อริยบุคคล

เพื่อให้มีการดำเนินชีวิตตามแบบอริยบุคคลได้อย่างถูกต้องและครบถ้วน ท่านควรศึกษาเรื่องอริยบุคคลให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริง พร้อมทั้งจดจำไว้ เพื่อใช้เป็นแนวทางในการฝึกปฏิบัติธรรม ประเมินผล และปรับปรุงการดำเนินชีวิตประจำวันของตนเอง ให้เป็นไปตามรูปแบบของอริยบุคคลต่อไป.

บางท่านคิดว่า เรื่องอริยบุคคลเป็นเรื่องสูงส่ง ยาก และห่างไกลมาก ต้องบำเพ็ญกุศลอย่างมากมายถึงจะบรรลุธรรมให้เป็นอริยบุคคลได้ จึงเป็นเหตุให้ไม่กล้าศึกษา วิเคราะห์ วิจารณ์ หรือแม้แต่คิดถึงเอาเลยทีเดียว เป็นผลให้ขาดแนวทางในการดำเนินชีวิตที่ประเสริฐอย่างเป็นขั้นตอน.

จิตใจในระดับต่าง ๆ

ในสมัยพุทธกาล พระพุทธเจ้าทรงปรับเปลี่ยนเรื่องความเชื่อดังกล่าว มาเป็นเรื่องระดับคุณธรรมของจิตใจหรือระดับของการพัฒนาจิตในชีวิตปัจจุบัน ที่คนทั่วไปสามารถรู้เห็นและรับรู้ได้ด้วยตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ในชีวิตปัจจุบัน โดยใช้สติปัญญาธรรมดา ๆ นี่เอง ซึ่งมีเนื้อหาย่อ ๆ ดังนี้ :-

ระดับนรก คือ ระดับจิตใจของบุคคลที่มีความทุกข์ หรือเปรียบเหมือนการตกนรก(คนนรก) เพราะมีการคิดและการกระทำต่าง ๆ ที่เป็นกิเลส เหมือนกับเปรต(คนเปรต) อสุรกาย(คนอสุรกาย) และเดรัจฉาน(คนเดรัจฉาน).

ระดับมนุษยธรรม คือ ระดับจิตใจของบุคคลที่ถือศีล ๕ ข้อ หรือมีการกระทำที่ไม่เบียดเบียนตนเองหรือผู้อื่นด้วยกายและวาจา. ข้อควรระวังคือ ถึงแม้ศีล ๕ ศีล ๘ ศีล ๑๐ ศีล ๒๒๗ ไม่ขาด แต่ถ้าจิตใจยังคิดด้วยกิเลส ก็จะมีความทุกข์เหมือนกับบุคคลที่ตกนรกได้เช่นกัน.

การทำบุญหรือทำทานโดยต้องการสิ่งตอบแทนด้วยความโลภ น่าจะเป็นเรื่องของการซื้อบุญและทานมากกว่า. บางคนทำบุญนิดเดียว แต่ต้องการสิ่งตอบแทนมากมายด้วยความโลภ จึงน่าจะเป็นการซื้อบุญพร้อมกับเพิ่มข้อมูลด้านกิเลสไว้ในความจำอีกด้วย.

การแผ่เมตตาอย่างเดียวไม่ใช่พรหมวิหารธรรม การเจริญพรหมวิหารธรรมต้องมีกรุณา มุทิตา และอุเบกขาด้วย. บางคนไม่เข้าใจเรื่องนี้ คิดว่าการแผ่เมตตาเป็นพรหมวิหาร แต่ที่จริงแล้ว พรหมวิหารธรรมต้องมีองค์ประกอบครบทั้ง ๔ ข้อ.

บิดาและมารดาบางคนทำความดีให้กับลูก ด้วยการดูแลและให้การอบรมเป็นอย่างดี(มีเมตตาและกรุณา) แต่ไม่รู้จักการปล่อยวางความคิดที่เป็นกิเลส(ไม่มีอุเบกขา) เช่น เมื่อสอนลูกเสร็จแล้ว ครั้นลูกไม่ปฏิบัติตามก็โกรธ. ความโกรธเกิดขึ้นจากความคิดที่เป็นกิเลส จึงเป็นเหตุให้มีความทุกข์(ตกนรกในจิตใจ) และขณะโกรธ พรหมวิหารธรรมไม่เกิดขึ้นในจิตใจด้วย. ถ้าความโกรธนั้นรุนแรง อาจจะทำร้ายลูก(เป็นอสุรกายในจิตใจ) ซึ่งเป็นผลร้ายต่อจิตใจและร่างกายของตนเองและของลูกด้วย.

บางครั้งบางคราว การมีสติแสร้งทำเป็นโกรธที่สืบเนื่องมาจากความปรารถนาดี เพื่อทำให้การฝึกอบรมเป็นไปด้วยดี ก็ถือเป็นการปฏิบัติตนตามพรหมวิหารธรรม.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติให้กับผู้ที่เข้ารับการฝึกอบรมกับพระองค์ท่าน เป็นผลให้ผู้เข้ารับการฝึกอบรมสามารถพัฒนาจิตใจให้เป็นอริยบุคคลได้อย่างรวดเร็ว. ดังนั้น พระพุทธศาสนา จึงเป็นวิชาการสำหรับพัฒนาจิตใจมนุษย์ให้เป็นอริยบุคคลโดยตรง.

การศึกษาและปฏิบัติธรรมในพระพุทธศาสนา เป็นการพัฒนาจิตใจให้เป็นอริยบุคคล

การจะเป็นอริยบุคคลระดับใดและมีความต่อเนื่องเพียงใดนั้น ขึ้นอยู่กับความรู้ในเรื่องอริยสัจ ๔ และความสามารถในการดับกิเลสและกองทุกข์ของแต่ละบุคคลในขณะนั้น ๆ ซึ่งเป็นเรื่องของความรู้และความสามารถทางธรรมเฉพาะตน.

กิเลสหรือสังโยชน์ที่อริยบุคคลต้องละ

สังโยชน์ คือ กิเลสที่ผูกมัดจิตใจมนุษย์ให้เกิดความทุกข์มี ๑๐ ข้อ ซึ่งเป็นการขยายความของความโลภ โกรธ หลง เพื่อใช้เป็นแนวทางในการละกิเลสในระดับต่าง ๆ รวมทั้งใช้ในการประเมินผลด้วย.

การมีความรู้เรื่องสังโยชน์จะทำให้รู้จักระดับของความประเสริฐทางจิตใจ รวมทั้งการใช้ความรู้ดังกล่าวในการประเมินผล แก้ไข และปรับปรุงการปฏิบัติธรรมเพื่อการบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคล.

เพื่อให้บทความกระชับ ดังนั้น จึงต้องใช้คำว่า “สังโยชน์” แทนข้อความที่ว่า “กิเลสที่ผูกมัดจิตใจมนุษย์ให้เกิดความทุกข์“.

ความพ้นทุกข์เกิดจากการมีและใช้ข้อมูลความรู้และความสามารถทางธรรมอยู่ในความจำ

พระพุทธศาสนาจึงเป็นเรื่องของการมีและใช้สติปัญญาทางธรรม(ใช้วิชชา)ในการควบคุม(บริหาร*)ความคิดในชีวิตประจำวัน เพื่อให้ความคิดอยู่กับปัจจุบัน(เป็นปัจจุบันธรรม) ไม่ให้คิดฟุ้งซ่าน ไม่ให้คิดด้วยกิเลส ไม่ให้คิดเรื่องที่เป็นทุกข์ แต่ให้มีสติในการคิดและทำแต่กุศลอยู่เสมอ พร้อมทั้งรักษา(ทำ)จิตใจของตนให้บริสุทธิ์ผ่องใสอย่างต่อเนื่อง.

อริยบุคคลในระดับต่าง ๆ กับกิเลสที่ต้องละ

สังโยชน์มี ๒ ระดับ คือ สังโยชน์เบื้องต่ำ และสังโยชน์เบื้องสูง.

สังโยชน์เบื้องต่ำ คือ กิเลสที่ผูกมัดจิตใจให้คิดและทำอกุศลมี ๕ ข้อ ประกอบด้วย ๑. ความเห็นว่าเป็นตัวของตน(สักกายทิฏฐิ) ๒. ความลังเลสงสัย(วิจิกิจฉา) ๓. ความถือมั่นศีลพรตต่าง ๆ นอกพระพุทธศาสนา(สีลัพพตปรามาส) ๔. ความคิดกำหนัดยินดีในกามคุณ(กามราคะ) ๕. ความคิดขัดเคืองใจ(ปฏิฆะ).

สังโยชน์เบื้องสูง คือ กิเลสที่ผูกมัดจิตใจให้คิดและทำอกุศลมี ๕ ข้อ ประกอบด้วย ๑. การติดใจในรูปอันประณีต(รูปราคะ) ๒. การติดใจในอรูป(อรูปราคะ) ๓. ความถือตัว(มานะ) ๔. ความคิดฟุ้งซ่าน(อุทธัจจะ) ๕.ความหลง(อวิชชา).

ระดับที่ ๑. การละสังโยชน์ของพระโสดาบัน คือ การเริ่มมีความรู้ในเรื่องอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง(เริ่มละความหลงได้ หรือเริ่มละอวิชชาได้ หรือเริ่มมีวิชชา) ได้แก่การเริ่มละความเห็นว่าเป็นตัวของตน(สักกายทิฏฐิ) เริ่มละความลังเลสงสัย(วิจิกิจฉา) เริ่มละความถือมั่นในข้อปฏิบัติต่าง ๆ นอกพระพุทธศาสนา(สีลัพพตปรามาส)ได้บ้างแล้ว.

ในสมัยพุทธกาล พระโสดาบัน คือ บุคคลที่มีดวงตาเห็นธรรม ซึ่งหมายถึงการเริ่มมีความรู้ในอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง* ที่เกิดขึ้นภายหลังการฟังธรรมที่ถูกต้องและครบถ้วนเป็นครั้งแรก.

ระดับที่ ๓. การละสังโยชน์ของพระอนาคามี คือ การมีความรู้และความสามารถในการละสังโยชน์ของพระสกิทาคามี + การละความคิดกำหนัดยินดีในกามคุณ(ละกามราคะหรือละความโลภ)และละความคิดขัดเคืองใจ(ละปฏิฆะหรือละความโกรธ) ซึ่งเป็นการละสังโยชน์เบื้องต่ำได้ทั้งหมด.

การละสังโยชน์เบื้องสูงประกอบด้วยการละการติดใจในรูปอันประณีต(รูปราคะ) การติดใจในอรูป(อรูปราคะ) ความถือตัว(มานะ) ความคิดฟุ้งซ่าน(อุทธัจจะ) ความหลง(อวิชชา)ได้หมดและต่อเนื่อง.

สังโยชน์เป็นเรื่องของการชี้แนะแนวทางการปฏิบัติตนและประเมินผล

ความคิดเป็นเรื่องละเอียดอ่อนที่ควบคุมได้ยาก เพราะมีการเปลี่ยนแปลงได้อย่างรวดเร็วมาก มักคิดไปต่าง ๆ นา ๆ อีกทั้งยังมีเหตุปัจจัยมากมายที่มีอิทธิพลต่อความคิด. ดังนั้น ท่านควรฝึกประเมินความสามารถในการละสังโยชน์เป็นประจำ เพื่อตรวจสอบความสามารถในการดับกิเลสของตนเองว่า ก้าวหน้า คงเดิม หรือถอยหลัง และถ้าพบว่ามีข้อขัดข้องด้วยเรื่องใดก็ตาม ที่ทำให้ไม่สามารถดับกิเลสได้หมดสิ้น ก็ให้รีบแก้ไขข้อขัดข้องนั้น ๆ ให้หมดไป ซึ่งไม่ใช่เรื่องของการโอ้อวดระดับของอริยบุคคลแต่ประการใด.

การแสดงตนว่าเป็นอริยบุคคลด้วยความคิดที่เป็นกิเลส ก็จะทำให้จิตใจไม่บริสุทธิ์ผ่องใส และไม่พ้นทุกข์.

ความสามารถของการละสังโยชน์เกิดขึ้นจากการทำงานของสมองเป็นหลัก. ดังนั้น เมื่อสมองเป็นไตรลักษณ์ ความสามารถของการละสังโยชน์ย่อมเป็นไตรลักษณ์ด้วย. เพื่อความไม่ประมาท จึงต้องมีความเพียรในการศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมเพื่อละสังโยชน์อย่างต่อเนื่องจนถึงที่สุด.

คุณสมบัติของพระโสดาบัน

รายละเอียดของสังโยชน์ ๓ ข้อที่พระโสดาบันเริ่มละได้ มีดังนี้ :-

๑. ความเห็นว่าเป็นตัวของตนด้วยกิเลส(สักกายทิฏฐิหรือสังโยชน์ข้อที่ ๑) คือ การมีความเห็นหรือความคิดที่ยึดมั่นถือมั่นด้วยกิเลสว่า ร่างกายและจิตใจ(ขันธ์ ๕)ที่มีอยู่นี้ เป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือต้องเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือคงอยู่ตลอดไป(มีอุปาทานขันธ์ ๕ หรือมีอัตตา) ทั้งที่ร่างกายและจิตใจเป็นไตรลักษณ์ คือ เป็นของไม่เที่ยง(อนิจจตา) คงสภาพอยู่อย่างเดิมไม่ได้(ทุกขตา) ต้องเสื่อมสลายหรือดับไปเป็นธรรมดา(อนัตตา) จะช้าหรือเร็วก็แล้วแต่เหตุปัจจัย.

ข้อความที่ว่า “ความเห็นว่าเป็นตัวของตน” เป็นความหมายของสักกายทิฏฐิในพจนานุกรมพุทธศาสน์ ซึ่งเข้าใจได้ยาก น่าจะใช้ภาษายุคปัจจุบันว่า “ความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕” แทน.

ความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ นั้น เกิดขึ้นจากการวิวัฒนาการทางจิตใจของมนุษย์เพื่อความอยู่รอดของชีวิต. ดังนั้น มนุษย์จึงมีข้อมูลของความยึดมั่นถือมั่นฝังแน่นอยู่ในความจำ(อาสวะหรืออวิชชาสวะ) และครอบงำจิตใจให้คิดด้วยความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ อยู่เสมอ.

ตัวอย่างเรื่องความลังเลสงสัยที่ช่วยให้เข้าใจความหมายได้ง่าย คือ เมื่อเรียนจบวิชาใดด้วยคะแนนที่ดี เป็นการแสดงว่า มีความรู้ในวิชานั้นดี. การมีความรู้ดีในวิชาใด ก็จะไม่มีความลังเลสงสัยในวิชานั้น ๆ อีกต่อไป.

ความคิดที่ยึดมั่นถือมั่นในข้อปฏิบัติ(ศีลพรต)ต่าง ๆ นอกพระพุทธศาสนา เกิดขึ้นจากการไม่มีความรู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ(มีความหลงหรือมีอวิชชา) จึงทำให้ไม่สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างมีประสิทธิภาพ.

การมีความยึดมั่นถือมั่นในศีลพรตต่าง ๆ นอกพระพุทธศาสนา(สีลัพพตปรามาส) ก็เพราะมีความหลง.

พระโสดาบันจึงเป็นเพียงผู้เริ่มดับความหลง*(เริ่มดับอวิชชา) เพราะเพิ่งเริ่มศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้อง. ดังนั้น พระโสดาบันจึงต้องมีกิจที่ต้องทำอีก คือ ต้องศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ เพิ่มเติมอีก จนกว่าจะพ้นความทุกข์ได้อย่างต่อเนื่อง(เป็นพระอรหันต์).

การละกิเลสของอริยบุคคลระดับต่าง ๆ

เมื่อมีการคิดด้วยกิเลส(คิดด้วยความโลภหรือโกรธ)ซ้ำแล้วซ้ำอีก ก็จะทำให้เกิดความทะยานอยาก(เกิดตัณหา)ที่จะให้ได้มาตามความคิดที่เป็นกิเลส.

เมื่อคิดด้วยความทะยานอยากซ้ำแล้วซ้ำอีก ก็จะทำให้เกิดความยึดมั่นถือมั่น(เกิดอุปาทาน)ที่จะต้องให้ได้มาตามความคิดที่เป็นกิเลส ซึ่งเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์.

เนื่องจากหัวหน้าใหญ่ของกิเลส คือ ความหลง(อวิชชา) ดังนั้น การดับความหลงได้หมด(มีวิชชา) จะทำให้สามารถควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลสได้อย่างต่อเนื่อง เป็นผลให้ความทะยานอยากและความยึดมั่นถือมั่นไม่เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องด้วย.

ในสมัยพุทธกาล พระโสดาบัน คือ บุคคลที่มาฟังธรรม(ศึกษาธรรม)แล้วเริ่มมีความรู้ในเรื่องอริยสัจ ๔ ที่ถูกต้องและครบถ้วนตามสมควร เรียกว่า ผู้มีดวงตาเห็นธรรม แต่เนื่องจากพระโสดาบันยังมีกิเลส(โลภ โกรธ หลง)เหลืออยู่มาก ดังนั้น พระโสดาบัน จึงเป็นเพียงผู้เริ่มดับความหลง(เริ่มดับอวิชชา)*.

พระสกิทาคามี คือ บุคคลที่มีกิเลส(โลภ โกรธ หลง)ลดน้อยลงตามลำดับ.

พระอนาคามี คือ บุคคลที่ละกิเลสที่เป็นสังโยชน์เบื้องต่ำได้หมด.

พระอรหันต์ คือ บุคคลที่ดับความหลง(ดับอวิชชา)ได้หมดสิ้น จึงไม่คิดด้วยกิเลส(ไม่มีสังขารในปฏิจจสมุปบาท) และไม่มีความทุกข์ที่เกิดจากความคิดที่เป็นกิเลสอีกเลย คงมุ่งปฏิบัติตนตามโอวาทปาฏิโมกข์ จิตใจจึงมีความบริสุทธิ์ผ่องใส เข้าถึงภาวะความดับทุกข์(นิโรธหรือนิพพาน)ได้อย่างต่อเนื่อง.

ระดับของพระอริยบุคคลหรือความสามารถในการดับกิเลสนั้น ไม่ใช่เรื่องของอดีตหรืออนาคต แต่เป็นเรื่องของความรู้และความสามารถด้านสติปัญญาทางธรรมที่ใช้ดับกิเลสในปัจจุบันขณะเท่านั้น.

ความรู้และความสามารถทั้งทางโลกและทางธรรมเป็นไตรลักษณ์ เพราะเป็นเรื่องที่เกิดขึ้นจากการทำงานของสมอง ซึ่งสมองเป็นเพียงส่วนหนึ่งของร่างกาย และร่างกายนี้เป็นไตรลักษณ์. ดังนั้น ความรู้และความสามารถในการดับกิเลสของอนาคตจึงไม่แน่นอน เพราะขึ้นอยู่กับเหตุปัจจัยต่าง ๆ ในอนาคต และก็เป็นไตรลักษณ์เช่นกัน.

พระโสดาบันคือบุคคลที่เริ่มละความหลงได้

พระโสดาบันจึงเป็นผู้ที่เริ่มละความหลง(เริ่มดับอวิชชา)ได้* คือ เริ่มมีความรู้เรื่องอริยสัจ ๔ รวมทั้งมีความรู้เรื่องไตรลักษณ์ตามความเป็นจริง(ไตรลักษณ์มีอยู่ในเรื่องสติปัฏฐาน ๔ ).

นางวิสาขา เมื่ออายุได้ ๗ ขวบ พร้อมกับเพื่อนทั้งหมด เมื่อได้ฟังธรรมจากพระพุทธเจ้าเพียงครั้งเดียว ต่างก็มีดวงตาเห็นธรรมที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอน จึงเป็นพระโสดาบันทั้งหมด เพราะเริ่มรู้เรื่องอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง.

ท่านอุปติสสะ(ชื่อเดิมของพระสารีบุตร)ได้ฟังธรรมเรื่องอริยสัจ ๔ จากพระอัสสชิ(หนึ่งในปัญจวัคคีย์)เพียงครั้งเดียว เมื่อฟังจบ ก็เริ่มมีความรู้เรื่องอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง หรือมีดวงตาเห็นธรรมตามความเป็นจริง จึงเป็นพระโสดาบัน.

ในวันเดียวกัน ท่านอุปติสสะได้ไปเล่าเรื่องอริยสัจ ๔ ที่จดจำมาได้ให้กับท่านโกลิต(ชื่อเดิมของพระโมคคัลลานะ)ฟัง เมื่อท่านโกลิตฟังจบ ก็เริ่มมีความรู้เรื่องอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง หรือมีดวงตาเห็นธรรมเป็นพระโสดาบันในวันเดียวกันนั้นเอง.

โจรองคุลิมาล ฟังธรรมจากพระพุทธเจ้าเพียงครั้งเดียว เมื่อฟังจบก็เริ่มมีความรู้เรื่องอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง หรือมีดวงตาเห็นธรรมเป็นพระโสดาบันทันที.

พระเจ้าสุทโธทนะ(พระราชบิดาของพระพุทธเจ้า) ประทับยืนฟังธรรมจากพระพุทธเจ้าบนถนนเพียงครั้งเดียว เมื่อทรงฟังธรรมจบ ก็เริ่มมีความรู้ในอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง หรือเป็นผู้ที่มีพระเนตรเห็นธรรมที่พระพุทธเจ้าตรัสสอน จึงเป็นพระโสดาบัน.

พระโสดาบันยังมีกิเลสอยู่ เพราะเพิ่งเริ่มดับความหลง(เริ่มดับอวิชชา)

พระโสดาบันยังมีความหลง(อวิชชา)เหลืออยู่มากพอสมควร ดังนั้น พระโสดาบันจึงยังมีการคิดด้วยกิเลส(คิดด้วยความโลภและความโกรธ)อยู่อีก เช่น ยังคิดอยากรวย น้อยใจ ท้อแท้ เบื่อหน่าย ร้องไห้ คร่ำครวญ จู้จี้ โมโห โกรธ เป็นต้น.

นางวิสาขา ท่านอนาถบิณฑิกะ และพระอานนท์ ต่างก็เป็นพระโสดาบันด้วยกันทั้งสิ้น แต่ทุกท่านยังคิดด้วยกิเลส(มีสังขาร)ในเรื่องของการพลัดพรากเพราะยังดับสังโยชน์ข้อที่ ๑ - ๓ ไม่หมด* หรือดับความหลงยังไม่หมด(มีอวิชชา) จึงทำให้มีความคิดทะยานอยาก(มีตัณหา) และมีความคิดยึดมั่นถือมั่น(มีอุปาทาน) เป็นผลให้มีความทุกข์เกิดขึ้นมาก จนถึงขั้นร้องไห้และคร่ำครวญ(โสกะ ปริเทวะ).

การร้องไห้ของพระโสดาบันทั้ง ๓ ท่านนั้น เป็นการแสดงว่า มีการคิดด้วยกิเลสอย่างรุนแรงและมีความทุกข์ในจิตใจมาก. ถ้าพระโสดาบันสามารถละสังโยชน์ข้อที่ ๑ - ๓ ได้หมด คงจะไม่มีการร้องไห้และคร่ำครวญเกิดขึ้นเป็นแน่.

เพื่อป้องกันการขัดแย้งทางความคิด ท่านไม่ควรใช้คำว่า “พระโสดาบัน” ในวงการทั่วไป แต่ควรใช้ข้อความว่า “เริ่มมีความรู้ในอริยสัจ ๔“ จะดีกว่า.

คุณสมบัติของพระสกิทาคามี

ในชีวิตประจำวัน การฝึกรักษาจิตใจของท่านให้ตั้งอยู่ในระดับพระสกิทาคามีอย่างต่อเนื่องก็อาจทำได้ โดยการตั้งเจตนา(มีดำริชอบอย่างจริงจัง)ว่า ต่อจากนี้ไป เราจะมีความตั้งใจ(มีสติชอบ)และความเพียร(มีความเพียรชอบ)ที่จะศึกษาอริยสัจ ๔ เพื่อดับความหลง และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างจริงจังและต่อเนื่อง เพื่อดับความโลภและความโกรธให้หมดไปจากจิตใจอย่างสิ้นเชิง.

ท่านควรฝึกประเมินระดับจิตใจของตนเองวันละหลายครั้งว่า ในขณะปัจจุบันนี้ หรือในนาทีนี้ ในชั่วโมงนี้ ในวันนี้ กิเลส(โลภ โกรธ หลง)เบาบางลงจากเดิมบ้างหรือไม่. ถ้ากิเลสเบาบางลงไปบ้างแล้ว จิตใจของท่านน่าจะอยู่ที่ระดับจิตใจของพระสกิทาคามีได้ชั่วคราว ถ้ากิเลสยังไม่เบาบางลง ก็ให้สอนหรือตักเตือนตนเองว่า จะละกิเลสอย่างจริงจังต่อไป.

การจะเป็นพระสกิทาคามีได้นั้น จะต้องผ่านการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันได้อย่างถูกต้องและครบถ้วนตามสมควร จึงจะสามารถควบคุมความคิดให้มีความโลภและความโกรธน้อยลง.

คุณสมบัติของพระอนาคามี

รายละเอียดของสังโยชน์ ๒ ข้อที่พระอนาคามีต้องละเพิ่มขึ้น มีดังนี้ :-.

การละกามราคะของพระอนาคามีนั้น เป็นการละความกำหนัดยินดีในกามคุณได้หมด จึงทำให้จิตใจไม่ดิ้นรนที่จะเสพกามคุณเช่นปุถุชน ความทุกข์จึงลดลงไปด้วย.

เมื่อพระอนาคามีได้รับรู้รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัสทางกายที่เคยชอบ ก็อาจมีการคิดด้วยกิเลสอย่างละเอียดด้านความโลภได้บ้าง เพราะยังมีสังโยชน์เบื้องสูงเหลืออยู่ แต่ไม่รุนแรงมากนัก และความทุกข์ก็ไม่มากมายเหมือนปุถุชน.

๒. ความคิดขัดเคืองใจ(ปฏิฆะหรือสังโยชน์ข้อที่ ๕) คือ มีความไม่พอใจที่เกิดจากการคิดด้วยกิเลสด้านความโกรธ เช่น เมื่อได้รับรู้รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัสทางกายที่เคยไม่พอใจ ก็อาจมีการคิดด้วยกิเลสด้านความโกรธบ้าง เพราะยังมีกิเลสเหลืออยู่ จึงทำให้มีความทุกข์ที่เกิดจากความโกรธ แต่ไม่รุนแรงมากนัก.

พระสกิทาคามีจึงเป็นบุคคลที่ยังคงมีความกำหนัดยินดีในกามคุณ(กามราคะ)และมีการคิดขัดเคืองใจอยู่(ปฏิฆะ). การบรรลุธรรมเป็นพระอนาคามี จึงจะเป็นผู้ที่ละความกำหนัดยินดีในกามคุณและความขัดเคืองใจได้หมด แต่ยังคงมีกิเลสหรือยังมีสังโยชน์เบื้องสูงอยู่ จึงยังคงมีความทุกข์อย่างละเอียด.

การฝึกรักษาจิตใจของท่านให้ตั้งอยู่ในระดับพระอนาคามีอย่างต่อเนื่องก็อาจทำได้ โดยการตั้งเจตนาว่า ต่อจากนี้ไป เราจะมีความตั้งใจและความเพียรที่จะไม่คิดกำหนัดยินดีในกามคุณ(ละกามราคะ)และไม่คิดขัดเคืองใจ(ละปฏิฆะ)ตลอดไป แล้วพยายามมีสติควบคุมความคิดให้เป็นไปตามที่ได้ตั้งเจตนาอยู่ตลอดเวลา.

เมื่อฝึกรักษาจิตของตนเองไปนาน ๆ เข้า สมองจะมีความเชี่ยวชาญในการควบคุมความคิด ไม่ให้มีการคิดกำหนัดยินดีในกามคุณ(ละกามราคะ) และไม่คิดขัดเคืองใจ(ละปฏิฆะ)ได้ต่อเนื่องมากขึ้น จนสมองสามารถทำหน้าที่ได้เองคล้ายอัตโนมัติ.

การที่ท่านอุคคตกุมารฟังธรรมจากพระพุทธเจ้าเพียงครั้งเดียว แล้วสามารถบรรลุธรรมเป็นพระอนาคามีได้นั้น ผู้เขียนเข้าใจว่า หลังจากจบการฟังธรรมท่านก็มีดวงตาเห็นธรรมเป็นพระโสดาบันซึ่งเป็นเรื่องธรรมดาในสมัยพุทธกาล. ต่อมา ท่านผู้นี้น่าจะมีความรู้เรื่องอริยสัจ ๔ มากขึ้น และมีการฝึกปฏิบัติธรรมอย่างจริงจัง จึงบรรลุธรรมเป็นพระอนาคามีได้อย่างรวดเร็ว และเป็นเศรษฐีที่ได้รับยกย่องว่า เป็นผู้เลิศกว่าอุบาสกทั้งหลาย เพราะเป็นผู้อุปัฏฐากภิกษุสงฆ์(เอตทัคคะหรืออัครอุบาสก).

ตามปกติ คนเป็นโรคพิษสุราเรื้อรังจะไม่ฟังธรรม และท่านผู้นี้เมาสุราเพราะต้องการดับความทุกข์ แต่ใช้วิธีดับความทุกข์ที่ผิดทาง ครั้นมาฟังธรรมแล้วพบทางออกจากความทุกข์ที่ถูกต้อง จึงสามารถบรรลุธรรมได้โดยง่าย เช่นเดียวกับท่านยสะมานพ.

คุณสมบัติของพระอรหันต์

สังโยชน์เบื้องสูงที่พระอรหันต์ต้องละได้หมดมี ๕ ข้อ ดังนี้ :-

๑. ความติดใจในรูปอันประณีต(รูปราคะหรือสังโยชน์ข้อที่ ๖) คือ มีความหลงใหลหรือมีความคิดที่ยึดมั่นถือมั่น(มีอุปาทานหรือมีความติดใจ)ในรูปอันประณีต(รูปราคะ) เช่น ติดใจในการเจริญสมาธิที่เป็นรูปอันประณีต(รูปฌาน)เพื่อที่จะไปเกิดชาติหน้าเป็นรูปพรหม(พรหมที่มีรูปร่าง).

ในสมัยพุทธกาล การเจริญสมาธิถือว่าเป็นเรื่องที่ประณีต ดังนั้น การติดใจในสมาธิโดยมีสติอยู่ที่ฐานกายด้วยการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจตรงรูจมูก จึงเป็นความยึดมั่นถือมั่นในสมาธิ(ที่เป็นรูปฌาน) หรือมีความติดใจในรูปอันประณีต.

มีคนจำนวนหนึ่งในสมัยพุทธกาล มีความหลงเชื่อว่า ถ้าเจริญสมาธิหรือเข้าฌานที่เป็นรูปอันประณีต(รูปฌาน)ได้อย่างต่อเนื่อง จะได้ไปเกิดเป็นรูปพรหม(รูปภพ) และมีความสุขอยู่ในพรหมโลกเป็นเวลานานมาก จึงเกิดการบีบคั้นทางจิตใจและร่างกาย ที่จะต้องเจริญสมาธิจนตั้งมั่นอย่างต่อเนื่อง.

๒. การติดใจในความไม่มีรูปอันประณีต(อรูปราคะหรือสังโยชน์ข้อที่ ๗) คือ การมีความหลงใหลหรือมีความคิดที่ยึดมั่นถือมั่น(มีอุปาทานหรือมีความติดใจ)ในความไม่มีรูปอันประณีต(อรูปราคะ) เช่น ติดใจในการเจริญสมาธิที่เป็นอรูปอันประณีต(อรูปฌาน)เพื่อที่จะไปเกิดชาติหน้าเป็นอรูปพรหม(พรหมที่ไม่มีรูปร่าง).

ในสมัยพุทธกาล การเจริญสมาธิถือว่าเป็นเรื่องที่ประณีต ดังนั้น การติดใจในสมาธิโดยมีสติอยู่กับความไม่มีรูปหรือความว่างเป็นอารมณ์ จึงเป็นความยึดมั่นถือมั่นในสมาธิ(ที่เป็นอรูปฌาน) หรือมีความติดใจในอรูปอันประณีต.

มีคนจำนวนหนึ่งในสมัยพุทธกาล มีความหลงเชื่อว่า ถ้าเจริญสมาธิหรือเข้าฌานที่เป็นอรูปอันประณีต(อรูปฌาน)ได้อย่างต่อเนื่อง จะได้ไปเกิดเป็นอรูปพรหม(อรูปภพ) และมีความสุขอยู่ในพรหมโลกเป็นเวลานานมาก ๆ จึงเกิดการบีบคั้นทางจิตใจและร่างกาย ที่จะต้องเจริญสมาธิดังกล่าวจนตั้งมั่นอย่างต่อเนื่อง.

ความติดใจในอรูปอันประณีตเกิดขึ้นจากการมีความหลง(มีอวิชชา) จึงทำให้เกิดความโลภ ความทะยานอยาก ความยึดมั่นถือมั่น.

บางคนติดใจในสมาธิเพราะทำให้จิตใจมีความเบาสบาย และมีความสุขสงบ จึงใช้เวลามากเกินไปในการเจริญสมาธิ ซึ่งเป็นการเบียดเบียนร่างกายของตนเอง.

การติดใจในรูปและอรูปอันประณีตเป็นเรื่องของความหลงเชื่อ ดังนั้น คนที่ไม่เอาความหลงเชื่อดังกล่าวมาใช้เป็นแนวทางในการเจริญสมาธิ ก็จะสามารถละสังโยชน์ทั้ง ๒ ข้อนี้ได้โดยง่าย.

คนที่มีความถือตัว(มีมานะ) เมื่อพบกับเหตุการณ์ที่ขัดแย้งกับความถือตัว ก็มักจะทำให้เกิดความไม่พอใจที่เป็นกิเลสขึ้นมาได้ และเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์

ความถือตัวของคนในยุคปัจจุบันที่พบได้บ่อย คือ การถือตัวว่ามีสกุลดี ร่ำรวย มีความรู้สูง มีตำแหน่งสูง เป็นผู้สูงอายุ คนพิการ เป็นต้น.

ความถือตัวเกิดขึ้นจากการมีความหลง(อวิชชา) จึงทำให้มีความยึดมั่นถือมั่น และมีความทุกข์.

ความคิดฟุ้งซ่านในธรรมหรือเรื่องต่าง ๆ เพียงเล็กน้อย ที่ไม่มีข้อมูลด้านกิเลสเจือปน จะไม่ทำให้เกิดความทุกข์ด้วยกิเลส.

การอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่เป็นกิเลส และการพบกับปัญหาที่รุนแรง ย่อมทำให้มีโอกาสที่จะคิดฟุ้งซ่านด้วยกิเลสได้ง่ายขึ้น.

ธรรมชาติของสมองจะมีความคิดแวบขึ้นมา(คิดนำหรือคิดแทรกขึ้นมา)เป็นครั้งคราว ถือว่าเป็นเรื่องปกติวิสัย และทุกคนก็ควรเป็นเช่นนั้น แต่ถ้ายามปกติ มีความคิดที่แวบขึ้นมาถี่มากเกินไป ก็จัดว่าเป็นความคิดฟุ้งซ่าน. ข้อสำคัญคือ พอมีสติรู้เห็นว่า มีความคิดแวบขึ้นมา ก็มีสติไม่คิดปรุงแต่งต่อไป แต่ถ้าอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่เป็นอันตราย หรือต้องระวังตัวมาก ความคิดที่แวบขึ้นมาถี่ ๆ ถือว่า เป็นเรื่องปกติ เพราะเป็นการทำงานตามธรรมชาติของสมอง.

การคิดฟุ้งซ่านเป็นธรรมชาติของสมอง ถ้าคิดฟุ้งซ่านน้อยเกินไปก็จะทำให้ข้อมูลต่าง ๆ ที่จดจำไว้ไม่ถูกนำมาใช้หรือทบทวน เป็นผลให้ข้อมูลนั้น ๆ ในความจำลดลงหรือหมดไป.

ความคิดฟุ้งซ่านที่มากเกินไปจนถึงขั้นรำคาญใจหรือเดือดร้อนใจ(อุทธัจจกุกกุจจะในนิวรณ์ ๕) เป็นเรื่องที่ไม่ดี ทำให้เกิดการเบียดเบียนตนเอง เป็นทุกข์ เป็นอกุศล เพราะทำให้จิตใจไม่สงบ คิดวนเวียน เหนื่อยใจ จิตใจไม่สงบ นอนไม่หลับ อ่อนเพลีย มีโอกาสที่จะคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสได้ง่าย เนื่องจากขาดสติควบคุมความคิด และขัดขวางการบรรลุธรรมโดยตรง. (สังโยชน์ข้อที่ ๙ นี้ น่าจะเป็นเรื่องเดียวกับอุทธัจจกุกกุจจะในนิวรณ์ ๕)*.

การดับความหลงได้มาก(มีวิชชามาก) จะสามารถดับความโลภ ความโกรธ และกองทุกข์ได้มากขึ้นตามสัดส่วนด้วย.

การดับความหลงได้หมดสิ้น(มีวิชชาครบถ้วน) คือ การมีความรู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติอย่างถูกต้อง ครบถ้วน จะสามารถดับความโลภ ความโกรธ และกองทุกข์ได้อย่างต่อเนื่อง นั่นคือการบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์.

การฝึกประเมินผลเรื่องการละสังโยชน์เบื้องสูง

ควรฝึกประเมินระดับจิตใจของตนเองว่า ในปัจจุบันนี้ เช่น ในนาทีนี้ หรือทั้งชั่วโมงนี้ หรือทั้งวันนี้ ท่านละสังโยชน์เบื้องสูงข้อใดได้บ้างหรือไม่ ละสังโยชน์ได้ต่อเนื่องเพียงใด และจะต้องปรับปรุงหรือแก้ไขอย่างไร จึงจะละสังโยชน์เบื้องสูงได้หมด.

การพบกับปัญหาชีวิตของตนเองที่มีความรุนแรงมาก จะเป็นเครื่องมือในการประเมินผลว่า ความหลง(อวิชชา)ของตนลดลงหรือหมดไปเพียงใด. ดังนั้น การประเมินผลของการปฏิบัติธรรมในขณะที่ยังไม่พบกับปัญหาชีวิตที่รุนแรงก็อาจเข้าข้างตนเองว่า สามารถละสังโยชน์เบื้องสูงได้แล้ว. หลายคนมีลักษณะภายนอกเหมือนคนมีความรู้และความสามารถในธรรมสูง แต่เมื่อมาพบกับปัญหาที่รุนแรงเข้าหน่อยก็ถึงกับสอบตกได้เช่นกัน.

พระพุทธเจ้าทรงเน้นเรื่องการดับกิเลสให้หมดสิ้นด้วยความไม่ประมาท. ดังนั้น ทุกคนควรศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ เพื่อการดับกิเลสและกองทุกข์อยู่ตลอดเวลา ซึ่งเป็นการเตรียมพร้อมอย่างดีที่สุด เพื่อที่จะสามารถเผชิญกับปัญหาต่าง ๆ ที่รุนแรงได้เป็นอย่างดี.

รูปแบบการตรัสสอนของพระพุทธเจ้า

ตอนที่ ๑. เป็นการอารัมภบทแบบสมัยปัจจุบัน(คล้ายอนุปุพพิกถา) โดยย่ออริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติให้เป็นภาษาง่าย ๆ (ในหนังสือเล่ม ๑) เพื่อเสริมความรู้เรื่องอริยสัจ ๔ และแนะนำวิธีฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันอย่างง่ายและย่อ ๆ เพื่อให้ท่านผู้อ่านได้สัมผัสกับผลของการฝึกปฏิบัติธรรม รวมทั้งฝึกทำการตรวจสอบและพิสูจน์ผลด้วยประสบการณ์ตรงของตนเอง เพื่อก่อให้เกิดปัญญาและศรัทธาทางธรรมในเบื้องต้น ขณะเดียวกัน จะได้คุ้นเคยกับความหมายของคำบาลีต่าง ๆ ตามความเข้าใจของผู้เขียน.

ตอนที่ ๒. เป็นเนื้อหาของอริยสัจ ๔ (หนังสือเล่มนี้) โดยมีองค์ธรรมอย่างครบถ้วนที่ควรศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรม เพื่อให้รู้เห็นแจ้งชัดตามความเป็นจริง.

การบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคล

การศึกษาเล่าเรียนทางโลกในยุคปัจจุบันนั้น มีเนื้อหามากมาย จึงต้องใช้เวลาและความจำมาก อีกทั้งยังต้องศึกษากันตลอดชีวิต.

ส่วนการศึกษาอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัตินั้น มีเนื้อหาเพียงกำมือเดียว ดังจะเห็นได้ว่า การบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์ในสมัยพุทธกาลนั้น ใช้เวลาในการศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมน้อยมาก.

คนในยุคปัจจุบันนี้ ส่วนใหญ่มักจะเรียนรู้พระพุทธศาสนาไม่ค่อยตรงประเด็น และมีข้อมูลด้านกิเลสในความจำเป็นจำนวนมาก เพราะในชีวิตประจำวัน มีการรับรู้และจดจำข้อมูลด้านกิเลสในรูปแบบต่าง ๆ ที่มีความรุนแรงเป็นประจำ จึงบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคลได้ยากขึ้น.

การบรรลุธรรมของปัญจวัคคีย์

ในวันต่อมา พระพุทธองค์ตรัสสอนเพิ่มเติมอีก ปรากฏว่า ภายใน ๓ วัน ปัญจวัคคีย์ทั้ง ๕ ท่านต่างก็มีดวงตาเห็นธรรมเป็นพระโสดาบัน และยังคงศึกษาและฝึกอบรมอยู่กับพระพุทธองค์.

เมื่ออยู่มาได้ ๖ วัน ทุกท่านก็บรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์ ซึ่งเป็นการแสดงว่า เนื้อหาในอริยสัจ ๔ ที่ทำให้บรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์นั้น มีเพียงกำมือเดียว ตรงตามที่พระพุทธองค์ตรัสสอนไว้ ไม่ได้มีเนื้อหามากมายเหมือนวิชาการทางโลก.

ครั้นปัญจวัคคีย์เป็นพระอรหันต์หมดแล้ว ก็ได้ใช้เวลาสั้น ๆ อยู่กับพระพุทธเจ้า หลังจากนั้นก็แยกทางกันไปเพื่อสั่งสอนธรรม โดยไปแต่ลำพัง ไม่ไปเป็นหมู่คณะ เพราะมีเนื้อหาที่ต้องสั่งสอนไม่มากนัก ทั้งนี้ ก็เพื่อให้เกิดประโยชน์กับมวลมนุษย์อย่างกว้างขวาง.

การบรรลุธรรมของพระยสะ

พระพุทธองค์ตรัสสอนอนุปุพพิกถาแล้วต่อด้วยเรื่องอริยสัจ ๔ ท่านยสะจึงเริ่มมีความรู้ในอริยสัจ ๔ มีดวงตาเห็นธรรม เป็นพระโสดาบันในวันนั้น และไม่ได้กลับบ้าน.

พระพุทธองค์จึงตรัสสอนอนุปุพพิกถาแล้วต่อด้วยเรื่องอริยสัจ ๔ เช่นเคย ในแนวเดียวกับที่ได้ตรัสสอนท่านยสะมาแล้ว เป็นผลให้บิดาของท่านยสะมีดวงตาเห็นธรรมเป็นพระโสดาบัน และท่านยสะซึ่งฟังธรรมเรื่องอริยสัจ ๔ อยู่ด้วย ได้บรรลุความเป็นพระอรหันต์ในขณะที่ยังไม่ได้บวช.

ที่บ้านบิดาของพระยสะ พระพุทธองค์ตรัสสอนมารดาและอดีตภรรยาของพระยสะ โดยตรัสสอนอนุปุพพิกถาแล้วต่อด้วยเรื่องอริยสัจ ๔ เช่นเคย มารดาและอดีตภรรยาของท่านยสะต่างก็มีดวงตาเห็นธรรมเป็นพระโสดาบันในวันนั้นเอง.

กรณีที่ท่านยสะฟังอริยสัจ ๔ เป็นรอบที่ ๒ แล้วบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์นั้น เป็นเครื่องชี้ให้เห็นชัดว่า พระพุทธเจ้าไม่ได้ตรัสสอนธรรมมากมายอย่างที่เราเรียนรู้ในยุคปัจจุบันนี้ และทรงตรัสสอนปุถุชนด้วยเนื้อหาเดียวกับภิกษุผู้ที่จะบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์.

การบรรลุธรรมของชฎิล ๓ พี่น้องและสานุศิษย์

คนในสมัยพุทธกาลส่วนใหญ่คงจะมีความเชื่อในเรื่องศาสนาและลัทธิต่าง ๆ ฝังแน่นอยู่ในความจำเป็นจำนวนมาก ครั้นมาบวชในพระพุทธศาสนาแล้ว ก็สามารถบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์ได้โดยใช้ระยะเวลาอันสั้น ๆ.

ดังนั้น การบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคลในชั้นต้น ๆ จึงไม่น่าจะเป็นเรื่องยาก เพราะคนต่างศาสนาในสมัยพุทธกาลที่มีข้อปฏิบัติที่แตกต่างกับข้อปฏิบัติในมรรคมีองค์ ๘ ชนิดหน้ามือกับหลังมือ ก็ยังสามารถบรรลุธรรมได้อย่างรวดเร็ว เมื่อมาศึกษาและฟังธรรมจากพระพุทธองค์.

ความล่าช้าในการบรรลุธรรมของคนในยุคปัจจุบันทั้ง ๆ ที่เป็นชาวพุทธนั้น น่าจะมีสาเหตุต่าง ๆ กัน เช่น ถูกสอนธรรมนอกประเด็น ศึกษาธรรมโดยไม่เน้นเรื่องอริยสัจ ๔ ศึกษาธรรมโดยใช้ความเชื่อ ศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมผิดทาง ไม่เข้าใจเรื่องของการบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคล เป็นต้น.

เมื่อท่านฝึกปฏิบัติธรรมจนได้รับผลดีตามสมควรแล้ว ก็ควรช่วยกันคิดหาหนทางในการช่วยให้คนอื่นได้เข้าใจอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติอย่างถูกต้องตามความเป็นจริงต่อไป ตามกำลังความรู้และความสามารถของแต่ละท่าน.

การบรรลุธรรมของพระสารีบุตรและพระโมคคัลลานะ

ท่านอุปติสสะ(ชื่อเดิมของพระสารีบุตร)ฟังธรรมเรื่องอริยสัจ ๔ เพียงครั้งเดียวจากท่านอัสสชิ ก็มีดวงตาเห็นธรรมเป็นพระโสดาบัน ครั้นกลับมาพบท่านโกลิตะ(ชื่อเดิมของท่านโมคคัลลานะ) ก็ถ่ายทอดความรู้เรื่องอริยสัจ ๔ ให้ จึงทำให้ท่านโกลิตะเป็นพระโสดาบันในวันเดียวกัน. ดังนั้น การเป็นพระโสดาบันแล้วถ่ายทอดความรู้ระดับพระโสดาบันให้กับผู้อื่นนั้น จึงเป็นเรื่องที่เป็นไปได้.

พระโมคคัลลานะบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์ในวันที่ ๗ และพระสารีบุตรบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์ในวันที่ ๑๕ หลังการบวช.

การบรรลุธรรมของพระสารีบุตรเกิดขึ้นภายหลังการฟังธรรมจากพระพุทธเจ้าเรื่องการไม่มีความคิดยึดมั่นถือมั่นในเวทนาเช่นเดียวกับพระโมคคัลลานะ. ดังนั้น การเป็นพระอรหันต์ของพระสารีบุตรมีลักษณะเดียวกันกับพระโมคคัลลานะ คือ ละกิเลสเรื่องสุดท้ายด้วยการไม่ติดใจ(ไม่มีอุปาทาน)ในความสุขทางโลก(ไม่ติดในสุขเวทนา)อีกต่อไป*.

ความติดใจในสุขเวทนา(มีอุปาทาน)จึงเป็นเรื่องที่มีมาตั้งแต่สมัยพุทธกาลจนถึงยุคปัจจุบัน และคนในยุคปัจจุบันมีความสะดวกสบายมาก ย่อมมีความติดใจในสุขเวทนาซึ่งเป็นกิเลสที่สกัดกั้นไม่ให้บรรลุธรรม.

การบรรลุธรรมของเศรษฐีและพระราชา

พระเจ้าสุทโธทนะ เป็นพระราชาและพระพุทธบิดา ก็ทรงเป็นพระโสดาบันหลังจากทรงฟังธรรมจากพระพุทธองค์ในช่วงระยะเวลาสั้น ๆ บนถนน ในระหว่างที่พระพุทธองค์เสด็จไปบิณฑบาตในเมืองกบิลพัสดุ์.

พระพุทธองค์ทรงแสดงธรรมโปรดพระนางมหาปชาบดี(พระน้านาง) จนมีดวงตาเห็นธรรมเป็นพระโสดาบันในวันนั้น ส่วนพระเจ้าสุทโธทนะทรงประทับฟังอยู่ด้วย ก็บรรลุธรรมเป็นพระสกิทาคามี.

ครั้นพระเจ้าสุทโธทนะประชวรหนักมากและใกล้จะสิ้นพระชนม์ พระพุทธองค์ทรงแสดงธรรมโปรดเรื่องไตรลักษณ์ และในที่สุดพระเจ้าสุทโธทนะทรงบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์โดยไม่ต้องบวช. ดังนั้น ผู้ที่ป่วยหนักและยังมีสติสัมปชัญญะดีอยู่ ก็สามารถที่จะศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรม รวมทั้งพ้นทุกข์เป็นอริยบุคคลในระดับต่าง ๆ ได้เช่นกัน

ในระหว่างประชุมวิชาการหรือการฝึกอบรมของนักวิชาการและนักบริหาร ควรให้โอกาสอย่างน้อยสัก ๑ วัน เพื่อศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมอย่างถูกต้องและตรงประเด็น ก็จะทำให้บุคคลดังกล่าวใช้ความรู้และความสามารถที่เกิดขึ้นสำหรับฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันได้ตามสมควร.

ดวงตาเห็นธรรมของคนที่เสียใจจนเสียสติ

พระพุทธเจ้าจึงเป็นพระบรมศาสดาของนักจิตวิทยาและจิตแพทย์ที่ประเสริฐสุด.

การศึกษาอริยสัจ ๔ และการปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ เป็นเรื่องของการส่งเสริม ป้องกัน รักษา และฟื้นฟูสุขภาพจิตแนวพุทธ ที่มีความเรียบง่าย และมีคุณค่าต่อการดำเนินชีวิตอย่างประเสริฐของมนุษย์มาโดยตลอด.

ครู อาจารย์ นักวิชาการ และนักบริหารในวงการต่าง ๆ ควรให้ความสนใจอริยสัจ ๔ ให้มากขึ้น เพราะเป็นเรื่องง่าย มีเนื้อหาน้อย เป็นเรื่องใกล้ตัว จนเปรียบเหมือนหญ้าปากคอก แต่มีคุณค่าอย่างมหาศาลต่อมวลมนุษย์.

การเป็นพระโสดาบันของนายกาละ

ในวันต่อมา ท่านเศรษฐีจ้างด้วยเงิน ๑,๐๐๐ กหาปณะให้ไปฟังธรรมและจดจำธรรมมาเล่าให้ฟังด้วย ปรากฏว่า นายกาละได้ฟังธรรมจากพระพุทธเจ้าและจดจำธรรมไว้ได้ จึงเป็นพระโสดาบันและไม่ขอรับเงินค่าจ้าง.

คนยุคปัจจุบัน ถ้ามีโอกาสได้ศึกษาอริยสัจ ๔ ก็อาจเป็นพระโสดาบันได้เช่นเดียวกันกับนายกาละ.

การศึกษาอริยสัจ ๔ เป็นประจำ พร้อมทั้งฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้องและครบถ้วนตามสมควร ก็จะสามารถพัฒนาจิตจากปุถุชนให้เป็นอริยบุคคลในระดับต่าง ๆ ได้. ดังนั้น ผู้นำหน่วยงานต่าง ๆ ควรเปิดโอกาสให้ผู้ร่วมงานได้ศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมอย่างถูกต้องด้วย.

การเจ็บป่วยและปรินิพพานของพระอรหันต์

พระอรหันต์จะมีความแตกต่างจากปุถุชน คือ แก่ เจ็บป่วย และตาย โดยไม่มีความทุกข์ทางจิตใจด้วยกิเลส เพราะสามารถดับความหลง(ดับอวิชชา)ได้หมดสิ้น จึงไม่เกิดการคิดด้วยกิเลสอย่างต่อเนื่อง.

พระสารีบุตรเป็นพระอรหันต์ที่สิ้นชีวิตด้วยโรคติดเชื้อในทางเดินอาหาร คือ โรคท้องร่วง และขณะอาพาธหนักอยู่นั้น ท่านยังสามารถโปรดโยมมารดาให้เป็นพระโสดาบันได้.

คนทั่วไป ทั้งคนที่มีความทุกข์ นักโทษ คนพิการ ผู้สูงอายุ และผู้ป่วย ที่ยังมีสติสัมปชัญญะอยู่ ก็สามารถศึกษาอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ เพื่อการบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคลได้เช่นกัน.

พระโมคคัลลานะเป็นพระอรหันต์ที่สิ้นชีวิตเพราะถูกโจรทุบจนสิ้นใจตาย.

การคิดว่ากรรมในอดีตทั้งในชาตินี้และอดีตชาติเป็นสาเหตุของความทุกข์ต่าง ๆ จะทำให้เกิดการคิดวิตกกังวล หวาดระแวง ซึมเศร้า ท้อแท้ และเป็นทุกข์.

การมีสติควบคุมความคิดให้อยู่กับปัจจุบัน ไม่ฟุ้งซ่าน ไม่วิตกกังวลในเรื่องอดีตที่เลวร้ายและในเรื่องอนาคตที่ยังมาไม่ถึง เช่น พระองคุลิมาลในช่วงที่ท่านได้เป็นพระอรหันต์แล้ว ก็จะทำให้ไม่มีความทุกข์อีกเลย ซึ่งเป็นตัวอย่างที่ดีมากสำหรับบุคคลที่เคยมีความผิดพลาดในชีวิตมาก่อน.

ท่านสามารถบรรลุธรรมเป็นอริยบุคคลได้เช่นกัน

เมื่อท่านศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมได้อย่างถูกต้องและครบถ้วนมากขึ้น นั่นก็คือการมีความหลงลดลง(อวิชชาลดลง) พร้อมทั้งสามารถดับความคิดที่เป็นกิเลส(ความโลภและความโกรธ)ได้มากขึ้น เป็นผลให้มีการเลื่อนระดับของความรู้และสามารถทางธรรมสูงขึ้น จึงเข้าข่ายการมีคุณสมบัติของพระสกิทาคามี.

เมื่อท่านศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมได้อย่างถูกต้องและครบถ้วนมากขึ้นอีก นั่นก็คือการมีความหลงลดลง(อวิชชาลดลง)อีก พร้อมทั้งสามารถดับความคิดที่เป็นกิเลสที่เป็นสังโยชน์เบื้องต่ำได้หมด จึงเข้าข่ายของการมีคุณสมบัติของพระอนาคามี.

คุณสมบัติของอริยบุคคลในระดับต่าง ๆ ที่ได้กล่าวไปแล้ว เป็นมุมมองเฉพาะตัวของผู้เขียน จึงอาจจะฝืนความรู้สึกของบางคนหรือบางกลุ่มได้ เพราะแต่ละคนจะมีข้อมูลในความจำที่ไม่เหมือนกัน ซึ่งก็ถือว่าเป็นเรื่องธรรมดา เพราะทุกคนไม่สามารถคิดเหมือนกันได้.

ความทุกข์และความพ้นทุกข์ชั่วคราว(นิพพานชั่วคราวในชาติปัจจุบัน)นี้ คนทั่วไปที่ศึกษาอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ จะสามารถรู้เห็นทางจิตใจ หรือสัมผัสได้เหมือนกันหมด เพราะเป็นเรื่องที่เปิดเผย ชัดเจน และไม่มีเงื่อนงำใด ๆ.

พระพุทธเจ้าและพระอรหันต์ทั้งหลาย ต่างก็ดับกิเลส ดับกองทุกข์ และเข้าถึงภาวะนิพพานอย่างต่อเนื่องในปัจจุบันชาติของแต่ละท่านเช่นกัน เราจึงไม่ควรเสียเวลาด้วยการรอคอยนิพพาน(ชั่วคราว)ในชาติหน้าอีกต่อไป.