นที่สุด คือ ให้มีสติในการรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้เจือปนด้วยกิเลส พร้อมทั้งทบทวนความเป็นไตรลักษณ์ของร่างกายและจิตใจของท่านเอง เพื่อโน้มน้าวจิตใจให้ลดละความยึดมั่นถือมั่นลง.

การทบทวนไตรลักษณ์วันละหลายครั้งด้วยความจริงใจและจริงจัง จะเป็นผลให้ท่านยอมรับความจริงของไตรลักษณ์มากขึ้น ความยึดมั่นถือมั่นก็จะลดลง ความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสก็จะลดลง เป็นผลให้ความทุกข์ลดลงและดับไปได้ในที่สุด.

ถ้าสมองเกิดการเจ็บป่วย หรือสมองเสื่อม หรือสมองเสียหน้าที่ไป หรือไม่มีการใช้ข้อมูลในความจำเพื่อการทำกิจต่าง ๆ เป็นเวลานาน ความสามารถของสมองที่ได้กล่าวถึงแล้ว ก็จะลดลงหรือหมดไปได้ตามธรรมชาติ ตามกฎของความเป็นไตรลักษณ์เช่นกัน.

ความก้าวหน้าและการประเมินผล

ข้อควรสังเกตคือ เมื่อท่านฝึกปฏิบัติธรรมจนเข้าที่เข้าทางได้ดีตามสมควรแล้ว คำว่า "ให้มีสติอยู่ที่ฐานหลักอย่างต่อเนื่อง" ก็ควรผ่อนปรนมาเป็น "ควรมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอ" เพราะสมองของท่านสามารถทำหน้าที่ในการกำกับและควบคุมความคิดได้คล้ายอัตโนมัติบ้างแล้ว.

เมื่อท่านฝึกปฏิบัติธรรมตามองค์ประกอบที่ ๕ อย่างต่อเนื่องหรือสม่ำเสมอไปสักระยะหนึ่ง ท่านจะสามารถสังเกตเห็นว่า ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำของท่านจะมากขึ้นตามลำดับทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ เป็นผลให้ความคิดและการกระทำต่าง ๆ ที่เจือปนด้วยกิเลสถูกสกัดกั้นไม่ให้เกิดขึ้น ความทุกข์จึงลดลง ภาวะนิพพานชั่วคราวจะมีอยู่นานและต่อเนื่องมากขึ้น.

ผู้ป่วยหรือผู้ที่มีความทุกข์มาก และผู้ที่เริ่มฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน(เจริญสมาธิสลับกับการเจริญสติ) ควรประเมินผลและตักเตือนตนเองภายหลังการฝึกเจริญสมาธิทุกครั้งโดยระลึกอย่างรวดเร็วว่า ในชั่วโมงที่แล้ว มีความคิดฟุ้งซ่านและความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสหรือไม่ ถ้ามี ก็เตือนตนเอง และพยายามที่จะไม่ให้เกิดขึ้นอีก การทำเช่นนี้เป็นประจำจะช่วยให้การปฏิบัติธรรมก้าวหน้าได้อย่างรวดเร็ว.

เมื่อฝึกจนมีความชำนาญแล้ว การประเมินผลจะมุ่งเน้นในเรื่องของความรู้และความสามารถในการดับกิเลสและกองทุกข์ในชีวิตประจำวัน ที่เกิดจากการทำงานของสมองที่มีความเชี่ยวชาญจนคล้ายอัตโนมัติ.

ก่อนนอนทุกคืน ท่านควรใช้เวลาวันละ ๕ - ๑๐ วินาทีในการประเมินผลของการปฏิบัติธรรมว่า ทั้งวันที่ผ่านมา ท่านได้มีความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสจนเป็นเหตุให้เกิดความทุกข์ประมาณกี่วินาที หรือไม่มีเลย ถ้ายังมีอยู่ ก็ควรตักเตือนตนเองให้พยายามที่จะไม่ให้เกิดขึ้นอีกในวันต่อ ๆ ไป.

ถ้าการปฏิบัติธรรมของท่านไม่สามารถลดความทุกข์ลงได้ หรือความทุกข์ลดลงน้อยกว่าที่ควร เพราะมีสาเหตุมาจากการมีความเพียรน้อยไป ก็ให้ท่านพยายามเร่งความเพียรให้มากขึ้น จนถึงระดับที่พอเหมาะพอควร. ส่วนใหญ่แล้ว จะมีสาเหตุมาจากข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมยังไม่เพียงพอ ท่านควรแก้สาเหตุดังกล่าว โดยเพิ่มความเพียรที่จะเพิ่มข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำให้มากขึ้น.

เมื่อมีการพิจารณาธรรมแล้วไม่แน่ใจว่าถูกต้องหรือไม่ ก็ควรปรึกษาผู้รู้ว่า การพิจารณาธรรมของท่านนั้น ถูกต้องตามหลักธรรมในอริยสัจ ๔ หรือไม่ เพื่อจะได้คำตอบที่ถูกต้อง แล้วนำเอาคำตอบจากการพิจารณาธรรม มาใช้ในการปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ได้ลึกซึ้งยิ่งขึ้น. ข้อควรระวังในด้านผู้ให้คำปรึกษา คือ ควรเป็นผู้ที่มีสติปัญญาใกล้เคียงหรือสูงกว่า จึงจะช่วยแก้ปัญหาของท่านได้ มิฉะนั้นอาจให้ผลตรงกันข้าม

การปรึกษาผู้รู้เพียงท่านเดียว อาจจะได้ข้อมูลไม่เพียงพอสำหรับที่จะใช้แก้ปัญหาทั้งหมด และอาจเกิดความผิดพลาดได้ง่าย. ควรปรึกษาผู้รู้หลายท่านไว้ก่อน จะได้มีมุมมองที่มากขึ้น และควรกลั่นกรองด้วยตัวของท่านเอง เพื่อให้ได้ข้อมูลที่ดีที่สุด แล้วทดลองฝึกปฏิบัติตามคำแนะนำ พร้อมทั้งตรวจผลที่เกิดขึ้นว่า สามารถแก้ปัญหาต่าง ๆ ได้มากน้อยเพียงใด ถ้ายังไม่ดีพอ ท่านก็ควรศึกษาค้นคว้าต่อไปอย่างไม่หยุดยั้ง.

การเผยแพร่ธรรม

ในชีวิตประจำวัน ท่านสามารถถ่ายทอดความรู้และความสามารถทางธรรมให้กับผู้ที่มีความรู้น้อยกว่าท่านได้เสมอ ไม่จำเป็นจะต้องเป็นพระอรหันต์เสียก่อนจึงค่อยให้ธรรมเป็นทาน.

ท่านควรพยายามเผยแพร่ธรรมทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติให้กับผู้คนข้างเคียงเท่าที่จะทำได้. ขณะที่ท่านทำหน้าที่เผยแพร่ธรรมอยู่นั้น จะเกิดความรับผิดชอบในการเร่งรัดตนเองให้มีการศึกษาธรรม ทบทวนธรรม และฝึกปฏิบัติธรรมมากขึ้น เพื่อให้มีความพร้อมในการถ่ายทอดธรรม จึงเป็นผลให้เกิดการพัฒนาข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมของท่านเองอย่างรวดเร็ว และสามารถช่วยให้ท่านและผู้ที่ได้รับการถ่ายทอดความรู้จากท่าน มีโอกาสพ้นจากกิเลสและกองทุกข์ไปพร้อม ๆ กัน ตามสมควรกับเหตุปัจจัยได้.

สรุป

ในช่วงแรกของการศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรม ท่านควรที่จะเร่งรัดตนเองให้ฝึกปฏิบัติธรรมอย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวัน เพื่อให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำอย่างรวดเร็ว โดยใช้ระยะเวลาสั้น ๆ. เมื่อท่านฝึกปฏิบัติธรรมไปนาน ๆ เข้า สมองจะทำหน้าที่ตามที่ท่านฝึกได้อย่างรวดเร็วคล้ายอัตโนมัติ เช่นเดียวกับการที่ท่านใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางโลกที่มีอยู่ในความจำอยู่ตลอดเวลาในชีวิตประจำวัน จนทำได้คล้ายอัตโนมัติ.

ในชีวิตประจำวัน ท่านควรฝึกเจริญสมาธิเพื่อการหยุดความคิด สลับกับการฝึกเจริญสติตามองค์ประกอบทั้ง ๕ ประการในชีวิตประจำวันเพื่อควบคุมความคิดให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์และมรรคมีองค์ ๘. การปฏิบัติธรรมเช่นนี้ จะเป็นการปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างง่ายและย่อ ๆ แต่ได้ผลดี.

การพิสูจน์ผลที่ได้รับจากการศึกษาธรรมและการฝึกปฏิบัติธรรมโดยไม่หลงเชื่อ จะทำให้ท่านเกิดความมั่นใจ และหมดความลังเลสงสัยในเรื่องที่ท่านพิสูจน์ได้ด้วยตัวของท่านเอง ขณะเดียวกัน จะทำให้มีการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม(เพิ่มวิชชา)ในความจำของท่านมากขึ้นเรื่อย ๆ เพื่อให้ท่านสามารถดับความไม่รู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ (ดับอวิชชา)ให้หมดไปตามลำดับ จะเป็นผลให้ความคิดหรือจิตใจของท่านห่างไกลจากกิเลสและกองทุกข์มากขึ้น.

การฝึกประเมินผลของการศึกษาธรรมและการปฏิบัติธรรมของท่านอยู่เสมอ พร้อมทั้งฝึกแก้ปัญหาต่าง ๆ ที่ขัดข้อง โดยใช้หลักธรรมในอริยสัจ ๔ แล้วสั่งสอนและตักเตือนตนเองในสิ่งที่ยังพร่องอยู่เสมอ จะช่วยให้เกิดการพัฒนาข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ(ในจิตใจ)ของท่าน เป็นผลให้ท่านสามารถใช้ข้อมูลดังกล่าวในการดับกิเลสและกองทุกข์ได้มากขึ้น และเข้าถึงภาวะนิพพานชั่วคราวในชีวิตประจำวันได้นานขึ้นตามลำดับ.

*******************************

บันทึกท้ายเล่ม

โดยหลักการแล้ว ท่านควรที่จะศึกษาอริยสัจ ๔ จากแหล่งต่าง ๆ และที่สำคัญมากคือ จากเอกสารต่าง ๆ ที่คัดข้อความมาจากพระไตรปิฎก หรือจากพระไตรปิฎกโดยตรง พร้อมทั้งฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ เพิ่มเติมไว้เสมอ เพื่อให้เกิดการรู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในอริยสัจ ๔ มากขึ้นตามลำดับ.

ผู้เขียนมั่นใจว่า เนื้อหาที่ได้นำเสนอจะต้องมีความผิดพลาดตามสมควร จึงกราบขออภัยหรือขออภัยท่านผู้อ่านมา ณ โอกาสนี้ด้วย. ขณะเดียวกัน ขอให้ท่านผู้อ่านได้โปรดกรุณาแสดงความคิดเห็น หรือให้ข้อเสนอแนะเพื่อแก้ไขเนื้อหาที่ไม่ถูกต้องมายังผู้เขียนด้วย เพื่อจะได้นำไปใช้เป็นข้อมูลประกอบการพิจารณาปรับแก้เนื้อหาของการนำเสนอในครั้งต่อ ๆ ไป ให้ถูกต้องและตรงประเด็นมากที่สุด.

เมื่อท่านศึกษาและทดลองฝึกปฏิบัติธรรมตามคำแนะนำจนจบแล้ว แต่ยังมีข้อสงสัยอีก ขอได้โปรดเขียนจดหมายมาสอบถาม พร้อมทั้งแจ้งชื่อ ที่อยู่ และหมายเลขโทรศัพท์ให้ชัดเจนด้วย เพื่อผู้เขียนจะได้ติดต่อกลับไปได้โดยสะดวก.

เมื่อท่านฝึกปฏิบัติธรรมและได้รับผลเป็นที่พึงพอใจ รวมทั้งพิสูจน์ผลได้ตามสมควรแล้ว ขอให้ท่านได้โปรดพิจารณาเผยแพร่ธรรมจากประสบการณ์ของท่านในรูปแบบต่าง ๆ ตามความถนัดและความเหมาะสมต่อไปด้วย เพื่อช่วยแนะนำผู้อื่นให้พ้นความทุกข์ด้วย.

ขอถือโอกาสนี้ขอบพระคุณอาจารย์วิภา มีสวัสดิ์ สำนักพัฒนาคุณธรรม กระทรวงศึกษาธิการ และคุณนิภา จุละจาริตต์ ที่ได้กรุณาตรวจบทความทั้งหมด พร้อมทั้งสนับสนุนให้การเขียนและจัดพิมพ์หนังสือเล่มนี้ให้ดำเนินไปได้ด้วยดีมาโดยตลอด.

ท่านที่ประสงค์จะซื้อหนังสือต่าง ๆ ของผู้เขียนในราคาพิเศษประมาณเล่มละ ๒๐ บาท เพื่อช่วยกันเผยแพร่ โปรดติดต่อผู้เขียนโดยตรง หรือสั่งพิมพ์ที่โรงพิมพ์โดยไม่ต้องผ่านผู้เขียน และอาจซื้อในวันที่ผู้เขียนบรรยายก็ได้.

สำหรับท่านที่ประสงค์จะให้ผู้เขียนช่วยเผยแพร่ธรรมให้ ขอได้โปรดโอนเงินเข้าบัญชีกองทุนเอกชัย จุละจาริตต์ บัญชีเงินฝากออมทรัพย์ เลขที่ ๑๓๐ - ๒ - ๐๗๔๑๒ - ๕ ธนาคารไทยพาณิชย์จำกัด(มหาชน) สาขาราชวัตร กทม. ๑๐๓๐๐ และโปรดแจ้งให้ผู้เขียนทราบด้วย เพื่อผู้เขียนจะได้ตอบรับและรีบดำเนินการตามเจตนาของท่านต่อไป. กองทุนนี้จะปิดบัญชีทันทีที่ผู้เขียนไม่สามารถปฏิบัติตามวัตถุประสงค์ดังกล่าวได้.

ถ้าจะส่งเงินทางธนาณัติ โปรดสั่งจ่ายที่ ปณ. ดุสิต กทม. ๑๐๓๐๐.

การบรรยายมีทั้งหมด ๔ ระดับ ๆ ละ ๓ ช.ม. ดังนี้ :-

ระดับที่ ๑. อริยสัจ ๔ อย่างง่ายและย่อ ๆ

ระดับที่ ๒. ปฏิจจสมุปบาท(ทุกข์ สมุทัย นิโรธ)

ระดับที่ ๓. มรรค - ตอนสติปัฏฐาน ๔

ระดับที่ ๔. มรรค - ตอนการบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคล

ประวัติผู้เขียน

นายเอกชัย จุละจาริตต์

เกิด พ.ศ. ๒๔๘๑

จบชั้นเตรียมอุดมที่โรงเรียนเซ็นต์คาเบรียล กทม.

จบอุดมศึกษาที่คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยแพทย์ศาสตร์

เคยรับราชการในสังกัดกรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข

ผ่านการฝึกอบรมหลักสูตรระยาวด้านศัลยกรรม

เคยทำงานด้านศัลยกรรม เวชกรรมฟื้นฟู และบริหาร

สนใจศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมมา ๒๐ กว่าปี