สติชอบ(สัมมาสติ)

สติชอบ(สัมมาสติหรือสติปัฏฐาน ๔)

สติชอบ(สัมมาสติ) คือ การมีสติในการศึกษาธรรม ทบทวนธรรม พิจารณาแก้ปัญหาต่าง ๆ ทางธรรม เพื่อให้เกิดการพัฒนาจิตใจด้วยการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ(เพิ่มวิชชาหรือดับอวิชชา) และมีสติใช้ข้อมูลดังกล่าว ในการส่งเสริม ป้องกัน รักษา และฟื้นฟูสุขภาพจิต โดยมุ่งประเด็นไปที่เรื่องของการรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ ให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์.

เนื้อหาในสัมมาสตินั้น เป็นเรื่องของการใช้สติปัญญา(เช่นเดียวกับการศึกษาเล่าเรียนทั่วไป) ทำการศึกษาร่างกายและจิตใจของตนเอง(ชีวิตปัจจุบัน) ในเรื่องของความทุกข์และความดับทุกข์ตามที่พระพุทธเจ้าตรัสสอน รวมทั้งรู้เห็นความเป็นไตรลักษณ์ของร่างกายและจิตใจตามข้อเท็จจริง. ทั้งนี้ เพื่อจดจำเอาไว้เป็นข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำและใช้ข้อมูลดังกล่าวในการรู้เห็นและควบคุมร่างกายและจิตใจ ไม่ให้คิดและทำด้วยกิเลส ให้คิดและทำแต่กุศล เพื่อทำจิตใจของตนให้บริสุทธิ์ผ่องใสอย่างต่อเนื่องตามโอวาทปาฏิโมกข์ ซึ่งเป็นทางสายกลางของชีวิตและเป็นการดำเนินชีวิตที่ประเสริฐ.

เนื้อหาเรื่องสติชอบในหนังสือเล่มนี้มีมาก เพราะประสงค์จะให้ท่านได้สัมผัสกับเนื้อหาที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนอย่างครบถ้วนและตรงประเด็น.

ผู้เขียนขอให้กำลังใจว่า เมื่อท่านทำความเข้าใจเนื้อหาในหนังสือเล่มนี้ได้แล้ว สติชอบจะกลายเป็นเรื่องสั้นและง่าย เพราะได้สรุปประเด็นไว้ให้เป็นตอน ๆ.

การเจริญสติดับความทุกข์ได้อย่างไร

การคิดด้วยกิเลสซ้ำแล้วซ้ำอีกว่า ร่างกายและจิตใจนี้เป็นเรา เป็นของเรา เป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือต้องอยู่กับเราตลอดไป(เป็นอัตตา)นั้น เป็นความคิดที่เป็นกิเลส เพราะเป็นความคิดที่ยึดมั่นถือมั่น(เป็นอุปาทาน).

ธรรมชาติของมนุษย์ เมื่อมีการคิดด้วยกิเลส หรือตัณหา หรืออุปาทาน ความทุกข์ก็จะเกิดขึ้นทันที.

การจะดับความคิดที่ยึดมั่นถือมั่นให้หมดสิ้นได้นั้น จะต้องรู้เห็นข้อเท็จจริง(มีปัญญาทางธรรม)ว่า ร่างกายและจิตใจเป็นไตรลักษณ์(ไม่เที่ยง มีการเปลี่ยนแปลง และเสื่อมสลายหรือดับไปเป็นธรรมดา) และยอมรับอย่างจริงใจว่า ไม่สมควรที่จะยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลสอีกต่อไป พร้อมทั้งคอยมีสติรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลส เพื่อไม่ให้เกิดความทะยานอยาก ความยึดมั่นถือมั่น และเกิดความทุกข์ขึ้นมาในจิตใจ.

การเจริญสติจึงไม่จำเป็นต้องใช้วิธีรู้เห็นด้วยนิมิต(ไม่ต้องฝึกดูทางใน ไม่ต้องสร้างจินตนาการหรือมโนภาพ) เพราะเป็นเรื่องที่คนปกติ(คนที่มีสติสัมปชัญญะ)สามารถรู้เห็นได้ และพิสูจน์ข้อเท็จจริงที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนด้วยสติปัญญาธรรมดา ไม่เกี่ยวกับความหลงเชื่อแต่ประการใด และเป็นเรื่องของชีวิตประจำวันนี่เอง.

สติปัฏฐาน ๔ คืออะไร

สติปัฏฐาน ๔ คือ การมีสติอยู่ที่ฐานทั้ง ๔ ของสติ หรือการมีสติพิจารณากาย เวทนา จิต ธรรม เพื่อเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำและใช้ข้อมูลทางธรรมดังกล่าว ทำการรู้เห็นและควบคุมกาย เวทนา จิต(ร่างกายและจิตใจ) เพื่อการดับกิเลสและกองทุกข์ในชีวิตประจำวันอย่างต่อเนื่อง. การเจริญสติปัฏฐาน ๔ เรียกย่อ ๆ ว่า การเจริญสติ.

การรู้เห็นแจ้งชัดตามความเป็นจริง(การมีความรู้)ในเรื่องของกาย เวทนา จิต(หรือร่างกายและจิตใจ)ยังไม่พอ จำเป็นจะต้องมีความรู้ในเรื่องของธรรมที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้แล้วด้วย กล่าวคือ ต้องมีความรู้ในเรื่องอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติตามความเป็นจริง เพื่อใช้เป็นข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมสำหรับดับกิเลส(ดับโลภ โกรธ หลง)ในชีวิตประจำวัน จึงจะสามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้สำเร็จ.

ความสำคัญของสติปัฏฐาน ๔ ในมรรคมีองค์ ๘

บางท่านอาจเข้าใจว่า การปฏิบัติธรรมในพระพุทธศาสนา คือ การเจริญสมาธิ แต่ที่จริงแล้ว การเจริญสมาธินั้น เป็นเพียงการฝึกสมองให้สามารถทำกิจเล็ก ๆ และง่าย ๆ เพียงกิจเดียวอย่างต่อเนื่อง นั่นคือ การมีสติรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเพียงกิจเดียว ทำให้สามารถหยุดความคิดทั้งปวง ไม่ฟุ้งซ่าน ขณะเดียวกัน ทำให้ร่างกายและสมองได้ทำงานลดลง เป็นการพักอย่างมีสติในขณะที่ไม่ได้นอนหลับ โดยใช้พลังงานน้อยที่สุด พร้อมทั้งฝึกสติอย่างจริงจัง ซึ่งทุกคนสามารถพิสูจน์ได้ด้วยตนเอง.

การเจริญสติปัฏฐาน ๔ จึงเป็นทางสายเอกเพื่อนิพพาน ดังที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ว่า "ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย หนทางนี้เป็นหนทางที่ไปอันเอก(ทางสายเอก*) เพื่อความหมดจดวิเศษของสัตว์ทั้งหลาย เพื่อข้ามพ้นความโศกและความร่ำไร(ร่ำไรรำพรรณ*)เสีย เพื่อดับไปแห่งเหล่าทุกข์และโทมนัส(ดับกองทุกข์*) เพื่อบรรลุธรรมที่ถูก เพื่อทำนิพพานให้แจ้ง หนทางนี้คือสติปัฏฐาน ๔ อย่าง" (มหาสติปัฏฐานสูตร หน้า ๒ สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ - ญาณวรเถร).^๕๘ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า การมีสติในการศึกษาเรื่องกาย เวทนา จิต ธรรม และใช้ความรู้ทางธรรมที่เกิดขึ้นทำการรู้เห็นและควบคุมกาย เวทนา จิต ไม่ให้มีกิเลสเจือปน เพื่อให้จิตใจมีความบริสุทธิ์ผ่องใส ไม่ทุกข์ บรรลุธรรมอย่างถูกต้อง และเข้าถึงภาวะนิพพานได้ ซึ่งเป็นเรื่องที่ท่านสามารถสัมผัสและพิสูจน์ข้อเท็จจริงเช่นนี้ได้ด้วยตนเอง.

การศึกษาและฝึกเจริญสติปัฏฐาน ๔ มี ๒ ขั้นตอนหลัก

หลักการและวิธีฝึกเจริญสติปัฏฐาน ๔ นั้นง่าย มี ๒ ขั้นตอนหลักที่จะต้องฝึก ดังนี้ :-

ขั้นตอนที่ ๑. ฝึกมีสติพิจารณา(ศึกษา)กาย เวทนา จิต ธรรม ให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริง เพื่อให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ สำหรับใช้ในการควบคุมความคิดและการกระทำต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน ให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์(ฝึกมีสติพิจารณาฐานทั้ง ๔ ของสติ).

การฝึกพิจารณาในขั้นตอนนี้ เป็นการฝึกใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรม ทำการศึกษากาย เวทนา จิต ธรรม เพื่อให้มีความรู้ในธรรมชาติของกาย เวทนา จิต และธรรมที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนไว้ตามความเป็นจริง พร้อมทั้งตรวจสอบ และพิสูจน์ข้อเท็จจริงด้วยประสบการณ์ตรง สามารถรู้เห็นความเป็นไตรลักษณ์ด้วยตนเอง จนเกิดปัญญาทางธรรมที่มั่นคง.

ปัญญาทางธรรมที่เกิดขึ้นเช่นนี้ จะโน้มน้าวจิตใจไม่ให้มีความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลส.

การพิจารณาเช่นนี้ซ้ำแล้วซ้ำอีก จะเกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ(เพิ่มวิชชาสำหรับลดหรือดับอวิชชา) และใช้ข้อมูลดังกล่าว(ข้อมูลวิชชา)สำหรับการปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันตามขั้นตอนที่ ๒ เพื่อดับความคิดที่เป็นกิเลส(ดับสังขารในปฏิจจสมุปบาท)ในชีวิตประจำวันให้หมดสิ้น.

ถ้าไม่มีความรู้ในเรื่องกาย เวทนา จิต ธรรม ตามความเป็นจริง ก็จะไม่สามารถรู้เห็นและควบคุมจิตใจให้บริสุทธิ์ผ่องใสได้อย่างมีประสิทธิภาพ.

ขั้นตอนที่ ๒. ฝึกมีสติใช้ข้อมูลทางธรรมในความจำ ทำการรู้เห็นและควบคุมกาย เวทนา จิต ในชีวิตประจำวัน ให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์(ฝึกอานาปานสติวิปัสสนาสติปัฏฐาน ๔).

การฝึกในขั้นตอนนี้ เป็นการฝึกปฏิบัติธรรม(เจริญสติ)ในชีวิตประจำวัน โดยฝึกมีสติใช้ข้อมูลทางธรรมที่มีอยู่ในความจำ รวมทั้งข้อมูลจากการพิจารณาธรรมในขั้นตอนที่ ๑ ทำการรู้เห็นกาย เวทนา จิต ธรรม เพื่อที่จะได้รู้เห็นว่า จิตใจมีการคิด หรือมีการกระทำต่าง ๆ ทางกาย(รวมทั้งคำพูด)ว่ามีกิเลสเจือปนหรือไม่. ทันทีที่มีสติรู้เห็นว่า จิตใจมีการคิดหรือมีการกระทำทางกายที่มีกิเลสเจือปน ก็ให้รีบหยุดความคิดและการกระทำนั้น ๆ ทันที เพื่อดับความทุกข์ให้หมดสิ้น ประเด็นสำคัญอยู่ตรงนี้นี่เอง.

ทันทีที่หยุดการคิดด้วยกิเลสได้(ดับสังขาร) ความทะยานอยาก(ตัณหา)และความยึดมั่นถือมั่น(อุปาทาน)ด้วยความคิดที่เป็นกิเลส รวมทั้งความทุกข์ก็จะดับไปทันที.

ในเรื่องกระบวนการของจิตใจที่เป็นกิเลส(ปฏิจจสมุปบาท)นั้น พระพุทธเจ้าทรงเน้นเรื่องการดับกิเลส คือ ดับความหลง(ดับอวิชชา) ดับความโลภและความโกรธ(ดับสังขารในปฏิจจสมุปบาท) ดับความทะยานอยาก(ดับตัณหา) และดับความยึดมั่นถือมั่น(ดับอุปาทาน)ให้หมดสิ้น. การดับกิเลสอย่างเดียวยังไม่สมบูรณ์ ยังต้องคิดดีและทำดีด้วย จึงจะเป็นการปฏิบัติธรรมตามโอวาทปาฏิโมกข์..

ในเรื่องของสติปัฏฐาน ๔ นั้น ทรงเน้นเรื่องการดับความยึดมั่นถือมั่น.

ในเรื่องของนิพพานนั้น ทรงเน้นเรื่องการดับความทะยานอยาก.

เมื่อพิจารณาทุกเรื่องที่ตรัสสอนแล้ว ก็พอจะสรุปได้ว่า พระพุทธเจ้าตรัสสอนให้มีสติทำการดับความหลง(ดับอวิชชา)เพื่อดับการคิดด้วยความโลภและความโกรธ(ดับสังขาร) เป็นผลให้ความทะยานอยากและความยึดมั่นถือมั่นดับไป(ดับตัณหาและอุปาทาน) ถ้าเข้าใจอย่างนี้ ก็จะเห็นประเด็นได้ชัดเจนขึ้น.

ขั้นตอนที่ ๑.

ฝึกมีสติพิจารณากาย เวทนา จิต ธรรม

เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริง

(ฝึกมีสติพิจารณาฐานทั้ง ๔ ของสติ).

คนส่วนใหญ่กลัวความแก่ ความเจ็บป่วย ความพิการ ความตาย ความสูญเสีย ความพลัดพราก และความไม่สมปรารถนา จึงมีความทุกข์ทางจิตใจ.

ความทุกข์ทางจิตใจทั้งหมด มีสาเหตุมาจากการคิดด้วยกิเลสซ้ำแล้วซ้ำอีก จนเกิดความยึดมั่นถือมั่น(อุปาทาน)ด้วยความคิดที่เป็นกิเลส.

เป้าหมายหลักของการมีสติพิจารณากาย เวทนา จิต ธรรม ก็เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในกาย เวทนา จิต ธรรม และรู้เห็นความเป็นไตรลักษณ์อย่างซึ้งใจ เพื่อคลายหรือดับความคิดที่เป็นกิเลสหรือดับความยึดมั่นถือมั่นให้หมดสิ้น.

ท่านควรระมัดระวังว่า อย่าพิจารณากาย เวทนา จิต ธรรม จนเกินเลย ถึงขั้นเบื่อหน่ายในชีวิต เพราะจะทำให้จิตใจซึมเศร้า ห่อเหี่ยว หรือท้อแท้ อาการเช่นนี้เป็นอาการของความทุกข์ ซึ่งเกิดจากความคิดที่เป็นกิเลส และไม่ใช่ทางสายกลางของชีวิต.

ไตรลักษณ์คืออะไร ตามพจนานุกรม ไตรลักษณ์ คือ สามัญลักษณะ ๓ อย่าง ซึ่งประกอบด้วย ๑. อนิจจตา แปลว่า ความเป็นของไม่เที่ยง. ๒. ทุกขตา แปลว่า ความเป็นของคงทนอยู่มิได้(ทุกขตา ไม่ใช่ความทุกข์ ความรู้สึกเป็นทุกข์ตรงกับคำว่าทุกขเวทนา*). ๓. อนัตตตา แปลว่า ความเป็นของไม่ใช่ตัวตน.

เพื่อให้ท่านผู้อ่านจดจำได้โดยง่าย จึงขอปรับเป็นภาษาแบบยุคปัจจุบันว่า ไตรลักษณ์ คือ ลักษณะทั่วไป ๓ ประการของร่างกายและจิตใจ ดังนี้ :-

๑. ความไม่เที่ยง (อนิจจตา)

๒. ความคงสภาพอยู่อย่างเดิมไม่ได้*(ทุกขตา)

๓. ความเสื่อมสลายหรือดับไปเป็นธรรมดา*(อนัตตตา).

ความหมายของคำว่าอนัตตานั้นกว้าง มีพุทธพจน์ที่ควรแก่การศึกษา คือ “….สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้นพึงเห็นด้วยสัมมาปัญญาตามที่มันเป็นอย่างนี้ว่า นั่นไม่ใช่เรา มิใช่เราเป็นนั่น นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา” (ไตรลักษณ์ หน้า ๗๔ ป.อ.ปยุตโต).^๕๙ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า อนัตตา คือ การมีความรู้ที่ถูกต้อง(สัมมาปัญญา)ตามความเป็นจริงว่า ขันธ์ ๕ นั้น ไม่ใช่เรา หรือเป็นของเรา หรือเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือคงอยู่อย่างเดิม ย่อมมีการเสื่อมสลายไปเป็นธรรมดา. ความรู้ที่ถูกต้องเช่นนี้ จะไม่มีความทุกข์จากความยึดมั่นถือมั่น เพราะการคิดด้วยกิเลสอีกต่อไป.

คำว่า อนัตตา จึงเป็นคำตรงกันข้ามกับคำว่า อัตตา. อัตตา คือ การมีความยึดมั่นถือมั่นว่า ร่างกายและจิตใจ(ขันธ์ ๕ )นี้เป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือคงอยู่อย่างเดิม ด้วยความคิดที่เป็นกิเลส จึงเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์.

พระพุทธเจ้าทรงตรัสสอนในเรื่องอนัตตาอย่างตรงประเด็นว่า “สังขารทั้งหลาย(ขันธ์ ๕*)ไม่เที่ยงหนอ มีความเกิดขึ้นและเสื่อมสลายไปเป็นธรรมดา เกิดขึ้นแล้วย่อมดับไป ความสงบวางแห่งสังขารเหล่านั้นเป็นสุข” (ไตรลักษณ์ หน้า ๗๙ ป.อ.ปยุตโต).^๖๐ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า ร่างกายและจิตใจนั้น ไม่เที่ยง(อนิจจตา) มีการเกิดขึ้น และเสื่อมสลายหรือดับไปเป็นธรรมดา(อนัตตา). การปล่อยวาง(ความสงบวาง)จากความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ ทำให้เกิดความสุขสงบ(เป็นสุข).

คำว่า เสื่อมสลาย สามารถแยกใช้ได้ ๒ คำ คือ เสื่อม กับ สลาย. คำว่า เสื่อม เหมาะสำหรับชี้แจงให้ผู้ที่มีความทุกข์จากความยึดมั่นถือมั่นในลาภ ยศ สรรเสริญ สุข ทรัพย์สมบัติ ความสวยงาม ความรัก ความผูกพันธ์ ว่า ทุกเรื่องมีความเสื่อมเป็นธรรมดา และคำว่า สลาย เหมาะสำหรับชี้แจงให้ผู้ที่มีความทุกข์เพราะความเจ็บป่วย พิการ ตาย สูญเสีย พลัดพราก ว่า ชีวิตมีความสลายไป(ดับไป) เป็นธรรมดา ไม่ควรมีความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลส เพื่อจะได้ไม่มีความทุกข์จากกิเลส.

การมีความรู้เรื่องขันธ์ ๕ ว่าเป็นไตรลักษณ์อย่างแจ้งชัดตามความเป็นจริงและด้วยความซึ้งใจไม่ว่าจะเป็นหัวข้อใดก็ตาม ก็จะเกิดการลดละและดับความยึดมั่นถือมั่นลงได้ เช่น เมื่อยอมรับว่าขันธ์ ๕ มีความไม่เที่ยง(อนิจจตา) ก็จะไม่มีความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ หรือเมื่อยอมรับว่าขันธ์ ๕ คงสภาพอยู่อย่างเดิมไม่ได้*(ทุกขตา) ก็จะไม่มีความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ หรือเมื่อยอมรับว่าขันธ์ ๕ มีความเสื่อมสลายหรือดับไปเป็นธรรมดา*(อนัตตา) ก็จะไม่มีความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ ได้เช่นกัน.

แนวในการพิจารณาฐานทั้ง ๔ ของสติตามขั้นตอนที่ ๑

ท่านควรศึกษา(พิจารณา)กาย เวทนา จิต ธรรม ตามแบบคนในสมัยพุทธกาลก็เพียงพอแล้วสำหรับดับกิเลสและกองทุกข์ ไม่จำเป็นต้องศึกษาลึกซึ้งจนถึงขั้นต้องผ่าศพดู หรือส่องกล้องจุลทรรศน์.

ท่านควรศึกษาสติปัฏฐาน ๔ จากบทความที่คัดลอกมาจากพระไตรปิฎกในรูปแบบต่าง ๆ เพื่อฝึกให้ท่านได้สัมผัสกับเนื้อหาที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนโดยตรง รวมทั้งศึกษาจากแนวคิดของพระอาจารย์และอาจารย์ต่าง ๆ หลาย ๆ ท่านด้วย เพื่อเปิดวิสัยทัศน์.

การศึกษากาย เวทนา จิต ธรรม เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงนั้น ทำได้โดยการตรวจสอบเนื้อหาของแต่ละหัวข้อธรรมด้วยประสบการณ์ตรงของตนเองในอดีต และพิสูจน์ขณะฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน.

การมีสติศึกษา(พิจารณา)กาย เวทนา จิต ธรรม มีหลักการต่าง ๆ ดังนี้ :-

๑. กาย เวทนา จิต ธรรม ที่พระพุทธเจ้าสอน มีเนื้อหาอะไรบ้าง ?

๒. กาย เวทนา จิต ธรรม มีความสำคัญต่อชีวิตอย่างไร ?

๓. ความยึดมั่นถือมั่นในกาย เวทนา จิต ธรรม ด้วยความคิดที่เป็นกิเลส เป็นเหตุให้เกิดความทุกข์จริงหรือไม่ ?

๔. กาย เวทนา จิต ธรรม ของตนเป็นไตรลักษณ์หรือไม่ ?

๕. เมื่อเห็นว่ากาย เวทนา จิต ธรรม เป็นไตรลักษณ์จริง ก็ให้พิจารณาต่อไปว่า สมควรหรือไม่ที่จะมีความยึดมั่นถือมั่น(มีอุปาทาน)ด้วยความคิดที่เป็นกิเลส ?

๖. ความยึดมั่นถือมั่นเกี่ยวข้องกับปฏิจจสมุปบาทอย่างไร ?

๗. ความยึดมั่นถือมั่นเกี่ยวข้องกับโอวาทปาฏิโมกข์อย่างไร ?

ท่านควรศึกษาวิจัย(ธรรมวิจัย)ทีละหัวข้อของแต่ละเรื่องเช่นเดียวกับการศึกษาเล่าเรียนทั่วไป. การพิจารณาตามแนวทางดังกล่าวจนได้คำตอบออกมา จะทำให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ สำหรับเอาไว้ใช้ในการดับกิเลสและกองทุกข์ในชีวิตประจำวันตามขั้นตอนที่ ๒.

กาย เวทนา จิต ธรรม เกี่ยวข้องกับขันธ์ ๕ อย่างไร

เพื่อทำให้ท่านสามารถเข้าใจเรื่องสติปัฏฐาน ๔ ได้ง่ายขึ้น จึงควรทบทวนเรื่ององค์ประกอบของมนุษย์ กล่าวคือ มนุษย์มีองค์ประกอบหลัก ๒ องค์ประกอบ คือ ร่างกาย(ซึ่งเป็นรูปธรรม) และจิตใจ(ซึ่งเป็นนามธรรม).

ในพระไตรปิฎก มนุษย์ประกอบด้วยขันธ์ ๕ คือ ๑. รูป ๒. เวทนา ๓. สัญญา ๔. สังขาร ๕. วิญญาณ.

เมื่อเทียบกับภาษาในยุคปัจจุบัน คำว่า รูป คือ ร่างกาย. เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ คือ ความรู้สึกนึกคิดและจำ หรือจิตใจ.

๑. ร่างกาย เป็นรูปธรรมที่รู้เห็นได้ด้วยตา หู จมูก ลิ้น และการสัมผัสทางกาย.

๒. จิตใจ เป็นนามธรรมที่รู้เห็นได้ด้วยใจ ซึ่งประกอบด้วย เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ.

เวทนา คือ ความรู้สึก ซึ่งประกอบด้วยความรู้สึกเป็นสุข(ทางโลก) ทุกข์ และเฉย ๆ(ไม่สุขไม่ทุกข์).

สัญญา คือ ความจำ

สังขาร คือ ความคิด(สังขารในที่นี้เป็นเรื่องของจิตใจ จึงเป็นมโนสังขารหรือจิตตสังขาร)

วิญญาณ คือ การรู้เห็นทางจิตใจ(วิญญาณในที่นี้เป็นเรื่องของจิตใจ จึงเป็นมโนวิญญาณ)

ต่อจากนี้ไป ให้ท่านฝึกพิจารณาทีละฐาน เรียงตามลำดับ อย่ารีบร้อนหรือข้ามขั้น ดังนี้ :-

๑. ฝึกมีสติพิจารณากาย(ศึกษาร่างกาย)เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในเรื่องกาย(กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน).

ให้ท่านฝึกมีสติพิจารณากาย โดยใช้ความรู้ที่มีอยู่แล้วร่วมกับประสบการณ์ชีวิตมาใช้ในการศึกษาร่างกาย เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริง(ให้มีความรู้)ในธรรมชาติของร่างกายว่า ร่างกายของท่านนั้นเป็นไตรลักษณ์ คือ ไม่เที่ยง(อนิจจตา) มีการเปลี่ยนแปลงที่หยุดยั้งไม่ได้(ทุกขตา) และจะต้องเสื่อมสลายหรือดับไปเป็นธรรมดา(อนัตตตา) เพื่อที่ท่านจะได้ยอมรับความจริงด้วยความจริงใจและอย่างลึกซึ้งว่า ร่างกายของท่านเปลี่ยนแปลงไปตามอายุขัย เหตุปัจจัยต่าง ๆ และพร้อมที่จะเจ็บป่วย พิการ หรือตายได้ทุกขณะ.

ครั้นเมื่อพบกับเหตุการณ์ต่าง ๆ เช่น ความแก่ เจ็บป่วย พิการ ตาย พลัดพราก ไม่สมปรารถนา เป็นต้น จะได้ไม่มีความทุกข์จากความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลส แต่ถ้าจะมีความทุกข์ก็เป็นความทุกข์เล็ก ๆ น้อย ๆ ที่ไม่ได้เกิดขึ้นจากความคิดที่เป็นกิเลส เพราะยอมรับความเป็นไตรลักษณ์ที่เกิดขึ้นกับร่างกายด้วยความเต็มใจแล้ว. การจะไม่ทุกข์เลยนั้น เป็นเรื่องที่เป็นไปไม่ได้ เพราะกลไกของสมองเป็นเช่นนั้นเอง ยกเว้นขณะหมดสติ หรือสลบ หรือหลับสนิท หรือใช้ยาหยุดความคิด.

ให้ท่านฝึกพิจารณาร่างกายตามหัวข้อต่าง ๆ ดังต่อไปนี้ :-

๑.๑ ฝึกพิจารณาลมหายใจเข้า/ออก

ให้ท่านฝึกพิจารณา(ศึกษา)ลมหายใจ(การหายใจ*)ของตนเอง โดยการพิจารณาอย่างง่ายและย่อ ๆ แบบเดียวกับการพิจารณาในสมัยพุทธกาล เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า ลมหายใจของท่านมีความสำคัญและจำเป็นต่อการมีชีวิตรอด และเมื่อใดก็ได้ที่ลมหายใจของท่านลดลงหรือหมดไป จะช้าหรือเร็วก็แล้วแต่เหตุปัจจัย เพราะลมหายใจหรือการหายใจที่มีอยู่นั้นเป็นไตรลักษณ์.

เมื่อรู้แจ้งชัดด้วยตนเองตามความจริงที่ว่า ลมหายใจของท่านเป็นไตรลักษณ์ จึงไม่ควรเลยที่จะมีความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลสอีกต่อไปว่า ลมหายใจจะต้องมีอยู่ตลอดไป หรือคิดด้วยกิเลสว่า ร่างกายนี้เป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือต้องเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือคงอยู่กับเราตลอดไป เพราะจะเป็นเหตุให้เกิดความทุกข์.

ตามความเป็นจริงแล้ว ร่างกายนี้เป็นเรา หรือเป็นของเราจริง หรือควรเป็นไปตามที่เราปรารถนาหรือคงอยู่กับเรา แต่อย่าเป็นด้วยความยึดมั่นถือมั่นที่เกิดจากการคิดด้วยกิเลส เพื่อจะได้ไม่มีความทุกข์จากความคิดที่เป็นกิเลส.

การคิดด้วยกิเลสทำให้เกิดกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลส(เกิดปฏิจจสมุปบาท) ซึ่งเป็นความคิดที่เป็นอกุศล จึงทำให้จิตใจไม่บริสุทธิ์ผ่องใสตามโอวาทปาฏิโมกข์.

ทุกข้อที่จะกล่าวต่อไป ก็ควรใช้หลักในการพิจารณาเช่นเดียวกัน.

คนในสมัยพุทธกาลจำนวนไม่น้อยที่กลัวการหมดไปของลมหายใจ เพราะเมื่อใดที่ลมหายใจหมดไป นั่นก็คือความตาย. ดังนั้น คนที่กลัวเช่นนี้ จึงมีความทุกข์จากความยึดมั่นถือมั่นในเรื่องนี้.

การพิจารณากายว่าเป็นไตรลักษณ์ด้วยความซึ้งใจ จะช่วยทำให้ความยึดมั่นถือมั่นจางคลาย ดับ และสลัดคืนซึ่งความยึดมั่นถือมั่นรวมทั้งความทุกข์ออกไปจากจิตใจได้.

สำหรับคนในยุคปัจจุบัน พึงพิจารณาว่า เราอาจเป็นมะเร็ง โรคหัวใจ อุบัติเหตุ โรคต่าง ๆ พิการ หรือตายได้ ขึ้นอยู่กับเหตุปัจจัยต่าง ๆ ทั้งภายในและภายนอกร่างกาย ซึ่งเป็นเรื่องธรรมดา(ธรรมชาติ). เราจึงไม่ควรวิตกกังวลด้วยกิเลส(คิดด้วยกิเลส)จนเป็นเหตุให้เกิดความทุกข์เพราะความยึดมั่นถือมั่น แต่จะตั้งใจใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมในการดูแลสุขภาพกายและใจของตนเอง ด้วยความพอเหมาะพอควร(ตามทางสายกลางของชีวิต).

๑.๒ ฝึกพิจารณาอิริยาบถ

ให้ท่านฝึกพิจารณาอิริยาบถของตนเอง โดยพิจารณาอย่างง่ายและย่อ ๆ เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า การนั่ง นอน ยืน เดินของท่านนั้น มีความสำคัญและจำเป็นต่อการมีชีวิตรอด แต่ก็เป็นไตรลักษณ์ จึงอาจเกิดการสูญเสียอิริยาบถต่าง ๆ (พิการ)ขึ้นมาเมื่อใดก็ได้ จะช้าหรือเร็วก็แล้วแต่เหตุปัจจัยทั้งภายนอกและภายในร่างกาย ซึ่งเป็นเรื่องธรรมดา(ธรรมชาติ) จึงไม่สมควรเลยที่จะคิดด้วยกิเลสจนเกิดความยึดมั่นถือมั่นว่า อิริยาบถต่าง ๆ เป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือต้องเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือต้องคงอยู่ตลอดไป(เป็นอัตตา).

คนในสมัยพุทธกาลจำนวนไม่น้อยที่กลัวความพิการ จึงมีความทุกข์ในเรื่องนี้. การสอนให้คนป่วยและคนพิการพิจารณาอิริยาบถว่าเป็นไตรลักษณ์ จะช่วยทำให้ความยึดมั่นถือมั่นจางคลาย ดับ และสลัดคืนซึ่งความยึดมั่นถือมั่นรวมทั้งความทุกข์ออกไปจากจิตใจได้.

๑.๓ ฝึกพิจารณาการเคลื่อนไหว

ให้ท่านฝึกพิจารณาการเคลื่อนไหวต่าง ๆ ของตนเอง เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า การเหยียด งอ บิด การหมุน และการเคลื่อนไหวต่าง ๆ ของร่างกายนั้น มีความสำคัญและจำเป็นต่อการมีชีวิตรอด แต่การเคลื่อนไหวต่าง ๆ ของท่านเป็นไตรลักษณ์ จึงอาจเกิดการสูญเสียขึ้นมาเมื่อใดก็ได้ จะช้าหรือเร็วก็แล้วแต่เหตุปัจจัยทั้งภายนอกและภายในร่างกาย ซึ่งเป็นเรื่องธรรมดา(ธรรมชาติ) จึงไม่สมควรเลยที่จะคิดด้วยกิเลสจนเกิดความยึดมั่นถือมั่นว่า การเคลื่อนไหวต่าง ๆ ของร่างกายนี้ เป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือต้องเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือต้องคงอยู่กับเราตลอดไป.

การสอนให้คนป่วยและคนพิการพิจารณาการเคลื่อนไหวต่าง ๆ ว่าเป็นไตรลักษณ์ จะช่วยทำให้ความยึดมั่นถือมั่นจางคลาย ดับ และสลัดคืนซึ่งความยึดมั่นถือมั่นรวมทั้งความทุกข์จากความคิดที่เป็นกิเลสออกไปจากจิตใจได้.

๑.๔ ฝึกพิจารณาความสกปรกที่ร่างกาย

ให้ท่านฝึกพิจารณาอวัยวะต่าง ๆ ของท่านเองเท่าที่ท่านสามารถรู้เห็นได้ด้วยตา หู จมูก ลิ้น และกายสัมผัสของท่าน เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า ร่างกายและอวัยวะต่าง ๆ ไม่ใช่เป็นของสะอาดอยู่เสมอ จะมีความสกปรกเกิดขึ้นตามเหตุปัจจัย จำเป็นต้องมีการขับถ่ายสิ่งสกปรกออกมาภายนอกร่างกาย เพื่อการมีชีวิตรอด.

ร่างกาย ความสะอาด ความสกปรก และการขับถ่ายสิ่งสกปรกต่าง ๆ ออกจากร่างกายของท่านเป็นไตรลักษณ์ จึงอาจเกิดการสูญเสียความสามารถในการขจัดสิ่งสกปรกออกจากร่างกายขึ้นมาเมื่อใดก็ได้ จะช้าหรือเร็วก็แล้วแต่เหตุปัจจัยทั้งภายนอกและภายในร่างกาย ซึ่งเป็นเรื่องธรรมดา(ธรรมชาติ) จึงไม่สมควรเลยที่จะคิดด้วยกิเลส จนเกิดความยึดมั่นถือมั่นว่า ร่างกาย ความสะอาด และการขับถ่ายสิ่งสกปรกต่าง ๆ ของร่างกายเป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือต้องคงอยู่ตลอดไป.

ความสกปรกของร่างกายอาจมีมากขึ้นเมื่อถึงคราวเจ็บป่วย เมื่อยามชรา และพิการ เช่น เมื่อเป็นแผล ติดเชื้อ มะเร็ง อัมพาต เป็นต้น.

การฝึกพิจารณาอยู่เสมอว่า ร่างกายมีความสกปรกหรือไม่สวยงามตามเหตุปัจจัยต่าง ๆ ทั้งภายนอกและภายในร่างกายนั้น เป็นเรื่องธรรมดา(ธรรมชาติ) เมื่อรู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงเช่นนี้ ก็จะทำให้คลายหรือดับความยึดมั่นถือมั่นในร่างกายได้.

อีกมุมมองหนึ่งที่เป็นประโยชน์ คือ การยอมรับความจริงว่า ที่จริงแล้วร่างกายมีความสกปรก ที่ดูว่าสวยงามและสะอาดก็เพราะมีการห่อหุ้มด้วยผิวหนังบาง ๆ เท่านั้นเอง. ถ้าเอาผิวหนังออกหมดก็จะดูน่ารังเกียจและสกปรกมาก จึงไม่สมควรจะยึดมั่นถือมั่นความสวยงามของร่างกายด้วยความคิดที่เป็นกิเลส.

การสอนคนเจ็บป่วยที่มีสิ่งสกปรกเกิดขึ้นกับร่างกาย คนที่หลงรักความสวยงามของร่างกาย คนที่ยึดติดกับความสะอาดของร่างกาย คนที่เกลียดความสกปรกของร่างกาย ให้พิจารณาเรื่องความสวยงามและความสะอาดของร่างกายเป็นไตรลักษณ์ ก็จะช่วยคลายและดับความยึดมั่นถือมั่นให้ลดลงหรือหมดไปได้.

การพิจารณาเรื่องความสกปรกด้วยความคิดที่เป็นกิเลส อาจกลับกลายเป็นการรังเกียจหรือเบื่อหน่ายร่างกายที่สกปรกขึ้นมาได้ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ในผู้ที่กำลังมีการเจ็บป่วยทางร่างกาย เช่น ผู้ที่สูงอายุ คนพิการ ผู้ป่วยมะเร็ง เป็นต้น.

ความคิดรังเกียจ หรือคิดเบื่อหน่ายในความสกปรกของร่างกาย และคิดเบื่อหน่ายชีวิต เป็นความคิดที่เป็นกิเลส เป็นเหตุให้เกิดความทุกข์ด้วย ท่านไม่ควรคิดเช่นนี้แม้แต่วินาทีเดียว.

ทันทีที่มีสติรู้เห็นว่า กำลังคิดเรื่องความสกปรกด้วยกิเลส ก็ให้รีบมีสติหยุดความคิดดังกล่าวโดยเร็ว เพราะถ้าปล่อยให้คิดบ่อย ๆ ไม่นานนัก ก็จะมีความทุกข์มากขึ้น จนเกิดอาการห่อเหี่ยว หรือเบื่อหน่าย หรือซึมเศร้าทางจิตใจ. ผู้สูงอายุ ผู้มีโรคประจำตัวหรือปัญหาด้านสุขภาพ ควรระมัดระวังเรื่องนี้เป็นพิเศษ.

การพิจารณาร่างกายเพื่อให้เกิดการเบื่อหน่ายในร่างกายของตนเองนั้น เป็นเรื่องที่ไม่ตรงตามหลักการของพระพุทธศาสนา เพราะหลักการที่ถูกต้อง คือ ให้เบื่อหน่ายในกิเลสและกองทุกข์ที่เกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำอีกเท่านั้นเอง.

ให้ระมัดระวังด้วยว่า การเบื่อหน่ายร่างกายที่รุนแรงนั้น เกิดจากความคิดที่เป็นกิเลส. บางคนเบื่อหน่ายร่างกายมากจนถึงฆ่าตัวตาย ซึ่งมักเกิดขึ้นในประเทศที่มีความเจริญทางวัตถุ.

ในการพิจารณาธรรมนั้น ไม่ควรสร้างมโนภาพความสกปรกภายในร่างกายให้กลายเป็นเรื่องยากและเสียเวลาในการฝึกปรุงแต่งมโนภาพ เพราะทุกคนสามารถรู้เห็นความสกปรกของร่างกายที่รับรู้ได้ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ อยู่แล้ว.

ผู้ที่มีความเชี่ยวชาญในการสร้างมโนภาพอาจไม่พ้นทุกข์ ถ้ายังดับกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลสไม่ตรงประเด็น.

การพิจารณาทุกข้อธรรมในอริยสัจ ๔ นั้น ไม่มีความจำเป็นใด ๆ เลยที่จะสร้างมโนภาพ เพราะมโนภาพไม่ใช่ของจริง แต่เป็นเรื่องที่สมองคิดปรุงแต่งเป็นภาพทางใจ(นามรูป)เท่านั้นเอง.

๑.๕ ฝึกพิจารณาองค์ประกอบของร่างกาย(ธาตุ)

คำว่า "ธาตุ" ในภาษาปัจจุบัน หมายถึงสารบริสุทธิ์เนื้อเดียวล้วน. ดังนั้น คำว่า "ธาตุ" ในสมัยพุทธกาล น่าจะตรงกับคำในภาษาไทยในยุคปัจจุบันว่า "กลุ่มหรือองค์ประกอบหลัก".

ให้ท่านฝึกพิจารณาร่างกายของท่านเองเท่าที่ท่านสามารถรู้เห็นได้ด้วยตา หู จมูก ลิ้น และกายสัมผัสของท่านเอง ตามแบบนักวิทยาศาสตร์ในสมัยพุทธกาล เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า ร่างกายของท่านมีองค์ประกอบหลัก ๔ กลุ่ม(ธาตุ ๔) คือ ดิน(ส่วนที่เป็นของแข็ง) น้ำ(ของเหลว) ลม(ก๊าซ) ไฟ(ความร้อน).

องค์ประกอบหลักทั้ง ๔ กลุ่มเป็นสิ่งจำเป็นต่อการมีชีวิตรอด และเป็นไตรลักษณ์. ร่างกายอาจสูญเสียส่วนประกอบกลุ่มใดกลุ่มหนึ่งไปบ้างเมื่อใดก็ได้ จะช้าหรือเร็วก็แล้วแต่เหตุปัจจัย. จึงไม่สมควรเลยที่จะคิดด้วยกิเลส จนเกิดความยึดมั่นถือมั่นว่า องค์ประกอบหลักทั้ง ๔ กลุ่มเป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือคงอยู่กับเราตลอดไป.

เนื่องจากองค์ประกอบหลักทั้ง ๔ กลุ่มนี้ มีความจำเป็นต่อการมีชีวิตรอด จึงต้องคอยดูแลรักษาองค์ประกอบทั้ง ๔ กลุ่มให้คงอยู่ในสภาพเดิมเท่าที่จะกระทำได้ แต่ไม่ใช่การดูแลด้วยความคิดที่เป็นกิเลส หรือไม่ใส่ใจเสียเลย.

ผู้เขียนคาดคะเนเอาเองว่า นักวิทยาศาสตร์ในสมัยพุทธกาลคงจะวิเคราะห์ว่า ร่างกายนี้ประกอบด้วยธาตุหลัก ๔ ธาตุ คือ ดิน น้ำ ลม ไฟ. ดังนั้น การสอนคนกลุ่มนี้ จึงเหมาะที่จะพูดเรื่องของธาตุ ๔ เพราะจะทำให้เข้าใจได้โดยง่าย.

๑.๖ ฝึกพิจารณาร่างกายที่ตายแล้ว.

การฝึกพิจารณาร่างกายที่ตายแล้ว เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความจริงว่า ธรรมชาติของร่างกายนั้น เมื่อตายแล้วจะมีลักษณะเหมือนซากศพ ๙ ระยะ เช่น มีลักษณะตั้งแต่ตายใหม่ ๆ ต่อมาจึงเขียวคล้ำ เน่าพอง น้ำเหลืองเยิ้ม ขาดเป็นท่อนใหญ่(ถูกสัตว์กัดกิน) ขาดเป็นท่อนเล็ก กระจัดกระจายออกไปเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อย เหลือแต่โครงกระดูก ต่อไปกระดูกก็จะผุพังสลายเป็นผง.

การหาซากศพมาใช้ในการพิจารณาเป็นเรื่องที่ทำได้ยากมากในยุคปัจจุบัน เพราะต้องเห็นของจริง ตั้งแต่เป็นศพใหม่ จนศพผุสลายไปหมด. ดังนั้น ท่านไม่จำเป็นจะต้องพิจารณาก็ได้ เพราะในสมัยพุทธกาล พระพุทธเจ้าไม่ได้ตรัสสอนให้ทุกคนต้องพิจารณาในทุกหัวข้อธรรม.

การที่มีการศึกษาเรื่องกายถึง ๖ หัวข้อย่อย ก็เพราะเป็นการรวบรวมการตรัสสอนเรื่องกายทั้งหมดที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนมารวมไว้ด้วยกันอย่างเต็มรูปแบบ จึงทำให้มีเนื้อหาที่ต้องศึกษามาก. สำหรับเรื่องเวทนา จิต ธรรม ก็เป็นเช่นเดียวกัน.

ในยุคปัจจุบัน ท่านควรฝึกพิจารณาความตายหรือศพในงานศพก็ได้ เพื่อตอกย้ำว่า ร่างกายของตนจะต้องเสื่อมสลายไปเช่นเดียวกันเมื่อใดก็ได้ จะช้าหรือเร็วก็แล้วแต่เหตุปัจจัย จึงไม่สมควรเลยที่จะคิดด้วยกิเลสจนเกิดความยึดมั่นถือมั่นว่า ร่างกายนี้เป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือต้องเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือต้องคงอยู่อย่างเดิมตลอดไป เพื่อคลายและดับความยึดมั่นถือมั่นดังกล่าวให้หมดสิ้น.

วัตถุประสงค์ของการพิจารณาซากศพ คือ เพื่อให้รู้เห็นข้อเท็จจริงว่า ธรรมชาติของร่างกายมนุษย์นั้น มีการเสื่อมสลายไปตามไตรลักษณ์ และถ้าท่านเข้าใจได้เช่นนี้แล้ว ก็ไม่ต้องไปหาซากศพมาพิจารณา.

ท่านไม่จำเป็นต้องรอคอยการเห็นนิมิต(สร้างมโนภาพหรือฝันหรือเห็นทางใน)ว่า ร่างกายตนเองเป็นซากศพ เพราะในชีวิตที่ผ่านมาและในชีวิตประจำวัน ท่านก็สามารถรู้เห็นข้อเท็จจริงเช่นนี้ได้แจ้งชัดอยู่แล้ว.

ท่านควรเลือกพิจารณาหัวข้อธรรมที่เหมาะสำหรับดับกิเลสของท่านเอง แต่ถ้าทำได้ ท่านควรพิจารณาทุกข้อ เพื่อสร้างความมั่นใจในความเป็นไตรลักษณ์มากขึ้น.

ท่านที่เป็นทุกข์เพราะความยึดมั่นถือมั่นในความสวยงาม ไม่อยากแก่ อาจใช้ข้อนี้ประกอบการพิจารณา แต่อย่าถึงกับต้องไปดูการผ่าศพ หรือนอนในป่าช้า เพราะอาจทำให้จิตใจหวั่นไหว กลัว และเป็นทุกข์มากขึ้น.

สำหรับท่านที่มีโอกาสสั่งสอนผู้อื่น ท่านก็ควรฝึกพิจารณาทุกข้อ เพื่อให้มีความรู้อย่างเพียงพอที่จะแนะนำวิธีแก้ปัญหาให้กับผู้อื่นได้หลายรูปแบบ ตามความเหมาะสมของจริตแต่ละคน.

แนวทางในการฝึกพิจารณากายในชีวิตประจำวัน

ท่านควรฝึกพิจารณาร่างกายของตนเองอยู่เสมอ ๆ ในชีวิตประจำวัน ตามหัวข้อใดหัวข้อหนึ่งตามที่ได้กล่าวแล้ว หรือพิจารณารวม ๆ ว่า ร่างกายนี้เป็นไตรลักษณ์ ไม่สมควรเลยที่จะหลงไปยึดมั่นถือมั่นตามความคิดที่เป็นกิเลสว่า ร่างกายนี้เป็นเรา เป็นของเรา หรือเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือต้องคงอยู่อย่างเดิมตลอดไป พร้อมทั้งเจริญสติและเจริญสมาธิสลับกันไปในชีวิตประจำวันอย่างต่อเนื่อง เพื่อควบคุมความคิดและการกระทำต่าง ๆ ของท่าน ไม่ให้มีการคิดและการกระทำต่าง ๆ ที่เป็นกิเลส เป็นผลให้เกิดการคลาย ดับ และสลัดทิ้งเสียได้ซึ่งความยึดมั่นถือมั่นในร่างกายของตนเองจนหมดสิ้น.

ตัวอย่างของการพิจารณากายในปฐมเทศนาที่ง่าย ๆ

ในสมัยพุทธกาล พระพุทธเจ้าตรัสสอนธรรมง่าย ๆ ตรงประเด็น ไม่ยุ่งยากเช่นทุกวันนี้ ยกตัวอย่างเช่น ในการแสดงพระธรรมเทศนาครั้งแรกให้กับปัญจวัคคีย์ พระพุทธเจ้าตรัสสอนง่าย ๆ โดยทรงใช้วิธีถามปัญจวัคคีย์ เพื่อให้ปัญจวัคคีย์ได้มีโอกาสฝึกรู้เห็นไตรลักษณ์ของตนเอง ซึ่งมีเนื้อหาพอจะสรุปได้ ดังนี้ :-

“ภิกษุทั้งหลาย ! ….รูปเที่ยงหรือไม่เที่ยง ? ปัญจวัคคีย์ตอบว่า: ไม่เที่ยง พระเจ้าข้า. ก็สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นเป็นภาวะบีบคั้น(ทุกข์) หรือภาวะคล่องสบาย(สุข) ? ปัญจวัคคีย์ตอบว่า: เป็นภาวะบีบคั้น พระเจ้าข้า. ก็สิ่งใดไม่เที่ยง(อนิจจัง*) ถูกปัจจัยบีบคั้น(ทุกขตา*) มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา(อนัตตา*),…ควรหรือไม่ที่จะมองเห็นสิ่งนั้นว่า นั่นของเรา เราเป็นนั่น นั่นเป็นตัวตนของเรา(เป็นอัตตา*) ? ปัญจวัคคีย์ตอบว่า: ไม่ควร พระเจ้าข้า….เมื่อมองเห็น(รู้เห็นความจริง*)อยู่อย่างนี้ ย่อมหายติด(ไม่มีอุปาทาน*) ฯลฯ” (พุทธธรรม หน้า ๓๔๗ ป.อ. ปยุตโต).^๖๑

ในเรื่องของการพิจารณาจิต(เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ) พระพุทธเจ้าก็ตรัสสอนเช่นเดียวกัน โดยตรัสถามในทำนองเดียวกันว่า เวทนาเที่ยงหรือไม่เที่ยง ?….สัญญาเที่ยงหรือไม่เที่ยง ?…. เป็นต้น.

จะเห็นได้ว่า ในสมัยพุทธกาลนั้น พระพุทธเจ้าตรัสสอนสติปัฏฐาน ๔ และความเป็นไตรลักษณ์อย่างง่าย ๆ และตรงประเด็น ซึ่งคนทั่วไปสามารถศึกษาได้จากร่างกายและจิตใจของตนเอง แต่ในยุคปัจจุบันนี้ มักมีการสอนธรรมที่ยากมาก และไม่ตรงประเด็น จึงทำให้เข้าใจสติปัฏฐาน ๔ ได้ยาก และใช้เวลาในการศึกษามากกว่าคนในสมัยพุทธกาล.

วัตถุประสงค์ของการพิจารณากายก็เพื่อให้มีความรู้ว่า ร่างกายนี้เป็นไตรลักษณ์เท่านั้นเอง.

การพิจารณาร่างกายอย่างละเอียด โดยการพิจารณาแทบทุกอวัยวะของร่างกาย รวมทั้งสิ่งต่าง ๆ ที่มีอยู่ในร่างกายนั้น เป็นเรื่องที่ไม่จำเป็นเลย เพราะเป็นการเพิ่มภาระ เสียเวลา และอาจทำให้เรื่องง่ายกลายเป็นเรื่องยาก.

หัวข้อพิจารณากายว่าเป็นไตรลักษณ์มีดังนี้ :-

๑. ลมหายใจเข้า - ออก

๒. อิริยาบถ - ยืน เดิน นั่ง นอน

๓. การเคลื่อนไหว - ก้าว เหยียด หันหน้า กิน ดื่ม ทำ พูด เป็นต้น

๔. ความสกปรกของร่างกาย

๕. องค์ประกอบ ๔ กลุ่มของร่างกาย - ดิน น้ำ ลม ไฟ

๖. ลักษณะ ๙ อย่างของร่างกายเมื่อตายแล้ว

สรุป: ให้ท่านฝึกพิจารณาตามหัวข้อพิจารณากาย จนมีความรู้ในเรื่องร่างกาย รวมทั้งรู้เห็นความเป็นไตรลักษณ์ พร้อมทั้งสอนตนเองและตักเตือนตนเองอยู่เสมอว่า ไม่สมควรเลยที่จะยึดมั่นถือมั่นในร่างกายและการทำงานของร่างกายด้วยความคิดที่เป็นกิเลส เพื่อจะได้ไม่มีความทุกข์อีกต่อไป.

การพิจารณาเช่นนี้เรียกว่า การพิจารณากายในกาย เพราะเป็นการพิจารณาองค์ประกอบต่าง ๆ ของกายนั่นเอง.

๒. ฝึกมีสติพิจารณาเวทนา(ศึกษาเวทนา)เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในเรื่องเวทนา(เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน)

เวทนาในสติปัฏฐาน ๔ หมายถึงเวทนาในขันธ์ ๕ ซึ่งเป็นเวทนาทางจิตใจเท่านั้น.

คนส่วนใหญ่มักจะมีความยึดมั่นถือมั่น(ยึดติด)ในความสุขทางโลก จึงต้องแสวงหาความสุขจนเกินความพอเหมาะพอควร เป็นผลให้มีความทุกข์ หรือเกิดการเบียดเบียนตนเอง หรือผู้อื่น และสิ่งแวดล้อม ทั้งนี้ เพื่อที่จะให้ได้มาซึ่งความสุขทางโลกตามที่ตนปรารถนา.

บางคนมีความยึดมั่นถือมั่นในความทุกข์ หรือความรู้สึกเฉย ๆ จนเกิดการเบียดเบียนตนเองหรือผู้อื่น และมีความทุกข์ทางจิตใจเพิ่มขึ้นมาอีกโดยไม่รู้ตัว เช่น ชอบคิดเรื่องที่เป็นทุกข์ ฝึกปฏิบัติธรรมจนไม่มีเวลาพักผ่อน ทรมานร่างกายเพื่อหวังหลุดพ้นด้วยวิธีการต่าง ๆ เป็นต้น.

ให้ท่านฝึกพิจารณาเวทนาของตนเองที่เคยเกิดขึ้นทั้งในอดีต ปัจจุบัน เพื่อให้ทราบถึงข้อเท็จจริงในเรื่องเวทนา ว่า เป็นไตรลักษณ์จริง เพื่อไม่ให้มีความยึดมั่นถือมั่นในเวทนาโดยการควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลส.

ให้ท่านฝึกพิจารณาเวทนาตามหัวข้อต่าง ๆ ดังต่อไปนี้ :-

๒.๑ สุข

ความสุขใจ คือ ความสบายใจ หรือความสำราญใจ ซึ่งเกิดขึ้นจากการได้เสพ(รับรู้ข้อมูล)ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ในสิ่งที่ตนชอบ พอใจ หรือปรารถนา.

ความสุขในข้อนี้ หมายถึงความสุขทางโลกซึ่งมี ๒ แบบ คือ ความสุขเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่เกิดขึ้นโดยไม่ได้คิดด้วยกิเลส และความสุขที่เกิดขึ้นจากการคิดด้วยกิเลส.

ความสุขที่เกิดขึ้นจากการคิดด้วยกิเลส คือ ความรู้สึกเป็นสุข ที่เกิดขึ้นจากการได้รับรู้ข้อมูลที่พอใจ หรือชอบใจ หรือเป็นไปตามความปรารถนาที่เจือปนด้วยกิเลส(เกิดผัสสะในปฏิจจสมุปบาท) ซึ่งเป็นความสุขที่เกิดจากการลดลงหรือหมดไปของความทุกข์ที่มีอยู่ในขณะนั้น ๆ.

ยิ่งมีความปรารถนาที่รุนแรงมาก ยิ่งทำให้มีความทุกข์มาก. ดังนั้น ขณะที่สมความปรารถนาก็จะมีความสุขมาก.

การมีความสุขด้วยกิเลสทางโลกมากเท่าไร ก็หมายถึงความทุกข์ที่มีอยู่มากในขณะนั้น กำลังลดลงหรือหมดไปมากเท่านั้น. ความสุขมากที่เกิดขึ้นจากกิเลสเช่นนี้ ไม่ใช่ทางสายกลางของชีวิต.

ความสุขเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่เกิดขึ้นโดยไม่ได้คิดด้วยกิเลส คือ ความรู้สึกเป็นสุขเล็ก ๆ น้อย ๆ หรือความสุขทั่วไปที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติของสมอง เมื่อได้รับรู้ข้อมูลที่พอใจ หรือชอบใจ หรือเป็นไปตามที่ตนปรารถนา โดยไม่ได้คิดด้วยกิเลส(เกิดผัสสะทั่วไป) เช่น เป็นสุขเพราะทำงานเสร็จ อาหารอร่อย นอนเต็มอิ่ม อากาศดี เป็นต้น.

การมีความสุขเล็ก ๆ น้อย ๆ เป็นครั้งคราวโดยไม่ได้คิดด้วยกิเลส เช่นนี้ เป็นเรื่องปกติของมนุษย์ที่เกิดขึ้นคล้ายอัตโนมัติ แต่ถ้าไม่คอยมีสติสำรวมระวังเอาไว้ คงเผลอปล่อยให้ความสุขดังกล่าวเกิดขึ้นบ่อยครั้งหรือครั้งละนาน ๆ โดยไม่ได้ควบคุมความคิดเอาไว้ ก็จะทำให้จิตใจไม่สงบ และอาจกระตุ้นให้เกิดการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสได้โดยง่าย.

๒.๒ ทุกข์

ความทุกข์ คือ ความไม่สบายกายและใจ ซึ่งได้กล่าวถึงแล้วในเรื่องเวทนาและปฏิจจสมุปบาท.

ความทุกข์ที่เกิดขึ้นจากการคิดเรื่องต่าง ๆ ด้วยกิเลส(ความโลภและความโกรธ) ล้วนแล้วแต่เป็นความทุกข์ที่ควรดับให้หมดสิ้น เพราะไม่ใช่ทางสายกลางของชีวิต.

ความทุกข์เล็ก ๆ น้อย ๆ เป็นความรู้สึกตามธรรมชาติที่เกิดขึ้นคล้ายอัตโนมัติในขณะได้รับรู้ข้อมูลที่ไม่พอใจ หรือไม่ชอบ หรือไม่ปรารถนาโดยไม่ได้คิดด้วยกิเลส(เกิดผัสสะทั่วไป) เช่น อากาศร้อนไป หนาวไป อ่อนเพลีย นอนไม่หลับ หิวข้าว ปวดปัสสาวะ ผิดคาด ผิดหวัง โดนดุ เป็นต้น.

การมีความทุกข์เล็ก ๆ น้อย ๆ เป็นครั้งคราวโดยไม่ได้คิดด้วยกิเลส เช่นนี้ เป็นเรื่องปกติของมนุษย์ที่เกิดขึ้นคล้ายอัตโนมัติ แต่ถ้าไม่คอยมีสติสำรวมระวังเอาไว้ คงปล่อยให้ความทุกข์ดังกล่าวเกิดขึ้นบ่อยครั้งหรือครั้งละนาน ๆ โดยไม่ได้ควบคุมความคิดเอาไว้ ก็จะทำให้จิตใจไม่สงบ และอาจกระตุ้นให้เกิดการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสได้โดยง่าย.

ผู้ที่ไม่มีความทุกข์เล็ก ๆ น้อย ๆ เลย กลับเป็นเรื่องที่ผิดธรรมชาติ เพราะความรู้สึกต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นนั้น เป็นการทำงานของสมองคล้ายอัตโนมัติ.

๒.๓ ไม่สุขไม่ทุกข์

ความไม่สุขไม่ทุกข์ คือ ความรู้สึกเฉย ๆ เป็นความรู้สึกตามธรรมชาติที่เกิดขึ้นในขณะที่ไม่มีการคิดด้วยกิเลส ซึ่งเป็นทางสายกลางของชีวิต เช่น ขณะทำกิจวัตรประจำวัน ขณะคิดทางวิชาการ ขณะปฏิบัติงานด้วยจิตใจที่สงบ เป็นต้น.

ขณะนอนหลับสนิทอยู่นั้น จะไม่มีความรู้สึกใด ๆ ทั้งสิ้น แม้แต่ความรู้สึกเฉย ๆ. ผู้ปฏิบัติธรรมและโจรผู้ร้ายมีภาวะทางจิตใจเหมือนกันในขณะหลับสนิท เพราะไม่มีการคิดในขณะนั้น. หลักธรรมคำสอนของพระพุทธศาสนาจึงไม่เกี่ยวข้องกับขณะนอนหลับสนิท เพราะขณะนั้น ไม่มีการคิด(สังขารดับ) จึงไม่มีความรู้สึกใด ๆ (เวทนาดับ) ไม่มีความจำ(สัญญาดับ) ไม่มีการรู้เห็นทางใจ(วิญญาณดับ) และไม่มีการกระทำต่าง ๆ เกิดขึ้นด้วย.

๒.๔ สุขประกอบด้วยเครื่องล่อ(มีอามิส)

เครื่องล่อ(อามิส) คือ วัตถุ สิ่งของ หรือรูปธรรมต่าง ๆ ที่ทำให้เกิดความรู้สึกต่าง ๆ (เกิดเวทนา).

การมีความสุขจากการที่มีเครื่องล่อ(มีอามิส) คือ การมีความสุขจากการได้รับรู้สิ่งต่าง ๆ ได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัสทางกายต่าง ๆ เช่น เป็นสุขเพราะได้ฟังเพลงโดยมีเสียงเพลงเป็นเครื่องล่อ สุขเพราะได้พูดคุยกับคนรักโดยมีการพูดคุยกับคนรักเป็นเครื่องล่อ สุขเพราะลมเย็นโดยมีลมเย็นเป็นเครื่องล่อ เป็นต้น.

ความสุขมาก เกิดขึ้นในขณะที่ความทุกข์กำลังลดลงหรือหมดไป. การต้องการฟังเพลงมากหรือต้องการคุยกับคนรักมากด้วยความคิดที่เป็นกิเลส จะทำให้มีความทุกข์มาก ขณะฟังเพลงหรือได้พูดคุยกับคนรักตามที่ตนปรารถนา ก็จะมีความสุขมาก เพราะขณะนั้นความทุกข์กำลังลดลงชั่วคราว ซึ่งต้องอาศัยปัจจัยภายนอกเป็นเครื่องล่อ และมีความสิ้นเปลืองด้วย. ความสุขที่เป็นกิเลสเช่นนี้ ไม่ใช่ทางสายกลางของชีวิต.

เมื่อไม่ได้ฟังเพลงหรือไม่ได้คุยกับคนรัก ความสุขก็จะหมดไปด้วย และอาจมีความทุกข์จากการอยากฟังเพลงหรือพูดคุยกับคนรักอีก ความสุขด้วยเครื่องล่อจึงเป็นความสุขเพียงชั่วครั้งชั่วคราวเท่านั้นเอง เพราะต้องอาศัยเครื่องล่อ.

ความสุขเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่ประกอบด้วยเครื่องล่อ เช่น สุขเพราะรสอาหารถูกปาก สิ่งแวดล้อมสงบ มีบิดามารดาดี มีเพื่อนดี ได้อาบน้ำทุกวัน เป็นต้น.

การมีความสุขเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่ประกอบด้วยเครื่องล่อเป็นครั้งคราวโดยไม่ได้คิดด้วยกิเลส เช่นนี้ เป็นเรื่องปกติของมนุษย์ที่เกิดขึ้นคล้ายอัตโนมัติ แต่ถ้าไม่คอยมีสติสำรวมระวังเอาไว้ คงปล่อยให้มีความสุขดังกล่าวเกิดขึ้นบ่อยครั้งหรือครั้งละนาน ๆ โดยไม่ได้ควบคุมความคิดเอาไว้ ก็จะทำให้จิตใจไม่สงบ และอาจกระตุ้นให้เกิดการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสได้โดยง่าย.

๒.๕ สุขไม่ประกอบด้วยเครื่องล่อ(ไม่มีอามิส)

ความสุข(ทางโลก)โดยไม่มีเครื่องล่อ(ไม่มีอามิส) คือ ความสุขที่เกิดขึ้นภายในจิตใจจากการคิดปรุงแต่งขึ้นมา จะเป็นเรื่องอดีต ปัจจุบัน หรืออนาคตก็ได้ เช่น รู้สึกเป็นสุขเนื่องจากการคิดเรื่องต่าง ๆ ที่ทำให้รู้สึกเป็นสุข.

การคิดด้วยกิเลสแล้วมีความสุขโดยไม่ต้องอาศัยเครื่องล่อจากภายนอกเลย เช่น คิดเรื่องรสชาติของอาหารอร่อยด้วยกิเลสแล้วเป็นสุข คิดเรื่องในอดีตที่มีความสุขด้วยกิเลส คิดเรื่องความสำเร็จในอนาคตด้วยกิเลส เป็นต้น ล้วนเป็นความสุขที่ควรดับให้หมดสิ้น เพราะจะทำให้เกิดการเพิ่มพูนกิเลสในความจำ.

การคิดด้วยกิเลสแล้วเป็นสุขเป็นประจำ จะทำให้เกิดความยึดมั่นถือมั่นที่จะต้องมีความสุขเช่นเดิม หรือมากกว่าเดิม จึงทำให้เกิดความทุกข์อย่างเดิมหรือมากขึ้นอีก.

ความสุข(ทางโลก)เล็ก ๆ น้อย ๆ ที่ไม่ประกอบด้วยเครื่องล่อเป็นครั้งคราวโดยไม่ได้คิดด้วยกิเลสเช่นนี้ เป็นเรื่องปกติของมนุษย์ที่เกิดขึ้นคล้ายอัตโนมัติ แต่ถ้าไม่คอยมีสติสำรวมระวังเอาไว้ คงปล่อยให้มีความสุขดังกล่าวเกิดขึ้นบ่อยครั้งหรือครั้งละนาน ๆ โดยไม่ได้ควบคุมความคิดเอาไว้ ก็จะทำให้จิตใจไม่สงบ และอาจกระตุ้นให้เกิดการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสได้โดยง่าย ยกตัวอย่างเช่น มีความสุขเล็ก ๆ น้อย ๆ เมื่อคิดถึงรสชาติของทุเรียนที่ตนชอบ ครั้นคิดถึงทุเรียนบ่อยเข้า ก็จะเกิดความอยากกินทุเรียนมากทั้ง ๆ ที่ไม่ใช่หน้าทุเรียน ความสุขเล็ก ๆ น้อย ๆ จึงกลายเป็นความทุกข์มากแทนที่.

๒.๖ ทุกข์ประกอบด้วยเครื่องล่อ(มีอามิส)

ความทุกข์ที่ประกอบด้วยเครื่องล่อ คือ ความทุกข์ที่เกิดขึ้นจากเหตุปัจจัยภายนอกต่าง ๆ เช่น ทุกข์ในขณะพบกับคนที่ตนเกลียดมาก ฟังเรื่องที่น่ากลัวมาก โดนตำหนิ โดนทำโทษ เป็นต้น แล้วมีความทุกข์มากจากการคิดด้วยกิเลส ล้วนแล้วแต่เป็นความทุกข์ที่ควรดับให้หมดสิ้น เพราะไม่ใช่ทางสายกลางของชีวิต.

ความทุกข์เล็ก ๆ น้อย ๆ ที่ประกอบด้วยเครื่องล่อ เช่น ทุกข์เพราะอากาศร้อน ยุงกัด ทุกข์เพราะสิ่งแวดล้อมไม่ดี เป็นต้น ซึ่งเป็นความรู้สึกตามธรรมชาติที่เกิดขึ้นเมื่อได้รับรู้ข้อมูลที่ไม่พอใจ หรือไม่ชอบใจ หรือไม่ปรารถนา ที่ไม่ได้เกิดจากการคิดด้วยกิเลส ก็ถือว่า เป็นเรื่องปกติของมนุษย์ที่เกิดขึ้นคล้ายอัตโนมัติ แต่ถ้าไม่คอยมีสติสำรวมระวังเอาไว้ คงปล่อยให้มีความทุกข์ดังกล่าวเกิดขึ้นบ่อยครั้งหรือครั้งละนาน ๆ โดยไม่ได้ควบคุมความคิดเอาไว้ ก็จะทำให้จิตใจไม่สงบ และอาจกระตุ้นให้เกิดการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสได้โดยง่าย.

๒.๗ ทุกข์ไม่ประกอบด้วยเครื่องล่อ(ไม่มีอามิส)

ความทุกข์ที่ไม่ประกอบด้วยเครื่องล่อ คือ ความทุกข์ที่เกิดขึ้นจากการคิดด้วยกิเลสแล้วทำให้รู้สึกเป็นทุกข์ เช่น รู้สึกเป็นทุกข์มากในเรื่องอดีต หรือปัจจุบัน หรืออนาคต เป็นต้น.

บางคนทุกข์ข้ามปี ข้ามเดือน ข้ามวัน ข้ามคืน เพราะเก็บเอาเรื่องเก่าต่าง ๆ ที่ทำให้เป็นทุกข์มาคิดด้วยกิเลส. บางครั้งอาจทุกข์มากกว่าเดิม เพราะคิดปรุงแต่งเพิ่มเติมขึ้นมาอีก.

ความทุกข์มากที่เกิดจากการคิดด้วยกิเลส และความทุกข์จากการเอาเรื่องอดีตหรืออนาคตมาคิด ล้วนแต่เป็นความทุกข์ที่ต้องดับให้หมดสิ้น เพราะไม่ใช่ทางสายกลางของชีวิต.

ความทุกข์เล็ก ๆ น้อย ๆ ที่ไม่ประกอบด้วยเครื่องล่อเป็นครั้งคราวโดยไม่ได้คิดด้วยกิเลส เช่นนี้ เป็นเรื่องปกติของมนุษย์ที่เกิดขึ้นคล้ายอัตโนมัติ แต่ถ้าไม่คอยมีสติสำรวมระวังเอาไว้ คงปล่อยให้มีความทุกข์ดังกล่าวเกิดขึ้นบ่อยครั้งหรือครั้งละนาน ๆ โดยไม่ได้ควบคุมความคิดเอาไว้ ก็จะทำให้จิตใจไม่สงบ และอาจกระตุ้นให้เกิดการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสได้ง่าย.

๒.๘ ไม่ทุกข์ไม่สุขประกอบด้วยเครื่องล่อ(มีอามิส)

ความไม่ทุกข์ไม่สุข(รู้สึกเฉย ๆ)ประกอบด้วยเครื่องล่อ(มีอามิส) คือ ความไม่สุขไม่ทุกข์ที่ต้องอาศัยเหตุปัจจัยภายนอกเป็นเครื่องล่อ เช่น รู้สึกไม่สุขไม่ทุกข์ เพราะต้องไปอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่ดี หรือต้องไปปฏิบัติธรรมที่วัด หรือต้องอยู่ใกล้พระอาจารย์ที่ตนเชื่อถือและเคารพ เป็นต้น. การต้องอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่ดี ต้องไปปฏิบัติธรรมที่วัด หรือต้องอยู่ใกล้พระอาจารย์ จัดว่าเป็นเครื่องล่อที่ทำให้ไม่ทุกข์ไม่สุข.

ในสมัยพุทธกาล พระพุทธเจ้าทรงสอนให้สาวกพึ่งสติปัญญาทางธรรมของตนเอง โดยไม่ให้พึ่งสิ่งอื่น ๆ ที่เป็นภายนอกเลย.

การมีความไม่ทุกข์ไม่สุขเล็ก ๆ น้อย ๆ โดยการมีเครื่องล่อเป็นครั้งคราวสำหรับคนที่ขาดที่พึ่งทางจิตใจ(ขาดวิชชา) ก็ถือว่าเป็นเรื่องธรรมดา แต่ไม่ควรใช้เครื่องล่อเป็นประจำเพราะจะติดเป็นนิสัย และวิธีที่ดีคือ ให้พึ่งสติปัญญาทางธรรม(วิชชา)ของตนเองโดยไม่ต้องใช้เครื่องล่ออีกต่อไป.

๒.๙ ไม่ทุกข์ไม่สุขไม่ประกอบด้วยเครื่องล่อ(ไม่มีอามิส)

ความไม่ทุกข์ไม่สุขไม่ประกอบด้วยเครื่องล่อ คือ ความรู้สึกไม่ทุกข์ไม่สุข ที่เกิดขึ้นโดยไม่มีเครื่องล่อ เช่น รู้สึกไม่ทุกข์ไม่สุขได้ทุกเวลา ทุกสถานที่ โดยไม่ต้องอาศัยเครื่องล่อ เป็นต้น.

ความสุขทางธรรม คือ ความสุขสงบ ซึ่งเป็นภาวะของความไม่สุขไม่ทุกข์ที่เกิดขึ้นจากความสงบภายในจิตใจ เพราะขณะนั้นไม่มีความคิดที่เป็นกิเลส เนื่องจากมีการใช้สติปัญญาทางธรรมในการควบคุมความคิดให้บริสุทธิ์ผ่องใส(เป็นภาวะนิพพาน).

ให้ท่านฝึกพิสูจน์ผลของการปฏิบัติธรรมว่า ความไม่สุขไม่ทุกข์(ภาวะนิพพาน)ที่เกิดขึ้นในขณะที่ไม่คิดด้วยกิเลส เป็นภาวะของจิตใจที่มีความเบาสบาย(ปีติ) สงบ(ปัสสัทธิ) และบริสุทธิ์ผ่องใส ซึ่งเกิดขึ้นขณะเจริญสมาธิชอบและขณะเจริญสติชอบจนมีสติตั้งมั่นไม่คิดด้วยกิเลส เป็นต้น.

เมื่อมีเวทนาที่เกิดจากความคิดที่เป็นกิเลส จิตใจก็จะไม่สงบ จึงไม่ใช่ทางสายกลางของชีวิต.

ความรู้สึกไม่สุขไม่ทุกข์ในคนสมองพิการ สมองเสื่อม ป่วยทางจิต คนหมดสติ และคนสลบนั้น ไม่เกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนา.

เวทนาที่เป็นทางสายกลางของชีวิต คือ ความไม่สุขไม่ทุกข์ไม่ประกอบด้วยเครื่องล่อ ซึ่งเกิดขึ้นจากการมีและใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ ทำการควบคุมความคิดจนไม่คิดด้วยกิเลส.

ฝึกพิจารณาเวทนาว่าเป็นไตรลักษณ์

ให้ฝึกพิจารณาเวทนา โดยการตั้งคำถามให้กับตนเอง แล้วค้นหาคำตอบจากประสบการณ์ตรงของตนเองในชีวิตปัจจุบันว่า ชีวิต คือ ร่างกายและจิตใจเป็นของเที่ยงหรือไม่ ถ้าร่างกายไม่เที่ยงแล้วจิตใจจะเที่ยงหรือไม่ ? ถ้าจิตใจไม่เที่ยงแล้วเวทนาจะเที่ยงหรือไม่ ?

เมื่อฝึกพิจารณาจบแล้ว โปรดศึกษาเรื่องความไม่เที่ยงของสุขเวทนาที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนไว้ว่า “เวทนาที่เป็นสุขนี้ เกิดขึ้นแล้วแก่เรา, ก็แล เวทนานั้นอาศัยปัจจัย(อะไร*)จึงเกิด(เวทนา*)ขึ้น….(ทรงเฉลยว่า*)….ก็อาศัยกายนี้เอง, ก็กายนี้ เป็นของไม่เที่ยง….(เวทนา*)จักเป็นของเที่ยงได้แต่ที่ไหน” (พุทธธรรม หน้า ๓๕๑ ป.อ. ปยุตโต).^๖๒ โปรดสังเกตว่า พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องของเวทนาในชีวิตปัจจุบันที่มีความชัดเจน เปิดเผย ทุกคนสัมผัสได้ นำไปปฏิบัติได้ ตรวจสอบและพิสูจน์ได้ด้วยตนเอง โดยไม่มีเงื่อนงำใด ๆ.

ท่านควรฝึกพิจารณาเวทนาต่าง ๆ อยู่เสมอ ๆ ในชีวิตประจำวัน จนรู้เห็นแจ้งชัดตามความเป็นจริงอย่างลึกซึ้ง จริงใจ และมั่นคงอยู่ในจิตใจว่า เวทนาเป็นไตรลักษณ์ ไม่สมควรเลยที่จะไปยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลสว่า เวทนาเป็นเรา เป็นของเรา หรือเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือต้องคงอยู่กับเราตลอดไป.

หัวข้อพิจารณาเวทนาต่าง ๆ ว่าเป็นไตรลักษณ์มีดังนี้ :-

๑. สุข(สุขทางโลก) - มีอามิส - ไม่มีอามิส

๒. ทุกข์ - มีอามิส - ไม่มีอามิส

๓. ไม่สุขไม่ทุกข์(เฉย ๆ) - มีอามิส - ไม่มีอามิส

สรุป: ให้ท่านฝึกพิจารณาเรื่องความรู้สึก(เวทนา)ต่าง ๆ จนมีความรู้ในเรื่องความรู้สึกต่าง ๆ (ตามหัวข้อพิจารณาเวทนา) รวมทั้งรู้เห็นความเป็นไตรลักษณ์ด้วย พร้อมทั้งสั่งสอนและเตือนตนเองอยู่เสมอว่า ไม่สมควรเลยที่จะยึดมั่นถือมั่นในความรู้สึกแบบต่าง ๆ ด้วยความคิดที่เป็นกิเลส เพื่อจะได้ไม่มีความทุกข์อีกต่อไป.

การพิจารณาเช่นนี้เรียกว่า การพิจารณาเวทนาในเวทนา เพราะเป็นการพิจารณาองค์ประกอบต่าง ๆ ของเวทนา.

๓. ฝึกมีสติพิจารณาจิต(ศึกษาจิตใจ)เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในเรื่องจิต(จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน)

ให้ท่านฝึกพิจารณา(ศึกษา)จิตใจของตนเอง เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริง(เกิดความรู้)ในธรรมชาติของจิตใจว่า จิตใจมีองค์ประกอบอะไรบ้าง จิตใจแบบไหนที่เป็นกุศล แบบไหนเป็นอกุศล และความเป็นไตรลักษณ์ของจิตใจ โดยใช้ประสบการณ์ตรงของตนเอง.

จิตใจที่เป็นอกุศล คือ จิตใจที่ไม่บริสุทธิ์ผ่องใส มีความทุกข์ และมีการเบียดเบียนตนเองหรือผู้อื่น เพราะขาดการควบคุมด้วยสติปัญญาทางธรรม(มีอวิชชา).

จิตใจที่เป็นกุศล คือ จิตใจที่มีความบริสุทธิ์ผ่องใส มีความสุขสงบ ไม่มีความทุกข์ ไม่มีการเบียดเบียนตนเองหรือผู้อื่น เพราะถูกควบคุมด้วยสติปัญญาทางธรรม(มีวิชชา).

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจตามหัวข้อต่าง ๆ ดังต่อไปนี้ :-

๓.๑ พิจารณาจิตใจที่มีความโลภ(มีราคะ)

ท่านควรทบทวนเรื่องความโลภ โกรธ หลง ซึ่งมีรายละเอียดเรื่องกิเลสอยู่ในหนังสือเล่มนี้.

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะที่จิตใจกำลังมีความทะยานอยากที่จะเสพข้อมูล ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย(มีกามราคะ)เพราะกำลังคิดด้วยกิเลส จึงทำให้มีความรู้สึกเป็นทุกข์จนกว่าจะได้เสพ และขณะกำลังเสพอยู่นั้น จะรู้สึกว่ามีความสุขเพราะขณะนั้นความทุกข์กำลังลดลงหรือดับไป.

การมีความทะยานอยากที่จะให้ได้มาตามความโลภ ทำให้เกิดการเบียดเบียนตนเองและผู้อื่นได้ เช่น อยากเต้นรำมาก ๆ (มีตัณหาเรื่องเต้นรำ) และเมื่อได้เต้นรำ ก็เต้นมากจนดึก ร่างกายพักผ่อนไม่เพียงพอ เป็นการเบียดเบียนร่างกายของตนเอง ขณะเดียวกัน ถ้ามีรายจ่ายมาก ก็จะเป็นการเบียดเบียนทรัพย์สินของตนเองหรือของครอบครัวได้. ครั้นอยากที่จะไปเต้นรำอีก(มีตัณหาอีก) แต่ไม่มีค่าใช้จ่าย ก็เกิดความทุกข์มาก และอาจหาทางออกโดยการเบียดเบียนหรือทำร้ายผู้อื่น(มีความโกรธ) เพื่อให้ได้ค่าใช้จ่ายตามที่ต้องการ ซึ่งเกิดขึ้นเพราะขาดการควบคุมด้วยสติปัญญาทางธรรม(มีอวิชชา).

จิตใจที่มีความโลภเป็นอกุศลจิต.

๓.๒ พิจารณาจิตใจที่ไม่มีความโลภ(ไม่มีราคะ)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะที่ไม่มีความโลภ จะไม่มีความทะยานอยากที่จะเสพ(รับรู้ข้อมูล)ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย คงมีความอยากที่พอเหมาะพอควร(ทางสายกลางของชีวิต) จึงไม่มีความทุกข์ เพราะความคิดถูกควบคุมด้วยสติปัญญาทางธรรม(มีวิชชา).

จิตใจที่ไม่มีความโลภเป็นกุศลจิต.

๓.๓ พิจารณาจิตใจที่มีความโกรธ(โทสะ)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะที่คิดด้วยความโกรธ จิตใจก็จะมีความทุกข์.

จิตใจที่กำลังโกรธอาจทำให้เกิดการเบียดเบียนตนเอง เช่น มีความเครียด กังวล นอนดึก พักผ่อนไม่เพียงพอ เป็นต้น หรือเบียดเบียนผู้อื่นด้วยการทำร้ายทางร่างกายและทางวาจา เพราะขาดการควบคุมด้วยสติปัญญาทางธรรม(มีอวิชชา).

จิตใจที่มีความโกรธเป็นอกุศลจิต.

๓.๔ พิจารณาจิตใจที่ไม่มีความโกรธ(ไม่มีโทสะ)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะที่ไม่คิดด้วยความโกรธ จิตใจก็จะมีความบริสุทธิ์ผ่องใสและไม่มีความทุกข์.

จิตใจที่ไม่มีความโกรธเป็นกุศลจิต.

๓.๕ พิจารณาจิตใจที่มีความหลง(มีโมหะ)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะที่ไม่มีข้อมูลด้านอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติอย่างถูกต้องและครบถ้วนอยู่ในความจำ ก็จะไม่สามารถควบคุมความคิดให้บริสุทธิ์ผ่องใสได้ แต่จะเกิดการคิดและการกระทำต่าง ๆ ด้วยกิเลสที่เบียดเบียนตนเองหรือผู้อื่น อันเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์.

จิตใจที่มีความหลงเป็นอกุศลจิต.

๓.๖ พิจารณาจิตใจที่ไม่มีความหลง(ไม่มีโมหะ)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะที่มีข้อมูลด้านอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติอย่างถูกต้องและครบถ้วนตามสมควร(มีวิชชาบ้างแล้ว)อยู่ในความจำ ท่านก็จะสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดให้เป็นไปตามมรรคมีองค์ ๘ ได้ตามสมควรเช่นกัน.

ขณะที่มีสติรู้เห็นและควบคุมจิตใจไม่ให้คิดด้วยกิเลสอยู่นั้น จะเป็นภาวะที่จิตใจปราศจากการครอบงำด้วยความหลง และกำลังใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม(ใช้วิชชา)ในการควบคุมความคิด จิตใจของท่านในขณะนั้นมีความบริสุทธิ์ผ่องใส.

จิตใจที่ไม่มีความหลงเป็นกุศลจิต.

๓.๗ พิจารณาจิตใจที่มีความหดหู่

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะมีความหดหู่อยู่นั้น เป็นภาวะที่มีความทุกข์ และอาจจะมีความรู้สึกขุ่นมัว ซึมเศร้า ท้อแท้ เบื่อหน่ายร่วมด้วย เพราะมีสาเหตุมาจากความคิดที่เป็นกิเลส.

จิตใจที่หดหู่จากความคิดที่เป็นกิเลส อาจเกิดการเบียดเบียนตนเองได้โดยง่าย เช่น เบื่อการดูแลตนเอง เบื่ออาหาร เบื่องาน เบื่อชีวิต เบื่อสังคม เบื่อทำความดี เป็นต้น.

ขณะที่ร่างกายเจ็บป่วยมาก จิตใจก็มักจะหดหู่ร่วมด้วย เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง. ความหดหู่ทางจิตใจเพราะการเจ็บป่วยเป็นธรรมชาติของสมอง ไม่เกี่ยวข้องกับความคิด จึงไม่ใช่จิตหดหู่ในพระพุทธศาสนา.

จิตใจที่หดหู่ในหัวข้อนี้ หมายถึงจิตใจในขณะที่คิดด้วยกิเลสเท่านั้น.

จิตใจที่มีความหดหู่เป็นอกุศลจิต.

๓.๘ พิจารณาจิตใจที่มีความฟุ้งซ่าน

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ความคิดฟุ้งซ่านนั้น เกิดขึ้นในขณะที่มีการเผลอสติ หรือขณะที่สติมีพละกำลังลดลง.

ขณะที่มีการคิดฟุ้งซ่านไปต่าง ๆ นา ๆ อยู่นั้น จะไม่สามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดที่เป็นกิเลส(อกุศล)ได้ เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง. ดังนั้น ขณะคิดฟุ้งซ่าน อาจคิดด้วยกิเลสได้ง่าย เพราะเป็นภาวะที่มีอวิชชาครอบงำจิตใจ.

ความคิดฟุ้งซ่านทำให้จิตใจไม่สงบ และเกิดความทุกข์ได้ในทันทีที่คิดฟุ้งซ่านด้วยกิเลส. ถ้าปล่อยให้คิดฟุ้งซ่านเป็นประจำ จะเป็นผลให้ข้อมูลด้านกิเลสในความจำมีเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็วโดยไม่รู้ตัว และกลายเป็นคนมีนิสัยฟุ้งซ่านเก่ง ทำงานขาดประสิทธิภาพ และอาจนอนไม่ค่อยหลับ.

จิตใจที่มีความฟุ้งซ่านเป็นอกุศลจิต.

๓.๙ พิจารณาจิตใจที่มีความตั้งมั่นเป็นสมาธิ*(จิตใหญ่)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะมีสมาธิตั้งมั่นได้ตามสมควร(จิตอยู่ในฌานหรือจิตใหญ่หรือมหรคต) จะสามารถหยุดความคิดเรื่องต่าง ๆ ได้นานเท่ากับภาวะของจิตที่ตั้งมั่นอยู่ในสมาธิ และขณะนั้นจะไม่มีความทุกข์เกิดขึ้น.

ที่ใช้คำว่า “จิตใหญ่” เข้าใจว่า คนในสมัยพุทธกาลนิยมการเจริญสมาธิกันมากและยกย่องว่า คนที่มีสมาธิตั้งมั่น เป็นคนเก่ง มีจิตใจที่ใหญ่ มีฤทธิ์ และเป็นที่นับถือของนักปฏิบัติธรรมในสมัยนั้น.

จิตใจที่มีความความตั้งมั่นเป็นสมาธิเป็นกุศลจิต.

๓.๑๐ พิจารณาจิตใจที่ไม่มีความตั้งมั่นเป็นสมาธิ*(จิตไม่ใหญ่)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า บางช่วงของการเจริญสมาธินั้น พบว่า สมาธิไม่ตั้งมั่น(จิตไม่อยู่ในฌานหรือจิตไม่ใหญ่) จึงเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านเรื่องต่าง ๆ ที่เป็นกิเลสและเป็นเหตุให้เกิดความทุกข์ ซึ่งเป็นภาวะที่ไม่สามารถหยุดความคิดได้.

จิตใจที่ไม่มีความตั้งมั่นเป็นสมาธิเป็นอกุศลจิต.

๓.๑๑ จิตใจที่มีและใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมได้*(จิตมีจิตอื่นที่ยิ่งกว่าหรือจิตมีธรรมยิ่งกว่า)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า มีการใช้ข้อมูลอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติในความจำ(มีวิชชา) สำหรับรู้เห็นและควบคุมความคิดเพื่อการดับกิเลสและกองทุกข์ได้นั้น จัดว่า เป็นผู้ที่มีข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม(มีวิชชา)อยู่ในจิตใจ ซึ่งถือว่าเป็นเรื่องสำคัญที่สุดของการดำเนินชีวิตตามแนวพุทธ.

ผู้เขียนเข้าใจว่า ในสมัยพุทธกาล ผู้ที่มีและใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในการดำเนินชีวิตอย่างบริสุทธิ์ได้นั้น เป็นผู้ที่มีจิตอื่นที่ยิ่งกว่า(เหนือกว่า)จิตที่มีอยู่เดิม(จิตที่มีอยู่เดิม คือ จิตที่มีอวิชชา ต่อมามีวิชชาจึงไม่คิดด้วยกิเลส*). ดังนั้น จิตที่ยิ่งกว่า คือ จิตใจที่ประกอบด้วยสติปัญญาทางธรรมในการรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลส.

จิตใจที่มีและใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำเป็นกุศลจิต.

๓.๑๒ พิจารณาจิตใจที่ไม่มีสติปัญญาทางธรรมครองอยู่*(จิตที่ไม่มีจิตอื่นยิ่งกว่า)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ถ้าจิตใจไม่มีข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมอยู่ในความจำทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ(มีอวิชชา) ก็จะไม่สามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลสได้ ภาวะของจิตใจเช่นว่านี้ เป็นภาวะของจิตใจที่มีอวิชชาครอบงำ.

จิตใจที่ไม่มีสติปัญญาทางธรรมครองอยู่เป็นอกุศลจิต.

๓.๑๓ ฝึกพิจารณาจิตใจที่มีความตั้งมั่น

จิตใจที่ตั้งมั่นมี ๒ แบบ ดังนี้ :-

แบบที่ ๑. มีสมาธิตั้งมั่น(เจริญสมถกัมมัฏฐานหรือเข้าฌาน) ด้วยการมีสติอยู่กับกิจเล็ก ๆ เพียงกิจเดียว โดยไม่คิดฟุ้งซ่าน.

แบบที่ ๒. มีสติตั้งมั่น(เจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน) ด้วยการมีสติอยู่กับเรื่องที่กำลังตั้งใจทำอยู่ จะเป็นเรื่องเดียวหรือหลายเรื่องก็ได้ พร้อมทั้งมีสติรับรู้เรื่องต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในขณะนั้น เพื่อใช้เป็นข้อมูลทำกิจต่าง ๆ ที่กำลังตั้งใจกระทำอยู่ และเพื่อความปลอดภัยของชีวิต โดยไม่ไปคิดฟุ้งซ่านเรื่องอื่นใด.

การเจริญสติมีผลต่อการดับความทุกข์มากกว่าการเจริญสมาธิ เพราะความพ้นทุกข์ในชีวิตประจำวันนั้น ส่วนใหญ่เกิดจากการเจริญสติ และส่วนน้อยเกิดจากการเจริญสมาธิ.

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะที่เจริญสติโดยใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไปในการกระทำกิจต่าง ๆ อยู่นั้น พอสติของท่านมีความตั้งมั่นอยู่กับกิจที่กระทำอยู่ตามสมควร ก็จะไม่คิดฟุ้งซ่าน ไม่คิดอกุศล การทำงานมีประสิทธิภาพสูง ผลงานบริสุทธิ์ มีคุณค่า เป็นผลให้จิตใจในขณะนั้นมีความบริสุทธิ์ผ่องใส สงบ และไม่มีความทุกข์.

ในชีวิตประจำวัน การมีสติตั้งมั่นด้วยการเจริญสติอย่างเดียวไม่เพียงพอสำหรับการดับกิเลสอย่างต่อเนื่อง. ดังนั้น จึงต้องสลับด้วยการเจริญสมาธิวันละหลายครั้ง เพื่อให้ร่างกายและสมองได้พักเป็นช่วง ๆ เป็นผลให้ร่างกายและสมองสามารถทำงานทางโลกและทางธรรมได้อย่างมีประสิทธิภาพ.

จิตใจที่มีความตั้งมั่นเป็นกุศลจิต.

๓.๑๔ ฝึกพิจารณาจิตใจที่ไม่ตั้งมั่น

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะสติไม่ตั้งมั่นอยู่กับกิจที่กระทำอยู่ ก็มักจะมีการเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านเรื่องต่าง ๆ.

ในขณะที่คิดฟุ้งซ่าน จะไม่สามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้เป็นกิเลสได้ ครั้นเผลอสติไปคิดด้วยกิเลส การทำงานจะไม่มีประสิทธิภาพ ผลงานไม่บริสุทธิ์ ไม่มีคุณค่า เป็นผลให้จิตใจในขณะนั้นไม่มีความบริสุทธิ์ผ่องใส ไม่สงบ และเป็นทุกข์.

จิตใจที่ไม่ตั้งมั่นเป็นอกุศลจิต.

๓.๑๕ ฝึกพิจารณาจิตใจที่หลุดพ้น(จิตพ้นจากกิเลสและกองทุกข์)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะที่หลุดพ้นจากความคิดที่เป็นกิเลส จิตใจจะมีสติและสมาธิที่ตั้งมั่นตามสมควร โดยมีสติอยู่กับกิจที่เจตนากระทำอยู่ ไม่เผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน ไม่คิดด้วยกิเลส จึงเท่ากับมีความรู้และความสามารถในการรู้เห็นและควบคุมจิตใจ ให้หลุดพ้นจากกิเลสและกองทุกข์ได้.

การจะหลุดพ้นได้มากน้อยเพียงใดนั้นขึ้นอยู่กับความรู้ในอริยสัจ ๔ (มีวิชชาสำหรับดับอวิชชา)ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติว่า มีมากน้อย ถูกต้อง ครบถ้วน และปฏิบัติธรรมได้ต่อเนื่องเพียงใด.

จิตใจจะหลุดพ้นได้อย่างต่อเนื่อง(เป็นพระอรหันต์)นั้น จะต้องรู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ อย่างถูกต้องและครบถ้วน คือ มีข้อมูลอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติอยู่ในความจำ พร้อมทั้งใช้ข้อมูลดังกล่าวสำหรับการปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันได้อย่างต่อเนื่อง.

จิตใจขณะที่หลุดพ้นเป็นกุศลจิต.

๓.๑๖ ฝึกพิจารณาจิตใจที่ไม่หลุดพ้น(จิตไม่พ้นจากกิเลสและกองทุกข์)

ให้ท่านฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองว่า ขณะที่มีสมาธิและสติที่ยังไม่ตั้งมั่นพอ คือ มีการเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านด้วยกิเลส และยังมีความทุกข์อยู่นั้น เป็นเพราะความรู้ในอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติยังไม่ถูกต้อง ไม่ครบถ้วน และไม่สามารถปฏิบัติธรรมได้อย่างต่อเนื่อง จึงทำให้จิตใจยังไม่หลุดพ้นจากกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างต่อเนื่อง.

จิตใจที่ไม่หลุดพ้นเป็นอกุศลจิต.

หมายเหตุ: ในทุกข้อ(ทุกองค์ธรรม)ของเรื่องจิตใจ ให้ท่านฝึกมีสติพิจารณาความเป็นไตรลักษณ์ของจิตใจ และถ้าเป็นไตรลักษณ์จริง ก็ให้ยอมรับความจริงอย่างลึกซึ้งและจริงใจ พร้อมกับสอนและตักเตือนตนเองอยู่เสมอว่า จะมีสติไม่คิดด้วยความยึดมั่นถือมั่นว่า จิตใจนี้เป็นเรา หรือเป็นของเรา หรือเป็นไปตามที่เราปรารถนาตลอดไป หรือคงอยู่อย่างเดิม หรือคงอยู่กับเราตลอดไป และจะมีความเพียรฝึกฝนตนเองไม่ให้มีอกุศลจิตเกิดขึ้น แต่ให้มีกุศลจิตเกิดขึ้นในจิตใจอย่างต่อเนื่อง เพื่อป้องกันการเสื่อมหายไปของจิตใจที่เป็นกุศลเท่าที่จะทำได้.

กุศลและอกุศล

ผู้เขียนได้ระบุว่า จิตใจแบบไหนเป็นกุศล และจิตใจแบบไหนเป็นอกุศลในทุกข้อของการพิจารณาธรรม เพื่อให้ท่านมีข้อมูลสำหรับใช้ประกอบการวิเคราะห์เรื่องราวต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวันได้อย่างถูกต้องว่า จิตใจของท่านกำลังเป็นกุศลหรืออกุศลอยู่.

ในการศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรม ให้ท่านพยายามโยงใยกับกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลส(ปฏิจจสมุปบาท)และโอวาทปาฏิโมกข์อยู่เสมอ เพราะจะช่วยให้ท่านเข้าใจธรรมต่าง ๆ ได้ง่ายและตรงประเด็น.

อกุศลจิตเกิดจากการมีความหลง(มีอวิชชา) จึงเกิดการคิดด้วยกิเลส(คิดด้วยความโลภและความโกรธ) เป็นผลให้เกิดความทะยานอยาก ความยึดมั่นถือมั่น และความทุกข์ ซึ่งเกิดขึ้นขณะที่มีกระบวนการทางจิตใจประกอบด้วยกิเลส.

กุศลจิตเกิดจากการมีและใช้สติปัญญาทางธรรม(มีวิชชา)ในการบริหารจิตใจ จึงทำให้มีสติ มีสมาธิ ไม่ฟุ้งซ่าน ไม่คิดด้วยกิเลส ไม่ซึมเซา คงคิดและทำแต่กุศล เป็นผลให้จิตใจมีความบริสุทธิ์ผ่องใส ไม่มีความทุกข์(หลุดพ้นจากความทุกข์) และเป็นเรื่องที่ตรงกับโอวาทปฏิโมกข์.

ท่านจะสังเกตได้ว่า เมื่อสรุปหลักธรรมคำสอนในพระพุทธศาสนาไม่ว่าจะเป็นขั้นตอนใด ก็จะอยู่ในเนื้อหาของโอวาทปาฏิโมกข์(หลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้าโดยสรุป) ซึ่งประกอบด้วยเรื่องการละอกุศล(ละชั่ว) การทำกุศล(ทำดี) และทำจิตใจของตนให้บริสุทธิ์ผ่องใส.

การจะปฏิบัติธรรมตามโอวาทปาฏิโมกข์ได้อย่างสมบูรณ์นั้น ท่านต้องสามารถแยกแยะว่า อะไรคืออกุศล อะไรคือกุศล จึงจะสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์ได้ ซึ่งเป็นทางสายกลางของชีวิต.

การปฏิบัติงานและการดำเนินชีวิตด้วยกุศลจิตย่อมมีคุณค่ามาก

ในชีวิตประจำวัน ท่านควรฝึกพิจารณาจิตใจของตนเองอยู่เสมอ ๆ ตามหัวข้อต่าง ๆ ที่ได้กล่าวแล้วว่า จิตใจแบบไหนเป็นกุศลหรือเป็นอกุศล จนเข้าใจแจ้งชัดตามความเป็นจริงอย่างลึกซึ้ง จริงจัง มั่นคง และพิจารณาความเป็นไตรลักษณ์ของจิตใจว่า ไม่สมควรเลยที่จะหลงไปยึดมั่นถือมั่นตามความคิดที่เป็นกิเลสว่า จิตใจ(เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ)นี้เป็นเราหรือเป็นของเรา หรือเป็นไปตามที่เราปรารถนา หรือต้องคงอยู่กับเราตลอดไป เพื่อจะได้พ้นจากความทุกข์.

จิตใจที่ไม่มีความยึดมั่นถือมั่น ไม่มีความทะยานอยาก ไม่มีทุกข์ เพราะมีสติไม่คิดด้วยกิเลส เป็นภาวะของจิตใจที่ประเสริฐและมีคุณค่ามาก ท่านควรฝึกให้เกิดขึ้นในชีวิตประจำวันอย่างต่อเนื่องจนเป็นนิสัย.

หัวข้อพิจารณาจิต และความเป็นไตรลักษณ์ มีดังนี้ :-
จิตที่เป็นกุศล	จิตที่เป็นอกุศล
จิตไม่คิดด้วยกิเลส	จิตคิดด้วยกิเลส
จิตผ่องใส*	จิตหดหู่
จิตสงบ*	จิตฟุ้งซ่าน
จิตมีสมาธิ	จิตไม่มีสมาธิ
จิตมีวิชชา(มีสติปัญญาทางธรรม)	จิตไม่มีวิชชา
จิตตั้งมั่น(มีสติและสมาธิ)	จิตไม่ตั้งมั่น(ไม่มีสติและไม่มีสมาธิ)
จิตหลุดพ้น(จากกิเลส)	จิตไม่หลุดพ้น.

สรุป: ให้ท่านพิจารณาจิต จนมีความรู้ในเรื่องกุศลจิตที่ควรมี อกุศลจิตที่ควรละ และความเป็นไตรลักษณ์ของจิต จึงไม่สมควรเลยที่จะยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลสอีกต่อไป.

๔. การฝึกมีสติพิจารณาธรรม(ศึกษาธรรม)เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในเรื่องธรรม(ธัมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน)

การพิจารณาธรรม(ศึกษาธรรม)ในแต่ละหัวข้อธรรม(องค์ธรรม)ที่จะกล่าวถึง ก็เพื่อให้ท่านได้มีความรู้และความเข้าใจในธรรมที่มีความสำคัญมากต่อการดำเนินชีวิตประจำวัน.

ในการพิจารณาธรรม ท่านควรมีหลักการในการพิจารณาธรรมเพิ่มเติม ดังนี้ :-

๑. ให้ท่านศึกษาเนื้อหาของแต่ละหัวข้อธรรมเพื่อให้เข้าใจเนื้อหาได้ดีตามสมควร โดยการศึกษาจากแหล่งต่าง ๆ เท่าที่จะหาได้.

๒. ให้ท่านตรวจสอบเนื้อหาของแต่ละหัวข้อธรรมจากประสบการณ์ตรงของตนเองที่เคยเกิดขึ้นในอดีต และพิสูจน์จากการปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน เช่น เมื่อคิดไม่พอใจด้วยกิเลสซ้ำแล้วซ้ำอีก ก็จะกลายเป็นความโกรธ(ไม่พอใจมาก) เมื่อคิดด้วยความโกรธซ้ำแล้วซ้ำอีกก็จะเกิดความพยาบาท(อุปาทานในความโกรธ) เป็นต้น.

ขณะที่มีความพยาบาท ก็จะรู้สึกเป็นทุกข์ขึ้นมาทันที. ความพยาบาทเกิดต่อจากการคิดด้วยกิเลส ดังนั้น เมื่อท่านมีสติหยุดการคิดด้วยกิเลสได้ ความทุกข์ที่เกิดจากความพยาบาทก็จะดับไปทันที.

๓. ให้ท่านพิจารณาว่า เนื้อหาของแต่ละหัวข้อธรรมที่จดจำไว้แล้ว รวมทั้งความรู้และความสามารถในการดับกิเลสและกองทุกข์ของท่านนั้น ล้วนเป็นไตรลักษณ์ คือ ไม่เที่ยงแท้แน่นอน ไม่สามารถคงอยู่ในความจำได้อย่างครบถ้วนตลอดไป มีการเปลี่ยนแปลง และเสื่อมสลายไปเป็นธรรมดา(เป็นไตรลักษณ์) ตามแต่เหตุปัจจัย จึงไม่สมควรที่จะไปยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลสว่า หัวข้อธรรมต่าง ๆ ที่เราเคยเข้าใจ จดจำ และใช้ได้นั้น จะต้องคงอยู่กับเราตลอดไป.

ให้ฝึกพิจารณาธรรมตามหัวข้อธรรมต่าง ๆ ดังต่อไปนี้ :-

๔.๑ ฝึกพิจารณาสิ่งขัดขวางไม่ให้ก้าวหน้าในคุณธรรม(นิวรณ์ ๕).

สิ่งขัดขวางไม่ให้ก้าวหน้าในคุณธรรม(นิวรณ์ ๕)มี ๕ ประการ ได้แก่ กามฉันท์ พยาบาท ถีนมิทธะ อุธัจจกุกกุจจะ วิจิกิจฉา ซึ่งเป็นคำอธิบายความหมายของกิเลสอีกรูปแบบหนึ่งอย่างย่อ ๆ เหมาะสำหรับคนที่เพิ่งเริ่มต้นศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรม เพื่อขจัดกิเลสออกจากจิตใจ.

ให้ท่านฝึกพิจารณานิวรณ์ ๕ จนรู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า เป็นสาเหตุให้ท่านไม่สามารถบรรลุธรรมจริงหรือไม่ ถ้าเป็นจริง ท่านก็ควรตั้งใจขจัดสิ่งกีดขวางต่าง ๆ ให้หมดไปอย่างจริงจัง.

การปล่อยให้มีนิวรณ์ ๕ เกิดขึ้นในจิตใจ จึงเท่ากับปล่อยให้มีการคิดด้วยกิเลส ย่อมเป็นการขวางกั้นการศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน.

นิวรณ์ ๕ ประการที่ต้องฝึกพิจารณามีดังนี้ :-

๔.๑.๑ ฝึกพิจารณาความอยากในกามคุณ(กามฉันท์). ความอยากในกามคุณ คือ ความต้องการมากที่จะเสพสิ่งที่น่าปรารถนาหรือน่าใคร่จนเกินความพอเหมาะพอควร(มีโลภะ) ซึ่งเกิดจากความคิดที่เป็นกิเลส และจิตใจในขณะนั้นมีความต้องการเป็นอย่างมากถึงขั้นมีความทะยานอยาก(มีตัณหา) หรือต้องการมาก ๆ ที่จะเสพข้อมูลต่าง ๆ ที่ตนมีความปรารถนามาก ๆ อาจเป็นการเสพทางใดทางหนึ่งหรือหลายทางพร้อมกันก็ได้ เช่น เสพ(รับรู้ข้อมูล)ทางตาด้วยการดู ทางหูด้วยการฟัง ทางจมูกด้วยการดมกลิ่น ทางลิ้นด้วยการลิ้มรส ทางกายด้วยการสัมผัส.

ถ้าปล่อยให้มีการคิดเสพกามคุณต่าง ๆ ด้วยกิเลสบ่อยครั้ง จะทำให้เกิดความคิดทะยานอยากที่จะเสพกามคุณมากขึ้น เป็นผลให้มีการบีบคั้นทางจิตใจเพื่อให้ได้มาตามความคิดนั้น ๆ จึงเกิดความทุกข์ที่รุนแรงมากขึ้นด้วย. ความทุกข์เช่นนี้ จะบีบคั้นจิตใจมากขึ้นเป็นเงาตามตัว อาจทนไม่ไหว จนต้องดับความทุกข์ของตนเองโดยการเบียดเบียนตนเองหรือผู้อื่น เพื่อที่จะได้เสพกามคุณตามที่ตัวต้องการ เพราะธรรมชาติของสมองที่ขาดข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในการควบคุมความคิดจะเป็นเช่นนั้นเอง.

๔.๑.๒ ฝึกพิจารณาความพยาบาท. ความพยาบาท คือ ความต้องการที่จะทำร้ายผู้ที่ตนเกลียดมากหรือไม่ชอบมากจนเกินความพอเหมาะพอควร(มีโทสะ)ชนิดถอนตัวไม่ขึ้น ซึ่งเกิดจากความคิดที่เป็นกิเลสซ้ำแล้วซ้ำอีก ทำให้จิตใจในขณะนั้นมีความต้องการมาก ๆ ที่จะทำร้ายคนที่ตนเกลียดมาก ให้ประจักษ์ด้วยตา หู จมูก ลิ้น กาย ทางใดทางหนึ่งหรือหลายทางพร้อมกันก็ได้.

การปล่อยให้มีความพยาบาทมาก(เกิดความยึดมั่นถือมั่นในความโกรธ) จะทำให้เกิดความทุกข์ที่รุนแรงและเรื้อรังมากขึ้นด้วย.

ความทุกข์ที่มีความรุนแรงมากขึ้นจะบีบคั้นจิตใจมากขึ้นเป็นเงาตามตัว อาจทนไม่ไหว จนต้องดับความทุกข์ของตนเอง โดยการทำร้ายผู้ที่ตนพยาบาท หรือทำร้ายตนเอง หรือทำร้ายผู้อื่นที่ไม่เกี่ยวข้อง หรือทำลายสิ่งของต่าง ๆ เป็นต้น.

๔.๑.๓ ฝึกพิจารณาความหดหู่และเซื่องซึมของจิตใจ(ถีนมิทธะ). ความหดหู่และเซื่องซึมของจิตใจ คือ ภาวะของจิตใจที่มีความทุกข์ และมีการคิดวนเวียน(ซ้ำแล้วซ้ำอีก)ด้วยกิเลส จึงทำให้มีอาการซึมเศร้า เบื่อหน่าย ท้อแท้ เหงาหงอย ห่อเหี่ยวใจ เป็นต้น.

ความหดหู่และเซื่องซึมทางจิตใจ อาจเกิดจากร่างกายอ่อนเพลียหรือพักผ่อนไม่เพียงพอ ความเจ็บป่วย ความเกียจคร้าน การไม่คิดและไม่ทำกิจกรรมต่าง ๆ ที่เป็นกุศล การดำเนินชีวิตแบบโดดเดี่ยว รวมทั้งการตัดความรู้สึกและความต้องการต่าง ๆ จนเกินความพอเหมาะพอควรมาเป็นเวลานาน.

๔.๑.๔ ฝึกพิจารณาความฟุ้งซ่านและรำคาญใจ(อุธัจจกุกกุจจะ). ความฟุ้งซ่าน คือ การเผลอสติไปคิดเรื่องต่าง ๆ โดยไม่เจตนา(อุธัจจะ) หรือความคิดที่แทรกขึ้นมาถี่มากในขณะทำกิจต่าง ๆ อยู่ จึงทำให้จิตใจไม่สงบ.

ถ้ามีการคิดฟุ้งซ่านด้วยกิเลส หรือคิดฟุ้งซ่านเรื่องอื่น ๆ มากเกินไป ก็อาจจะเกิดความรู้สึกเดือดร้อนใจ หรือรำคาญ(กุกกุจจะ) สุดแล้วแต่จะคิดเรื่องอะไร เป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์ขึ้นมาได้.

๔.๑.๕ ฝึกพิจารณาความลังเลสงสัย(วิจิกิจฉา). ความลังเลสงสัย คือ ความไม่รู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ ทำให้ไม่มีความรู้ความสามารถในการดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างมีประสิทธิภาพ.

การที่นักเรียนยังมีความลังเลสงสัยในบทเรียนใดอยู่นั้น ก็เป็นการแสดงว่า ยังไม่รู้แจ้งชัดในบทเรียนนั้น ๆ.

ในการศึกษาธรรมก็เช่นกัน เมื่อใดที่ยังลังเลสงสัยในเนื้อเรื่องของอริยสัจ ๔ อยู่ ก็แสดงว่า ยังไม่รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติของอริยสัจ ๔ (ยังมีอวิชชา).

พึงสังเกตว่า ความลังเลสงสัยเป็นเครื่องขวางกั้นการดับกิเลสและกองทุกข์ไม่ให้ก้าวหน้าเท่าที่ควร. การมีความเพียรในการศึกษาอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติอย่างถูกต้อง ครบถ้วน และจริงจัง(มีวิชชา) จะขจัดความลังเลสงสัย(อวิชชา)ให้หมดไป.

การจะดับนิวรณ์ ๕ (ดับกิเลส)ให้หมดไปนั้น มีหนทางที่เหมือนกันหมด คือ ให้มีความตั้งใจและมีความเพียรในการศึกษาให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ จนสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลส ซึ่งเป็นการดับกิเลส(ดับอวิชชาและสังขารในปฏิจจสมุปบาท)นั่นเอง.

๔.๒ ฝึกพิจารณาองค์ประกอบของชีวิต(ขันธ์ ๕). องค์ประกอบของชีวิตถ้าแบ่งเป็น ๒ คือ ร่างกายและจิตใจ ถ้าแบ่งเป็น ๕ องค์ประกอบ คือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ซึ่งเรียกว่า ขันธ์ ๕.

การพิจารณาขันธ์ ๕ ดังได้กล่าวถึงแล้ว และไม่มีรายละเอียดอย่างอื่นที่เพิ่มเติมอีก.

หัวข้อธรรมสำหรับฝึกพิจารณามีดังนี้:-

๔.๒.๑ ฝึกพิจารณากาย(รูป).

๔.๒.๒ ฝึกพิจารณาความรู้สึกต่าง ๆ (เวทนา).

๔.๒.๓ ฝึกพิจารณาความจำต่างๆ (สัญญา).

๔.๒.๔ ฝึกพิจารณาความคิดต่างๆ (สังขาร).

๔.๒.๕ ฝึกพิจารณาการรู้เห็นทางจิตใจ (วิญญาณ).

๔.๓ ฝึกพิจารณาเครื่องรับรู้และสิ่งที่ถูกรับรู้(อายตนะ ๖). เครื่องรับรู้และสิ่งที่ถูกรับรู้ มี ๒ องค์ประกอบหลัก ได้แก่ :-

๔.๓.๑ เครื่องรับรู้ หรืออวัยวะสำหรับใช้ในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ (อายตนะภายใน) คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ(ใจหรือจิตใจเกิดจากการทำงานของสมอง*).

๔.๓.๒ สิ่งที่ถูกรับรู้(อายตนะภายนอก) คือ รูป เสียง กลิ่น รส สิ่งสัมผัสทางกาย และเรื่องต่าง ๆ ทางจิตใจ(ความรู้สึกนึกคิดและความจำ*).

ตาทำหน้าที่ในการเห็น(รับรู้)รูป หูทำหน้าที่ในการได้ยิน(รับรู้)เสียง จมูกทำหน้าที่ในการดม(รับรู้)กลิ่น ลิ้นทำหน้าที่ในการรู้(รับรู้)รส กายทำหน้าที่ในการรับรู้สัมผัสต่าง ๆ ทางกาย ใจทำหน้าที่รับรู้เรื่องต่าง ๆ ทางใจ(ธรรมมารมณ์).

ธรรมชาติมีเครื่องรับรู้(อายตนะภายในทั้ง ๖)ก็เพื่อการมีชีวิตรอดและปลอดภัย แต่การใช้ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ในการรับรู้รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส เรื่องทางจิตใจต่าง ๆ แล้วคิดปรุงแต่งด้วยกิเลส จะทำให้เกิดความทุกข์. ดังนั้น การสำรวมระวังในการรับรู้เรื่องต่าง ๆ (รู้วิธีแบ่งสติ) จะป้องกันและลดการคิดด้วยกิเลสเป็นอย่างดี.

๔.๔ ฝึกพิจารณาองค์ธรรมแห่งการตรัสรู้(โพชฌงค์ ๗). องค์ธรรมแห่งการตรัสรู้ ๗ ประการ คือ องค์ประกอบหลักของการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันเพื่อการตรัสรู้ ประกอบด้วย สติ ธัมมวิจัย วิริยะ ปีติ ปัสสัทธิ สมาธิ อุเบกขา ซึ่งเป็นอีกแง่มุมหนึ่งที่แสดงถึงแนวทางของการศึกษาและการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน เพื่อการบรรลุธรรมเป็นบุคคลที่ประเสริฐ(อริยบุคคล).

๔.๔.๑ ฝึกเจริญสติ. สติ คือ การมีความตั้งใจหรือมีจิตใจจดจ่ออยู่กับกิจที่เจตนากระทำอยู่ คือ “การมีสติ” อยู่กับกิจนั้น ๆ.

ขณะมีสติอยู่กับกิจใด ๆ ก็ตาม จะทำให้เกิดการรู้เห็นในรายละเอียดของกิจนั้น ๆ ที่กำลังกระทำอยู่ การรู้เห็นในรายละเอียดเช่นนี้ คือ “การมีสัมปชัญญะ”.

ที่ไหนมีสติ ที่นั่นจะมีสัมปชัญญะเสมอ เพราะเป็นของคู่กัน. ดังนั้น จึงใช้คำว่า สติ แทนคำว่า สติสัมปชัญญะ.

สติในพระพุทธศาสนาหมายถึงสัมมาสติ คือ การมีความตั้งใจ(มีสติ)ศึกษาวิจัยอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ เพื่อควบคุมความคิดและการกระทำต่าง ๆ ให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์ หรือเพื่อการบรรลุธรรมเป็นบุคคลที่ประเสริฐ.

สติจึงเป็นองค์ประกอบหลักสำหรับใช้การศึกษาวิจัยอริยสัจ ๔ เพื่อดับความหลง(ดับอวิชชา)ให้หมดสิ้น.

เมื่อความหลงหมดไป ความโลภและความโกรธย่อมหมดไปด้วย.

สติสัมปชัญญะจึงเป็นธรรมที่มีอุปการะมากต่อการบรรลุธรรม.

๔.๔.๒ ฝึกศึกษาวิจัยธรรม(ธัมมวิจัย). การศึกษาวิจัยธรรม คือ การเลือกเฟ้นหัวข้อธรรมต่าง ๆ ที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้และตรัสสอน(เน้นเรื่องอริยสัจ ๔)มาศึกษา ทำความเข้าใจ แล้วตรวจสอบและพิสูจน์ด้วยตนเอง.

เมื่อตรวจสอบแล้วว่า มีความเป็นไปได้ที่จะใช้เป็นข้อมูลเพื่อดับกิเลส จึงนำมาทดลองฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน และพิสูจน์ผลว่า สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้จริงหรือไม่.

เมื่อท่านพิสูจน์ผลว่า หัวข้อธรรมใดสามารถใช้ดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างมีประสิทธิภาพ ก็ให้จดจำและทบทวนเนื้อหาของธรรมนั้น ๆ อยู่เสมอ เพื่อใช้เป็นข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในการดำเนินชีวิตประจำวันอย่างจริงจังต่อไป.

เนื่องจากพระพุทธเจ้าปรินิพพานแล้ว จึงไม่มีท่านผู้ใดที่จะตรวจสอบว่า ท่านศึกษาและปฏิบัติธรรมตามอริยสัจ ๔ ได้ถูกต้องและครบถ้วนตามที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนหรือไม่. ดังนั้น การศึกษาวิจัยธรรม(ธัมมวิจัย)* จึงยังต้องดำเนินต่อไป ตามความเหมาะสมจนถึงที่สุด.

ท่านไม่ควรหยุดการพัฒนาข้อมูลด้านสติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมในความจำของท่าน เพราะยังมีปัญหาต่าง ๆ รอให้ท่านพิจารณาแก้ปัญหา ตราบใดที่ท่านยังมีชีวิตอยู่.

บางท่านไม่ยอมศึกษาอริยสัจ ๔ จะด้วยเหตุปัจจัยอะไรก็ตาม แต่ลงมือฝึกปฏิบัติธรรมเลย ก็ถือว่าเป็นเรื่องที่ดี แต่เป็นเรื่องยากมาก ๆ ที่จะรู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ ด้วยตนเอง.

ควรศึกษาอริยสัจ ๔ ขั้นต้น(เช่นหนังสือเล่ม ๑)ให้เข้าใจเสียก่อน แล้วจึงลงมือฝึกปฏิบัติธรรมเพื่อพิสูจน์ผลว่า สามารถดับสาเหตุของความทุกข์(ดับกิเลส)และความทุกข์(ดับกองทุกข์)ได้จริงหรือไม่ ถ้าไม่ได้ก็ไม่ใช่.

การค้นคว้าธรรมที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนหรือศึกษาวิจัยธรรม(ธัมมวิจัย) โดยมุ่งเน้นไปที่เรื่องอริยสัจ ๔ (ปริยัติ) ซึ่งมีเนื้อหาเพียงกำมือเดียว และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้และตรัสสอน(ปฏิบัติ)ได้อย่างถูกต้องและครบถ้วน จะทำให้เข้าถึงภาวะความดับทุกข์(ปฏิเวธ)ได้อย่างรวดเร็ว เช่นเดียวกับชาวพุทธในสมัยพุทธกาล.

๔.๔.๓ ฝึกมีความเพียร(วิริยะ). ความเพียร คือ ความพยายามหรือความมุ่งมั่นที่จะมีสติในการศึกษาวิจัยธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมเพื่อดับกิเลสและกองทุกข์ให้หมดสิ้นไปจากความคิดอย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวัน.

ความเพียรในการศึกษาวิจัยธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมเป็นเรื่องสำคัญ ท่านควรฝึกมีความเพียรทางธรรม(เพียรชอบ)อย่างสม่ำเสมอ จนมีการเพิ่มพูนข้อมูลด้านความเพียรในความจำของท่านอย่างมั่นคง และเป็นคนมีนิสัยของความเพียรชอบสืบไป.

๔.๔.๔ ฝึกให้มีความเบาสบายทางจิตใจ(ปีติ). ความเบาสบายทางจิตใจ คือ ภาวะที่ไม่มีความทุกข์ทางจิตใจหรือไม่มีความหนักใจ เนื่องจากขณะนั้น ไม่มีการแบกภาระทางความคิดที่เป็นกิเลส ซึ่งเป็นความเบาสบายทางจิตใจในพระพุทธศาสนา.

ขณะที่ท่านมีสติในการศึกษาวิจัยธรรมทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ(ธัมมวิจัย)อย่างถูกต้องอยู่นั้น ท่านควรมีความเบาสบายทางจิตใจ เพราะไม่คิดด้วยกิเลส.

การมีความเบาสบายทางจิตใจ(ปีติ)ในขณะฝึกปฏิบัติธรรมอยู่นั้น เป็นเครื่องชี้วัดว่า ท่านกำลังศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมอย่างได้ผลและถูกทาง.

การที่จิตใจไม่เบาสบายหรือขุ่นมัว ให้มีสติค้นหาสาเหตุทันที และดับสาเหตุนั้น ๆ อย่างรวดเร็วจนเป็นนิสัย.

การที่จิตใจไม่เบาสบาย จึงเป็นเครื่องชี้วัดอย่างหนึ่งว่า ท่านอาจศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมไม่ถูกทาง หรือยังไม่ถูกต้อง ไม่ครบถ้วน และไม่ต่อเนื่องก็ได้.

เมื่อมีสติรู้เห็นว่า มีการคิดด้วยกิเลส ก็ให้รีบระงับความคิดนั้น ๆ เสีย และสอนตนเองว่า “จะไม่คิดด้วยกิเลสชั่วชีวิต”.

ปีติทางโลกจะแตกต่างจากปีติทางธรรมมาก. ปีติทางโลกมักเกิดขึ้นจากความดีใจที่สมความปรารถนา ซึ่งส่วนใหญ่จะไม่มีความสงบทั้งทางร่างกายและจิตใจ เช่น ดีใจจนน้ำตาไหลเมื่อสมหวัง ขนลุกชันเพราะทราบข่าวดี ตัวสั่นคลอนด้วยความดีใจ ยิ้มย่องผ่องใสในความสำเร็จ หัวเราะด้วยความสะใจ เป็นต้น.

ส่วนปีติทางธรรมนั้น เป็นเรื่องของความเบาสบายจากความบริสุทธิ์ทางจิตใจ ซึ่งเกิดขึ้นในขณะที่ไม่ได้คิดด้วยกิเลส. ผู้ที่บรรลุธรรมจะมีปีติทางธรรมในจิตใจ มีความสงบทั้งทางร่างกายและจิตใจด้วย แต่จะไม่มีอาการของปีติทางโลก.

๔.๔.๕ ฝึกให้มีความสงบ(ปัสสัทธิ). ความสงบ คือ ภาวะของจิตใจที่สงบเรียบ เนื่องจากขณะนั้น ไม่มีกิเลสเจือปนเข้ามาในความคิด หรือไม่มีความคิดฟุ้งซ่าน.

การมีอาการเบาสบายทางจิตใจและมีความสงบในขณะฝึกปฏิบัติธรรมตามที่ได้ศึกษาค้นคว้า จึงเป็นเครื่องบ่งบอกว่า ท่านศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมได้ถูกต้อง เพราะสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลส รวมทั้งไม่ให้คิดฟุ้งซ่านได้ด้วย. ให้ท่านฝึกตรวจสอบที่จิตใจของตนเองเช่นเดียวกับเรื่องความเบาสบายของจิตใจ.

ถ้าฝึกปฏิบัติธรรมตามที่ได้ศึกษาและค้นคว้ามา แล้วเกิดอาการของปีติทางโลก ก็ถือว่า การปฏิบัติธรรมยังไม่ถูกต้อง เพราะยังมีการคิดปรุงแต่งอยู่.

ขณะใดที่จิตใจไม่มีความเบาสบายและไม่มีความสงบ ก็แสดงให้รู้ว่า ความคิดในขณะนั้น อาจเป็นกิเลส.

ความคิดฟุ้งซ่านแม้จะไม่เจือปนด้วยกิเลส แต่ก็ทำให้จิตใจไม่สงบ เป็นผลให้ไม่สามารถบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์ได้. สำหรับจิตใจของผู้ฝึกปฏิบัติธรรมอย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่อง ก็จะมีความเบาสบายรวมทั้งมีความสงบทางจิตใจอย่างต่อเนื่อง.

ขณะร่างกายเจ็บป่วย หรือขณะที่ได้รับยาที่มีผลต่อการทำงานของสมอง หรือสมองได้รับการกระทบกระเทือน จิตใจก็อาจไม่สงบด้วย เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง.

๔.๔.๖ ฝึกเจริญสมาธิ. สมาธิ คือ ภาวะของจิตใจที่ตั้งมั่น(มีสติ)อยู่กับกิจเล็ก ๆ เพียงกิจเดียว(เอกัคคตา) โดยไม่เผลอสติ ไม่คิดฟุ้งซ่าน รวมทั้งมีการปล่อยวาง(อุเบกขา)จากการรับรู้และการคิดเรื่องต่าง ๆ ในระยะเวลาที่เหมาะสมกับเหตุปัจจัยของแต่ละบุคคล.

ขณะจิตใจตั้งมั่นอยู่ในสมาธิ จิตใจจะสงบ ไม่มีการคิด(หยุดคิด) จึงไม่มีความคิดและการกระทำที่มีกิเลสเจือปน ขณะเดียวกัน ร่างกาย สมอง และจิตใจได้พักผ่อนอย่างมีสติอีกด้วย.

๔.๔.๗ ฝึกปล่อยวาง(อุเบกขา). ความปล่อยวาง คือ ภาวะของจิตใจที่ไม่คิดด้วยกิเลส ซึ่งเกิดขึ้นจากการเจริญสมาธิสลับกับการเจริญสติได้ดี จนสามารถหยุดและควบคุมความคิดไม่ให้คิดอกุศลได้ เป็นผลให้จิตใจตั้งอยู่ในความบริสุทธิ์ผ่องใส ไม่มีความทุกข์(เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์) ซึ่งเป็นภาวะของนิพพานที่ท่านควรฝึกให้เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องทั้งวัน เพราะเป็นเป้าหมายสูงสุดในพระพุทธศาสนา.

อุเบกขามี ๒ กลุ่ม* กลุ่มที่ ๑ คือ อุเบกขาที่เกิดขึ้นจากการเจริญสมาธิ ซึ่งเป็นอุเบกขาที่มีการปล่อยวางเรื่องต่าง ๆ หมด คงมีแต่การรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเท่านั้น. กลุ่มที่ ๒ คือ อุเบกขาที่เกิดขึ้นในขณะเจริญสติ ได้แก่ อุเบกขาในพรหมวิหารธรรม. อุเบกขาในขณะเจริญสติ คือ การมีสติในการควบคุมความคิดและการกระทำต่าง ๆ ให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนพระอานนท์เรื่องโพชฌงค์ ๗ ว่า "ดูกรอานนท์ ! ธรรมหนึ่งคืออานาปานสติสมาธิ ภิกษุเจริญให้มากแล้ว ทำให้มากแล้ว ย่อมยังสติปัฏฐาน ๔ อย่างให้บริบูรณ์, สติปัฏฐาน ๔ อันภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ย่อมทำโพชฌงค์ ๗ อย่างให้บริบูรณ์, โพชฌงค์ ๗ อันภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ย่อมยังวิชชาและวิมุตติ(ความหลุดพ้น)ให้บริบูรณ์" (พระไตรปิฎกสำหรับประชาชน หน้า ๑๑๓ สุชีพ ปุญญานุภาพ).^๖๓

การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า ในการฝึกปฏิบัติธรรมนั้น ควรเริ่มต้นด้วยการฝึกเจริญอานาปานสติสมาธิเสียก่อน ครั้นเจริญสมาธิได้ดีตามสมควรแล้ว จึงฝึกเจริญสติ(สติปัฏฐาน ๔) ครั้นฝึกเจริญสติได้ดีตามสมควรแล้ว จึงฝึกตามหัวข้อต่าง ๆ ในองค์ธรรมของการตรัสรู้(โพชฌงค์ ๗)และฝึกให้มาก เพื่อให้มีสติปัญญาทางธรรมอย่างถูกต้องและครบถ้วน(บริบูรณ์) เป็นผลให้หลุดพ้นจากกิเลสได้หมดสิ้น.

องค์ธรรมแห่งการตรัสรู้(โพชฌงค์ ๗) จึงเป็นแนวทางในการศึกษาวิจัยอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ เพื่อทำให้รู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ (มีวิชชา) เป็นผลให้หลุดพ้น(วิมุตติ)จากกิเลสและกองทุกข์เป็นพระอรหันต์.

พระพุทธเจ้าและพระอรหันต์ทุกองค์ได้ปฏิบัติธรรมตามองค์ธรรมแห่งการตรัสรู้มาแล้ว จนถึงขั้นปล่อยวาง(อุเบกขา) เพราะไม่คิดด้วยกิเลส ตัณหา และอุปาทานได้อย่างต่อเนื่อง จึงเป็นพระอรหันต์ผู้ดับกิเลสและกองทุกข์ในปัจจุบันชาติของท่านทั้งสิ้น.

๔.๕ ฝึกพิจารณาอริยสัจ ๔. อริยสัจ ๔ คือ ความจริงที่ประเสริฐ ซึ่งประกอบด้วย ทุกข์ สมุทัย นิโรธ มรรค. เมื่อแยกออกเป็นองค์ธรรมใหญ่จะมี ๒ องค์ธรรม คือ ปฏิจจสมุปบาท และมรรคมีองค์ ๘.

การพิจารณาทุกหัวข้อธรรม(ทุกองค์ธรรม)ในอริยสัจ ๔ จัดว่า เป็นการพิจารณาธรรมที่มีความสมบูรณ์อย่างครบถ้วนที่สุด. ดังนั้น ท่านควรศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่อง จนสามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างต่อเนื่อง จึงจะเป็นการรู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ หรือดับความหลง(ดับอวิชชา)ได้หมดสิ้น.

การศึกษาอริยสัจ ๔ ทุกหัวข้อธรรมตามที่พระพุทธเจ้าตรัสสอน(ปริยัติ) พร้อมทั้งนำไปทดลองฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน(ปฏิบัติ) แล้วตรวจสอบและพิสูจน์ผล(ธัมมวิจัย)อย่างจริงจัง เพื่อให้เกิดสติปัญญาทางธรรมอย่างถูกต้องและครบถ้วน(เพิ่มวิชชา).

เมื่อท่านได้รับผลจากการปฏิบัติธรรม(ปฏิเวธ)ตามสมควรแล้ว ก็ควรช่วยกันแนะนำให้ผู้อื่นได้ทราบ(เผยแพร่) ตามกำลังความรู้และความสามารถ เพื่อช่วยเพื่อนมนุษย์ให้พ้นทุกข์ทางจิตใจต่อไป.

ให้ฝึกมีสติพิจารณาธรรม(ศึกษาธรรม ทบทวนธรรม ใช้ธรรม)ในชีวิตประจำวัน เพื่อให้ข้อมูลธรรมคงอยู่ในความจำ พร้อมทั้งสอนและตักเตือนตนเองอยู่เสมอว่า “จะมีสติและความเพียรในการศึกษาธรรม ทบทวนธรรม และใช้ธรรมในชีวิตประจำวัน เพื่อไม่ให้ธรรมเสื่อมหายไปจากจิตใจของเรา”.

หัวข้อในการพิจารณาธรรมเรื่องต่าง ๆ มีดังนี้ :-

๑. นิวรณ์ ๕

๒. ขันธ์ ๕

๓. อายตนะ ๖

๔. โพชฌงค์ ๗

๕. อริยสัจ ๔

การมีความรู้ในอริยสัจ ๔ เพียงเรื่องเดียว ก็จะครอบคลุมธรรมทั้งหมด.

สรุป: ให้ท่านมีสติพิจารณาธรรม จนมีความรู้ในหัวข้อธรรมทั้ง ๕ และรู้เห็นความจริงว่า ความรู้ทางธรรมที่จดจำไว้ได้หรือเคยใช้ได้ในชีวิตประจำวันนั้น ล้วนแต่เป็นไตรลักษณ์ เพราะความรู้มีการเสื่อมหายไปจากความจำได้ตามเหตุปัจจัยของแต่ละบุคคล จึงสมควรที่จะมีสติในการศึกษาธรรม ทบทวนธรรม และใช้ธรรมเป็นประจำ เพื่อให้ความรู้ทางธรรมยังคงมีอยู่ในความจำต่อไปหรือเพิ่มมากขึ้น.

รู้เห็นขันธ์ ๕ ว่าเป็นไตรลักษณ์ ทำให้เกิดความสุข

การรู้เห็นแจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า ชีวิต(ขันธ์ ๕)เป็นไตรลักษณ์ จะทำให้ไม่คิดด้วยกิเลสเป็นผลให้ความยึดมั่นถือมั่นลดลงหรือหมดไป.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนอย่างง่าย ๆ ว่า “ท่านเอย อริยสาวกผู้ได้เรียนสดับแล้ว(สาวกผู้ศึกษาอริยสัจ ๔*)….ฉลาดในอริยธรรม(มีความรู้ในอริยสัจ ๔*) ฝึกอบรมดีแล้วในอริยธรรม(ฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ดีแล้ว*)….(ย่อมเห็นขันธ์ ๕ เป็นไตรลักษณ์*)….จึงไม่ยึดติด ไม่ถือค้างไว้ ไม่มั่นหมายปักใจ(ไม่ยึดมั่นถือมั่น*)….ย่อมเป็นไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูล เพื่อความสุข(สุขสงบหรือนิพพาน*)ตลอดกาลนาน” (พุทธธรรม หน้า ๗๘/๑ ป.อ.ปยุตโต).^๖๔ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้รู้ว่า สาวกที่ประเสริฐ(สาวกผู้ที่มีความรู้ในอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ) จะสามารถดับความคิดที่เป็นกิเลส จึงไม่เกิดความคิดที่ยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ เป็นผลให้จิตตั้งอยู่ในภาวะนิพพานได้ตลอดกาลนาน.

แนวนำวิธีฝึกพิจารณากาย เวทนา จิต ธรรมในชีวิตประจำวัน

ถึงแม้ว่าท่านจะมีความรู้ว่า กาย เวทนา จิต ธรรม เป็นไตรลักษณ์อย่างเต็มอก แต่ถ้าไม่ทบทวนอยู่เสมอ ๆ ไม่นานนัก ข้อมูลความเป็นไตรลักษณ์ในความจำก็จะลดลง รวมทั้งความสามารถในการใช้ข้อมูลความเป็นไตรลักษณ์มาประกอบการคิดและพิจารณาก็จะลดลงอย่างรวดเร็วด้วย.

ในชีวิตประจำวัน ก่อนนอนทุกคืน ท่านควรตักเตือนตนเองว่า เราได้อยู่รอดปลอดภัยมาอีก ๑ วันแล้ว แต่อาจเจ็บป่วย พิการ หรือตายในคืนนี้หรือเมื่อไรก็ได้ เพราะชีวิตเราเป็นไตรลักษณ์ และเราพร้อมที่จะเผชิญปัญหาทุกอย่างตลอดเวลา ด้วยความไม่ประมาท.

เมื่อตื่นนอน ก็ควรพิจารณาสั้น ๆ ว่า เรารอดชีวิตมาอีก ๑ คืน ชีวิตของเราเป็นไตรลักษณ์ วันนี้เราจะปฏิบัติตนตามโอวาทปาฏิโมกข์ โดยการมีสติรักษาร่างกายและจิตใจนี้ให้ดีที่สุด ด้วยความไม่ประมาท.

เมื่อขับถ่ายสิ่งปฏิกูล เมื่อรับประทานอาหาร ก็ตักเตือนตนเองว่า วันนี้ยังคงทำได้ แต่ไม่รู้ว่าเมื่อไรเราจะทำไม่ได้ เพราะชีวิตของเราเป็นไตรลักษณ์ จึงไม่ควรประมาท.

ระหว่างเดินทางไปทำงาน ให้มีสติในการระวังความปลอดภัยและตักเตือนตนเองว่า ชีวิตเราเป็นไตรลักษณ์ ถ้าเหตุการณ์อะไรเกิดขึ้น เราจะพยายามทำให้ดีที่สุด ด้วยความไม่ประมาท.

ขณะทำงาน เมื่อมีความคิดไม่ตรงกับผู้ร่วมงาน ให้เสนอความคิดพร้อมทั้งมีสติคอยตักเตือนตนเองว่า ความคิดของเราเป็นไตรลักษณ์ อย่าประมาทจนเกิดความยึดมั่นถือมั่นในความคิดของตนเอง และขณะอยู่กับครอบครัวก็ฝึกเช่นเดียวกัน.

เป็นที่น่าสังเกตว่า ยังไม่เคยมีมนุษย์คู่ใดในโลกนี้ที่คิดตรงกันทุกเรื่อง แม้กระทั่งความคิดของตนเองก็ยังมีการเปลี่ยนแปลงอยู่เสมอ.

การขัดแย้งทางความคิด เกิดจากความยึดมั่นถือมั่นในความคิดของตนเอง จึงเป็นผลให้เกิดความไม่พอใจ ไม่ชอบ และอาจรุนแรงถึงขั้นโกรธ แค้นเคือง พยาบาท จนถึงขั้นทำร้ายกันได้โดยง่าย. ดังนั้น จึงไม่ควรที่จะยึดมั่นถือมั่นในความคิดของตนเองจนเป็นทุกข์อีกต่อไป เพราะความคิดของตนเองและคนอื่น ต่างก็เป็นไตรลักษณ์.

ขณะโดนเสียดสี โดนบ่น โดนว่า โดนดุ ให้ตักเตือนตนเองว่า ความคิดของแต่ละคนในโลกนี้จะคิดไม่เหมือนกัน ความคิดก็เป็นไตรลักษณ์ แม้ชีวิตเราก็เป็นไตรลักษณ์ ยังไม่รู้เลยว่าจะมีชีวิตข้ามคืนนี้ไปได้หรือเปล่า จึงไม่สมควรเลยที่จะยึดมั่นถือมั่นจนเกิดความทุกข์ขึ้นมาทำไม.

ผู้มีอำนาจที่ไม่มีความรู้เรื่องไตรลักษณ์ จะมีความยึดมั่นถือมั่นในความคิดที่เป็นกิเลสของตนเองมาก จึงอาจสร้างความเดือดร้อนให้แก่คนเป็นจำนวนมาก เช่น ฆ่าเพื่อทำลายล้างเผ่าพันธุ์ ฆ่าผู้ที่คิดไม่เหมือนตน หรือรบกันเพราะความคิดที่แตกต่างกัน.

เมื่อมีเรื่องต่าง ๆ ที่ไม่เป็นไปตามที่ปรารถนา เช่น สุขภาพของตนเองไม่ดี มีความทุกข์ ลูกหลานมีปัญหา เสียตำแหน่ง เสียชื่อเสียง มีคนนินทา การงานมีปัญหา ข้าวของเครื่องใช้มีปัญหา ก็ให้ฝึกตักเตือนตนเองว่า ชีวิตของเราและทุกสิ่งทุกอย่างล้วนเป็นไตรลักษณ์ และคอยมีสติควบคุมจิตใจของตนเองไม่ให้คิดด้วยกิเลสตลอดไป ความทุกข์ก็จะไม่เกิดขึ้น. เมื่อมีเรื่องต่าง ๆ ที่สมปรารถนา ก็ให้ฝึกตักเตือนตนเองในลักษณะเดียวกัน เพื่อไม่ให้เกิดความยึดมั่นถือมั่น.

ท่านควรฝึกพิจารณาธรรมและทบทวนข้อมูลความรู้ดังกล่าว พร้อมทั้งตอกย้ำด้วยการสอนหรือตักเตือนตนเองในเรื่องความเป็นไตรลักษณ์ไว้เสมอ โดยใช้ระยะเวลาสั้น ๆ ๔ - ๕ วินาที วันละ ๒ - ๓ ครั้ง หรือตามความเหมาะสม เพื่อคงไว้หรือเพิ่มพูนข้อมูลด้านไตรลักษณ์ในความจำ เพราะถ้าท่านจำไม่ได้ ท่านก็จะไม่มีข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมไว้ใช้ดับกิเลสในชีวิตประจำวัน. การให้เวลาตามสมควรในการตักเตือนตนเอง จะทำให้สมองจดจำข้อมูลได้ดีขึ้น.

ในยามปกติ ขณะทำกิจต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน ท่านก็ควรฝึกทบทวนเป็นครั้งคราวและตักเตือนตนเองว่า "อย่ายึดมั่นถือมั่นในร่างกายและจิตใจด้วยความคิดที่เป็นกิเลส" เพื่อโน้มน้าวจิตใจของท่านไม่ให้คิดด้วยกิเลสไว้เสมอ ตามที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ว่า “ภิกษุมองเห็นด้วยสัมมาปัญญา(ปัญญาชอบ*)ตามที่มันเป็น(จริง*)ว่า ขันธ์ ๕….ไม่ใช่ของเรา(ด้วยความคิดที่เป็นกิเลส*)….เมื่อรู้อยู่อย่าง เห็นอยู่อย่างนี้ จึงไม่มีอหังการ(ความทะนงตัว*) มมังการ(ความถือว่าเป็นของเรา*) และมานานุสัย(ความถือตัว*)….” (พุทธธรรม หน้า ๗๐/๕๑ ป.อ. ปยุตโต).^๖๕

การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงว่า เมื่อมีปัญญาที่ถูกต้องตามความเป็นจริงว่า ร่างกายและจิตใจเป็นไตรลักษณ์ ก็จะไม่คิดด้วยกิเลส จึงไม่เกิดความยึดมั่นถือมั่นต่าง ๆ เช่น ไม่มีความทะนงตัว ไม่ยึดมั่นถือมั่นว่าขันธ์ ๕ นี้เป็นของเรา และไม่ถือตัวถือตนหรือไม่มีมานะ เป็นต้น.

ท่านควรฝึกตักเตือนตนเองว่า ชีวิตนี้เป็นไตรลักษณ์ซ้ำแล้วซ้ำอีก หรือฝึกเช่นนี้จนเป็นนิสัยปกติ เพื่อโน้มน้าวจิตใจไม่ให้คิดด้วยกิเลส เป็นผลให้มีการคลาย ดับ และสลัดเสียได้จากความยึดมั่นถือมั่น.

สติปัฏฐาน ๔ จึงเป็นเรื่องราวของการพัฒนาจิตใจเพื่อให้เกิดการลด ละ หรือเลิกความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ ความทะยานอยาก ซึ่งเกิดขึ้นจากความคิดที่เป็นกิเลส ที่ทุกคนพึงศึกษา ทำความเข้าใจ และจดจำ พร้อมทั้งใช้เป็นข้อมูลในการดำเนินชีวิตที่เป็นทางสายกลาง ไม่มีทุกข์จากการคิดด้วยกิเลส คงมุ่งคิดและทำแต่กุศลให้ถึงพร้อม ด้วยจิตใจที่บริสุทธิ์ผ่องใส เป็นบุคคลที่ประเสริฐ เพื่อให้เกิดสันติสุขกับตนเอง สังคม และสิ่งแวดล้อมอย่างจริงจัง จนถึงที่สุด.

พระอรหันต์ยังต้องพิจารณาขันธ์ ๕ ว่าเป็นไตรลักษณ์

การพิจารณาว่าขันธ์ ๕ เป็นไตรลักษณ์ เป็นเรื่องสำคัญ เพราะเป็นการทำให้เกิดปัญญารู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในชีวิตของตนเอง เพื่อจะได้คลาย ดับ หรือสลัดเสียได้ซึ่งความคิดยึดมั่นถือมั่นให้หมดสิ้นไป.

การพิจารณาขันธ์ ๕ ว่าเป็นไตรลักษณ์ จึงเป็นเรื่องที่อริยบุคคลทุกระดับรวมทั้งพระอรหันต์จะต้องพิจารณาอยู่เสมอ เพื่อตอกย้ำข้อมูลสัจจธรรมนี้ให้คงอยู่ในความจำอย่างแน่นแฟ้นจนกว่าจะถึงที่สุด ดังตัวอย่างต่อไปนี้ :-

พระมหาโกฏฐิตะ(ถามพระสารีบุตรว่า*): ….ภิกษุผู้มีศีลควรโยนิโสมนสิการ(พิจารณา*)ธรรมจำพวกไหน ?

พระสารีบุตร(ตอบว่า*): ….ควรโยนิโสมนสิการอุปาทานขันธ์ ๕….(ว่าเป็นไตรลักษณ์*)…..จะพึงประจักษ์แจ้งโสดาปัตติผล(เป็นพระโสดาบัน*).

พระมหาโกฏฐิตะ: ภิกษุโสดาบันล่ะท่าน ควรโยนิโสมนสิการธรรมจำพวกไหน ?

พระสารีบุตร: ….ควรโยนิโสมนสิการอุปาทานขันธ์ ๕….(ว่าเป็นไตรลักษณ์*)….จะพึงประจักษ์แจ้งสกทาคามิผล(เป็นพระสกทาคามี*)

พระมหาโกฏฐิตะ(ถามต่อไปเรื่อย ๆ จนถึงคำถามที่ว่า*): พระอรหันต์ล่ะท่าน ควรโยนิโสมนสิการธรรมจำพวกไหน ?

พระสารีบุตร: แม้พระอรหันต์ก็ควรโยนิโสมนสิการอุปาทานขันธ์ ๕….(ว่าเป็นไตรลักษณ์ เพื่ออยู่เป็นสุขในปัจจุบันที่เห็นได้ทันตา = ทิฏฐธรรมสุขวิหาร*) (พุทธธรรม หน้า ๓๕๑ ป.อ.ปยุตโต).^๖๖

การที่พระสารีบุตรสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า คนทั่วไปและอริยบุคคลทุกระดับต้องพิจารณาความไตรลักษณ์ของร่างกายและจิตใจ(ขันธ์ ๕)ของตนไว้เสมอ. แม้แต่พระอรหันต์เอง ก็ยังต้องพิจารณาหรือทบทวนความเป็นไตรลักษณ์ของตนเองอยู่เสมอ เพื่อให้ความรู้เรื่องไตรลักษณ์ยังคงมีอยู่ในความจำอย่างครบสมบูรณ์ และสามารถใช้เป็นข้อมูลความเป็นไตรลักษณ์ที่มีอยู่ในความจำ ทำการดับความยึดมั่นถือมั่นในร่างกายและจิตใจนี้ให้หมดไป.

เป็นพระอรหันต์เพราะไม่มีความยึดมั่นถือมั่น

เมื่อวิเคราะห์(พิจารณา)เรื่องความทุกข์ทั้งหลายที่เกิดขึ้นในจิตใจ จะพบว่า ความทุกข์ทั้งหลายเกิดจากความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ ที่เกิดขึ้นจากการคิดด้วยกิเลสนี่เอง. ความยึดมั่นถือมั่นมีอยู่ในความจำของทุกคน แต่ถ้าไม่คิดด้วยกิเลสหรือไม่คิดด้วยความยึดมั่นถือมั่น ความยึดมั่นถือมั่นก็ไม่เกิดขึ้นในความคิด และความทุกข์ก็จะไม่เกิดขึ้นด้วย.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนว่า “ ภิกษุทั้งหลาย ! ….เมื่อใด ภิกษุ…. (รู้ชัดซึ่งอริยสัจ ๔ และทางออกจากอุปาทานขันธ์ ๕ ตามที่มันเป็นจริงแล้ว หรืออวิชชาดับ*)….เป็นผู้หลุดพ้นเพราะไม่ถือมั่น, ภิกษุนี้เรียกว่า อรหันตขีณาสพ(พระอรหันต์) เป็นผู้อยู่จบ เสร็จกิจ ปลงภาระลงได้แล้ว บรรลุประโยชน์ตน หมดเครื่องผูกรัดไว้กับภพ เป็นผู้หลุดพ้น เพราะรู้ถูกต้อง(รู้อริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง*)” (พุทธธรรม หน้า ๓๕๕ ป.อ. ปยุตโต).^๖๗

การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงว่า เมื่อใดที่ภิกษุหมดความหลง(อวิชชาดับ) จะเป็นผู้ที่หลุดพ้นจากความยึดมั่นถือมั่นในร่างกายและจิตใจนี้ (ไม่มีอุปาทานขันธ์ ๕ เพราะไม่คิดด้วยกิเลส)อย่างต่อเนื่อง ภิกษุเช่นนี้ คือ พระอรหันต์ ที่มีความสำเร็จ(อยู่จบ สำเร็จกิจ)ในการปลงภาระต่าง ๆ ที่เป็นกิเลสได้แล้ว ได้พ้นทุกข์และทำจิตใจให้บริสุทธิ์ผ่องใส(บรรลุประโยชน์) ไม่มีจิตใจที่คิดวนเวียนด้วยกิเลส(ภพดับ) เป็นผู้หลุดพ้นจากกิเลสและกองทุกข์(เป็นผู้หลุดพ้น) เพราะมีความรู้ในอริยสัจ ๔ และสามารถปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ได้อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่อง(รู้ถูกต้อง).

พระอรหันต์ คือ ผู้ที่พ้นทุกข์ได้อย่างต่อเนื่อง เพราะดับอวิชชาได้หมดสิ้น จึงไม่คิดด้วยกิเลส ไม่มีความทะยานอยาก และไม่มีความยึดมั่นถือมั่น.

สรุปเรื่องการพิจารณาฐานทั้ง ๔ ของสติ

การพิจารณาฐานทั้ง ๔ ของสติ คือ การศึกษาเรื่องของกาย เวทนา จิต ธรรม เพื่อให้เกิดความรู้ที่ถูกต้องตามความเป็นจริง และรู้เห็นความเป็นไตรลักษณ์. ทั้งนี้ ก็เพื่อโน้มน้าวจิตใจไม่ให้มีความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕ และใช้ความรู้ทางธรรมทำการควบคุมความคิด(ซึ่งเป็นหัวหน้าของกาย เวทนา จิต) ไม่ให้คิดด้วยกิเลส จะได้ไม่มีความทะยานอยาก ไม่มีความยึดมันถือมั่น และไม่มีความทุกข์.

ส่วนใหญ่ของชีวิตอยู่กับเรื่องของสติ และส่วนน้อยอยู่กับเรื่องของสมาธิ. ดังนั้น ความพ้นทุกข์ ในชีวิตประจำวันจึงต้องอาศัยความรู้และความสามารถทางธรรมในการดำเนินชีวิตประจำวัน นั่นก็คือการเจริญสติ(สติปัฏฐาน ๔) ในชีวิตประจำวัน.

ขั้นตอนที่ ๒. ฝึกมีสติในการใช้ความรู้และ

ความสามารถทางธรรม ทำการรู้เห็นและ

ควบคุม กาย เวทนา จิต ไม่ให้เจือปนด้วย

กิเลส เพื่อการดับความทุกข์ในชีวิตประจำวัน

(อานาปานสติวิปัสสนาสติปัฏฐาน ๔).

การฝึกมีสติอยู่ที่ฐานทั้ง ๔ ในชีวิตประจำวัน คือ การฝึกมีสติในการใช้ความรู้และความสามารถทาง ธรรม ทำการรู้เห็นและควบคุม กาย เวทนา จิต ไม่ให้เจือปนด้วยกิเลส.

วิธีฝึกมีสติในการใช้ความรู้และความสามารถทางธรรมทำการรู้เห็นและควบคุมกาย เวทนา จิต เพื่อการดับกิเลสและกองทุกข์ เรียกกันตามภาษาบาลีว่า "อานาปานสติวิปัสสนาสติปัฏฐาน ๔ " ซึ่งประกอบด้วยคำว่า "อานาปานสติ + วิปัสสนา + สติปัฏฐาน".

"อานาปานสติ" คือ การมีสติอยู่กับการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกอยู่เสมอในขณะที่ไม่ได้นอนหลับ เพื่อใช้เป็น “ฐานหลักของสติ” ในชีวิตประจำวัน.

“วิปัสสนา” คือ การรู้เห็นตามความเป็นจริง.

"สติปัฏฐาน ๔" คือ การมีสติอยู่ที่ กาย เวทนา จิต ธรรม.

"อานาปานสติ + วิปัสสนา + สติปัฏฐาน ๔" คือ การเจริญสติในชีวิตประจำวันด้วยการพยายามมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอ พร้อมทั้งแบ่งสติไปใช้ความรู้ทางธรรม(ความรู้จากขั้นตอนที่ ๑) และความสามารถทางธรรม(ความสามารถในการเจริญสติในขั้นตอนที่ ๒) ทำการรู้เห็นและควบคุม กาย เวทนา จิต (กายและใจ) ไม่ให้มีกิเลสเจือปน.

ท่านควรตั้งใจอ่านบทสรุปของทุกข้ออย่างช้า ๆ เพื่อช่วยให้ท่านเข้าใจประเด็น และจดจำไว้ได้โดยง่าย.

วิธีฝึกเจริญอานาปานสติวิปัสสนาสติปัฏฐาน ๔ ในชีวิตประจำวัน

ท่านควรทำความเข้าใจในเนื้อหาของทุกหัวข้อธรรม(ทุกองค์ธรรม)ให้ชัดเจน อย่าข้ามขั้น พร้อมทั้งตั้งใจทดลองฝึกปฏิบัติธรรมในทุกขั้นตอน เพื่อให้ท่านพิสูจน์ผลของการฝึกปฏิบัติธรรมว่า สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างมีประสิทธิภาพจริงหรือไม่ ถ้าดับกิเลสและกองทุกข์ได้จริง ท่านจะได้หมดความลังเลสงสัย(วิจิกิจฉา)ในอริยสัจ ๔ อีกต่อไป.

การฝึกอานาปานสติวิปัสสนาสติปัฏฐาน ๔ เรียกย่อ ๆ ว่า ฝึกเจริญสติหรือฝึกวิปัสสนา ซึ่งแบ่งการฝึกออกเป็น ๔ ฐานหลัก แต่ละฐานหลักมี ๔ ข้อย่อย รวมทั้งหมดมี ๑๖ ข้อย่อย ดังนี้ :-

ฐานที่ ๑. วิธีฝึกเจริญสติที่ฐานกาย(บำเพ็ญกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน)ในชีวิตประจำวัน

ก่อนศึกษาเรื่องนี้ ขอให้ท่านทบทวนเรื่องการพิจารณากายในขั้นตอนที่ ๑ เสียก่อน เพื่อเป็นข้อมูลพื้นฐานในการศึกษาเรื่องนี้.

การเจริญสติที่ฐานกาย ก็เพื่อการมีสติคอยรู้เห็น(เฝ้าระวัง)ว่า ในปัจจุบันขณะ มีการกระทำทางร่างกายและคำพูดที่เป็นกิเลสหรือไม่ ถ้ามีก็ให้ระงับเสีย และคอยตักเตือนตนเองอยู่เสมอว่า ร่างกายนี้เป็นไตรลักษณ์ ไม่สมควรเลยที่จะยึดมั่นถือมั่นในร่างกายนี้ด้วยความคิดที่เป็นกิเลสอีกต่อไป.

ข้อที่ ๑.๑ และ ๑.๒ คือ การฝึกมีสติอยู่กับการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูก เพื่อฝึกให้มีฐานหลักของสติ.

การรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกนั้น เป็นการรับรู้ความรู้สึกทางกาย จึงจัดว่าเป็นฐานกาย.

ข้อที่ ๑.๓ และ ๑.๔ คือ การฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ พร้อมกับฝึกแบ่งความตั้งใจ(แบ่งสติ)ไปใช้ในการรู้เห็นการกระทำต่าง ๆ ทางกาย(กายและวาจา)ในปัจจุบันขณะว่า มีกิเลส หรือความทะยานอยาก หรือความยึดมั่นถือมั่น หรือความทุกข์ทางกายที่เกิดขึ้นจากความทุกข์ทางจิตใจหรือไม่ ทันทีที่รู้เห็นว่า มีการกระทำที่มีต้นเหตุจากความคิดที่เป็นกิเลสเกิดขึ้น ก็ให้รีบหยุดการกระทำหรือดับความทุกข์นั้น ๆ ทันที.

การฝึกเจริญสติที่ฐานกาย มีขั้นตอนในการฝึก ๔ ข้อย่อย ตามเนื้อหาในพระไตรปิฎก(ที่มีตัวอักษรเอนและหนา) และต่อด้วยคำอธิบายตามความเข้าใจของผู้เขียน มีดังนี้ :-

๑.๑ เมื่อหายใจออกยาว ก็รู้ชัดว่าหายใจออกยาว

เมื่อหายใจเข้ายาว ก็รู้ชัดว่าหายใจเข้ายาว

การฝึกในข้อที่ ๑.๑ และ ๑.๒ นี้ ใช้สำหรับผู้ที่เริ่มต้นฝึกสติและสมาธิใหม่ ๆ เพื่อให้รู้จักวิธีฝึกรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูก.

อาจฝึกในท่านั่งบนเก้าอี้ สำหรับผู้สูงอายุและผู้ป่วยฝึกในท่านอนก็ได้ ตามความเหมาะสม.

ท่านที่เคยฝึกมาบ้างแล้ว ก็ควรทดลองฝึกอีก เพื่อจะได้รู้เห็นด้วยตนเองในวิธีการง่าย ๆ นี้.

ขั้นต้น ควรฝึกด้วยการหลับตา พร้อมทั้งหยุดการเคลื่อนไหวต่าง ๆ และทำจิตใจให้สงบโดยไม่คิดอะไร เป็นระยะเวลาสั้น ๆ ประมาณ ๓๐–๖๐ วินาที แล้วจึงตั้งเจตนาว่า จะมีความตั้งใจ(มีสติ) และมีความเพียรในการฝึกเจริญสติ โดยมีสติคอยรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกอยู่ตลอดเวลา.

ให้เริ่มต้นด้วยการหายใจเข้าและออกยาว ๆ จนสุด เพื่อฝึกมีสติในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกไว้เสมอ(เป็นการฝึกมีฐานหลักของสติ ซึ่งมีรายละเอียดในหนังสือเล่ม ๑).

ท่านที่ไม่เคยฝึกมาก่อน ควรหายใจแรงกว่าปกติ แต่อย่าให้แรงมากเกินไป และการหายใจยาว ๆ อย่างเต็มปอด(จนสุด) จะช่วยให้ท่านรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าตรงรูจมูกได้ชัดเจน(รู้ชัด)ขึ้น. การเริ่มต้นด้วยการหายใจเข้าหรือออกก็ได้ทั้งนั้น เพราะไม่ใช่ประเด็นสำคัญอะไร.

การฝึกมีสติในการรับรู้ความรู้สึกในทุกวินาทีที่ลมหายใจผ่านเข้าออกตรงรูจมูกดังที่กล่าวแล้ว เป็นเพียงวิธีฝึกสำหรับผู้เริ่มฝึก เพื่อช่วยให้สามารถรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่กระทบกับรูจมูกได้โดยง่าย. ครั้นรับรู้ความรู้สึกได้บ้างแล้ว ก็ให้ปรับเปลี่ยนมาเป็นการหายใจตามปกติ.

ในช่วงแรก ควรฝึกขณะหลับตาก่อน เพราะจะช่วยให้สามารถรับความรู้สึกได้ชัดเจนขึ้น ต่อมาจึงฝึกในขณะลืมตา เพื่อให้สามารถเจริญสติและเจริญสมาธิในชีวิตประจำวันได้โดยสะดวก.

เมื่อใดที่การรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกลดลงหรือไม่ชัด ก็ให้หายใจเข้าออกยาว ๆ และแรงกว่าปกติเล็กน้อย. ครั้นรับรู้ความรู้สึกได้แล้ว ก็ผ่อนมาเป็นการหายใจตามปกติ หรือใช้วิธีหายใจยาว ๆ ลึก ๆ คล้ายการถอนหายใจสัก ๒ - ๓ ครั้งก็ได้.

ระหว่างหายใจเข้าออกยาว ๆ จะสังเกตว่า มีการใช้สมองในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกได้ชัดเจนมากขึ้น ทำให้โอกาสที่จะคิดฟุ้งซ่านลดลงและความคิดมักจะหยุดลงชั่วขณะ เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง.

การถอนหายใจยาว ๆ คราวละ ๒ - ๓ ครั้ง พร้อมกับมีสติรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกเช่นนี้ จะช่วยให้ท่านหยุดความคิดและควบคุมความคิดได้ดีขึ้น.

ท่านสามารถใช้วิธีการฝึกแบบนี้แทนการบริกรรม เพื่อลดความคิดฟุ้งซ่านลงได้.

ครั้นเมื่อท่านสามารถรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกได้ดีตามสมควรแล้ว ท่านก็ควรลดการตั้งใจรู้ชัดในทุกวินาทีที่ลมหายใจผ่านเข้าออกตรงรูจมูก มาเป็นเพียงแค่รู้สึกเบา ๆ ว่า หายใจเข้าก็รู้ หายใจออกก็รู้เท่านั้น เพื่อใช้เป็นฐานหลักของสติ ก็ถือว่าเพียงพอแล้วที่จะทำให้มีสติอยู่เสมอและลดปัญหาเรื่องความคิดฟุ้งซ่านลงได้มากมาย.

ท่านไม่ควรถอนหายใจยาว ๆ หรือหายใจแรงจนผู้ข้างเคียงสังเกตเห็น เพราะอาจเข้าใจผิดคิดว่าท่านกำลังมีความเครียด.

ตามธรรมชาติ คนที่มีความเครียดมาก มักชอบถอนหายใจยาว ๆ เพราะจะช่วยให้หยุดคิดเป็นระยะเวลาสั้น ๆ.

ผู้ฝึกปฏิบัติธรรมด้วยการหายใจยาว ๆ ลึก ๆ นั้น เป็นการฝึกกลับมามีสติอยู่กับฐานหลักของสติ พร้อมกับการบริหารกล้ามเนื้อที่เกี่ยวข้องกับลมหายใจ เติมอากาศให้กับร่างกาย และขับของเสียของร่างกายออกทางปอดได้ดีขึ้นด้วย.

๑.๒ เมื่อหายใจออกสั้น ก็รู้ชัดว่าหายใจออกสั้น

เมื่อหายใจเข้าสั้น ก็รู้ชัดว่าหายใจเข้าสั้น

ให้ฝึกมีสติในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกในขณะหายใจเข้าออกสั้น ๆ และเร็วกว่าปกติพอสมควร แต่อย่าเร็วหรือแรงมากเกินไป.

การหายใจในลักษณะนี้ จะช่วยให้สามารถรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าตรงรูจมูกได้ชัดเจน(รู้ชัด)เช่นกัน.

การฝึกหายใจเข้าออกสั้น ๆ ก็เพื่อให้ผู้ฝึกได้เรียนรู้ถึงการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกว่าเป็นอย่างไรเท่านั้นเอง.

การหายใจสั้น ๆ และเร็ว ๆ นั้น ไม่ควรทำนานเกินไป เพราะอาจหน้ามืดได้.

๑.๓ สำเหนียกว่า จักเป็นผู้รู้ตลอดกายทั้งหมด หายใจออก / หายใจเข้า

กายทั้งหมด ในที่นี้หมายถึงการกระทำต่าง ๆ ทางร่างกายและคำพูด.

ท่านควรเริ่มต้นด้วยการฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติเสียก่อน โดยการมีสติรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกอย่างต่อเนื่องเท่าที่จะทำได้.

ฝึกแบ่งสติ(แบ่งความตั้งใจ)จากฐานหลักของสติ ไปตั้งใจ(สำเนียก=เอาใจใส่)รู้เห็น(เป็นผู้รู้)การกระทำต่าง ๆ ทางร่างกายและคำพูดทั้งหมด(รู้ตลอดกายทั้งหมด)ในปัจจุบันขณะตามความเป็นจริงว่า มีกิเลสหรือความยึดมั่นถือมั่นหรือไม่ โดยใช้ความรู้ที่ได้จากการฝึกพิจารณากายในสติปัฏฐาน ๔ ตามขั้นตอนที่ ๑ มาประกอบการพิจารณาด้วย(มีรายละเอียดเรื่องการฝึกแบ่งสติในหนังสือเล่ม ๑).

ขณะมีสติรู้เห็นการกระทำต่าง ๆ ทางร่างกายและคำพูดอยู่นั้น ให้ท่านฝึกมีสติส่วนหนึ่งอยู่ที่ฐานหลักของสติไปด้วย. คำว่า หายใจออก / หายใจเข้า ของทุกข้อย่อย คือ การมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอ* เพื่อป้องกันการคิดฟุ้งซ่าน มีสติตื่นตัว มีความสำรวมระวัง และเตรียมพร้อมในการดับกิเลสอยู่ตลอดเวลา .

๑.๔ สำเหนียกว่า จักเป็นผู้ระงับกายสังขาร หายใจออก / หายใจเข้า

กายสังขาร ในที่นี้หมายถึงการกระทำต่าง ๆ และคำพูดที่เป็นกิเลส.

ให้ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ และฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติ ไปใช้ในการมีสติระงับการกระทำต่าง ๆ ทางกายและวาจา(กายสังขาร)ที่เป็นกิเลสในปัจจุบันขณะ.

ในทันทีที่มีสติรู้เห็นว่า มีการกระทำทางกายและวาจา(กายสังขาร)ที่เป็นกิเลส หรือมีความทุกข์ทางกายที่เกิดขึ้นจากความทุกข์ทางจิตใจ ก็ให้มีสติระงับ(เป็นผู้ระงับ)การกระทำต่าง ๆ ทางร่างกายและวาจา(ระงับกายสังขาร) โดยไม่รอช้าแม้แต่วินาทีเดียว.

การจะระงับการกระทำต่าง ๆ ที่เป็นกิเลสได้ดีนั้น ต้องมีสติควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลส และการจะมีสติควบคุมความคิดได้ดีนั้น ต้องมีและใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมที่มีอยู่ในความจำ(ภาษาสมัยพุทธกาล คือ การมีสติอยู่ที่ฐานธรรม) ทำการควบคุมความคิดอย่างต่อเนื่อง.

การหยุดการกระทำต่าง ๆ ทางกายที่เป็นกิเลสได้สำเร็จ แต่ยังไม่สามารถหยุดความคิดที่เป็นกิเลสได้นั้น ก็จะทำให้มีความทุกข์เช่นเดิม เพราะการดับกิเลสที่ถูกต้องและตรงประเด็นนั้น ต้องดับที่ต้นตอ คือ ดับความคิดที่เป็นกิเลส.

โปรดอย่าลืมว่า การจะดับความคิดที่เป็นกิเลสได้นั้น จะต้องศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่องด้วย เพื่อดับความหลงให้หมดไป.

การเริ่มต้นฝึกเจริญสติที่ฐานกายก่อนจึงเหมาะสำหรับคนเริ่มต้นฝึกปฏิบัติธรรม เพราะการรู้เห็นและควบคุมกายและวาจานั้น เป็นเรื่องง่ายกว่าการรู้เห็นและควบคุมจิตใจ.

การมีฐานหลักของสติจะช่วยให้ท่านมีสติอย่างต่อเนื่อง และป้องกันการคิดฟุ้งซ่านได้เป็นอย่างดี. ท่านสามารถพิสูจน์เรื่องนี้ได้ด้วยตนเอง โดยการทดลองเดินเข้าไปในชุมชนในขณะที่มีฐานหลักของสติแล้วเปรียบเทียบกับขณะไม่มีฐานหลักของสติ. ท่านจะเรียนรู้ได้ด้วยตนเองว่า ขณะมีฐานหลักของสติอยู่นั้น จะเกิดการสำรวมระวังมากขึ้น และมีความคิดฟุ้งซ่านน้อยกว่าขณะที่ไม่มีฐานหลักของสติ.

การรักษาศีล ๕ จนถึงศีล ๒๒๗ คือ การใช้ความรู้และความสามารถทางธรรม ทำการรู้เห็นและควบคุมการกระทำทางกายและวาจาให้ตั้งอยู่ในความดีงาม คือ ไม่ทำชั่วและให้ทำความดี.

การรักษาศีลต่าง ๆ ไม่ให้ศีลขาด แต่ยังคิดด้วยกิเลส ก็ยังเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์.

การรักษาศีลมุ่งไปในเรื่องควบคุมการกระทำทางกายและวาจา ซึ่งเป็นการควบคุมการกระทำภายนอกเท่านั้นเอง ส่วนการควบคุมความคิดนั้น มีความละเอียดอ่อนและควบคุมได้ยาก แต่ถ้าควบคุมได้จะเป็นประโยชน์มาก เพราะเป็นการควบคุมต้นตอของการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา รวมทั้งใจด้วย.

เหตุที่มุ่งประเด็นไปที่เรื่องของการรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ทางกายและวาจาไม่ให้เป็นกิเลสนั้น ก็เพราะการปฏิบัติธรรมในพระพุทธศาสนานั้น มุ่งตรงในเรื่องของการดับกิเลสในความคิดและการกระทำ ขณะเดียวกันให้บำเพ็ญความดีทั้งในความคิดและการกระทำ เพื่อทำจิตใจให้บริสุทธิ์ผ่องใส.

ตัวอย่างของการละความยึดมั่นถือมั่นในร่างกาย เช่น เมื่อร่างกายมีการเจ็บป่วย หรือเสื่อม หรือพิการ หรือจะต้องตาย เป็นต้น ก็ควรตั้งสติยอมรับความเป็นไตรลักษณ์ของร่างกาย พร้อมทั้งใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไป ทำการดูแลร่างกายนี้ตามความเหมาะสมต่อไป โดยไม่มีความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลส.

สรุป: พยายามฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอเพื่อไม่ให้คิดฟุ้งซ่าน พร้อมทั้งแบ่งสติมาใช้ในการรู้เห็นร่างกาย การกระทำต่าง ๆ และคำพูด. ทันทีที่รู้เห็นว่า เป็นกิเลส หรือมีความทะยานอยาก หรือมีความยึดมั่นถือมั่น หรือเป็นอกุศล ก็ให้รีบระงับ แล้วให้เวลาเล็กน้อยในการตักเตือนตนเองว่า ร่างกาย การกระทำต่าง ๆ และคำพูดล้วนเป็นไตรลักษณ์ ไม่สมควรเลยที่จะยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลส ควรฝึกทำเช่นนี้เป็นประจำจนเป็นนิสัย(อัตโนมัติ).

ฐานที่ ๒. วิธีฝึกเจริญสติที่ฐานเวทนา(บำเพ็ญเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน)ในชีวิตประจำวัน

ก่อนศึกษาเรื่องนี้ ขอให้ท่านทบทวนเรื่องการพิจารณาเวทนาในขั้นตอนที่ ๑ เสียก่อน เพื่อใช้เป็นข้อมูลพื้นฐาน.

เวทนา คือ ความรู้สึก ซึ่งประกอบด้วยความรู้สึกเป็นสุข ทุกข์ ไม่สุขไม่ทุกข์(เฉย ๆ). ความรู้สึกในความหมายทั่วไปมีหลายแบบ แต่ในพระพุทธศาสนานั้น จะเน้นเพียงความรู้สึกเป็นสุข ทุกข์ ไม่สุขไม่ทุกข์เป็นหลัก เพื่อให้จดจำและนำไปปฏิบัติได้โดยง่าย.

การเจริญสติที่ฐานเวทนา ก็เพื่อการมีสติคอยรู้เห็น(เฝ้าระวัง)ว่า ในปัจจุบันขณะ มีเวทนาที่เกิดขึ้นจากกิเลสหรือไม่ ถ้ามีก็ให้ระงับเสีย และคอยตักเตือนตนเองอยู่เสมอว่า เวทนาเป็นไตรลักษณ์ ไม่สมควรเลยที่จะยึดมั่นถือมั่นในเวทนาต่าง ๆ ด้วยความคิดที่เป็นกิเลสอีกต่อไป.

ท่านควรเริ่มต้นด้วยการฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ พร้อมกับแบ่งสติหรือความตั้งใจไปใช้ในการรู้เห็นเวทนาที่เกิดขึ้นในจิตใจของตนเองในปัจจุบันขณะ.

ถ้าพบว่า เวทนาที่เกิดขึ้น เป็นความรู้สึกไม่สุขไม่ทุกข์ด้วยสติปัญญาทางธรรม หรือมีความเบาสบาย(ปีติ) หรือสุขสงบ(ปัสสัทธิ) ซึ่งเกิดขึ้นเพราะขณะนั้นไม่มีการคิดด้วยกิเลส ก็ไม่ต้องไประงับความคิดนั้น ๆ แต่ยังต้องสำรวมระวังไม่ให้คิดด้วยกิเลสตลอดไป. ความรู้สึกเบาสบายและสุขสงบดังกล่าวแล้ว เป็นส่วนหนึ่งในความรู้สึกไม่สุขไม่ทุกข์ในขณะที่ไม่ได้คิดด้วยกิเลส*.

ถ้าพบว่า เวทนาที่เกิดขึ้นเป็นความสุขทางโลกหรือเป็นความทุกข์ที่เกิดขึ้นจากการคิดด้วยกิเลส หรือจิตใจไม่สงบเพราะมีการคิดฟุ้งซ่าน ก็ให้รีบมีสติระงับความคิดที่เป็นกิเลสทันที นั่นคือการดับกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลส ซึ่งขั้นตอนในการฝึกมี ๔ ข้อย่อย ดังนี้ :-

๒.๑ สำเหนียกว่า จักเป็นผู้รู้ชัดซึ่งปีติ หายใจออก / หายใจเข้า

ปีติ ในที่นี้หมายถึงปีติทางธรรม คือ การมีความเบาสบายทางจิตใจ ในขณะที่ไม่ได้คิดด้วยกิเลส ซึ่งเป็นความรู้สึกไม่สุขไม่ทุกข์ และมีความสุขสงบทางจิตใจ เพราะไม่คิดฟุ้งซ่าน ไม่คิดด้วยกิเลส ไม่มีความสุขทางโลก ไม่มีความทุกข์ และไม่หลับใน.

ให้ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ และฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติ ไปใช้ในการมีสติรู้เห็นอย่างแจ้งชัด(เป็นผู้รู้ชัด)ตามความเป็นจริงว่า ในปัจจุบันขณะ จิตใจมีความเบาสบาย(มีปีติ)เนื่องจากไม่มีการคิดด้วยกิเลสหรือเปล่า.

ขณะที่ยังมีความเบาสบายอยู่ ก็แสดงว่า ขณะนั้น ไม่มีการคิดด้วยกิเลส.

ขณะใดที่ไม่มีความเบาสบาย ก็แสดงว่า ขณะนั้น อาจกำลังมีการคิดด้วยกิเลส.

ขณะที่ท่านมีความเบาสบายซึ่งเกิดขึ้นจากการฝึกปฏิบัติธรรม ก็เป็นเครื่องชี้วัดหรือประเมินผลว่า ท่านกำลังฝึกปฏิบัติธรรมได้ถูกทางแล้ว จึงควรมีความเพียรที่จะรักษาจิตใจให้มีความเบาสบายไว้เสมอ.

ความเบาสบายจากการใช้สติปัญญาทางธรรมควบคุมความคิดจนไม่คิดด้วยกิเลส เป็นภาวะที่ไม่สุขไม่ทุกข์และมีความสุขสงบโดยไม่มีอามิส ซึ่งเป็นภาวะของนิพพาน. ถ้าทำได้ชั่วคราว ก็เป็นภาวะนิพพานชั่วคราว ถ้าทำได้ต่อเนื่อง ก็เป็นภาวะนิพพานต่อเนื่อง.

๒.๒ สำเหนียกว่า จักเป็นผู้รู้ชัดซึ่งสุข หายใจออก / หายใจเข้า

สุข ในที่นี้หมายถึงความสุขทางธรรมหรือความสุขสงบ ซึ่งเกิดขึ้นในขณะที่จิตใจไม่คิดฟุ้งซ่าน ไม่คิดด้วยกิเลส ไม่มีความสุขทางโลก ไม่มีความทุกข์ และไม่หลับใน เนื่องจากขณะนั้นมีสติควบคุมความคิดจนไม่มีการคิดด้วยกิเลส.

ให้ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติและฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติ ไปใช้ในการมีสติรู้เห็นเวทนาอย่างแจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า ในปัจจุบันขณะมีความสุขสงบ(สุข)อยู่หรือไม่.

ขณะใดที่ไม่มีความสุขสงบ ก็แสดงว่า ขณะนั้น อาจกำลังมีการคิดด้วยกิเลส.

ขณะท่านมีความสุขสงบที่เกิดขึ้นจากการฝึกปฏิบัติธรรม ก็เป็นเครื่องชี้วัดหรือประเมินผลว่า ท่านกำลังฝึกปฏิบัติธรรมได้ถูกทางแล้ว จึงควรมีความเพียรที่จะรักษาจิตใจให้มีความรู้สึกสุขสงบไว้เสมอ.

การควบคุมความรู้สึกให้มีความเบาสบายและสุขสงบนั้น จะต้องฝึกปฏิบัติธรรมในขั้นต่อไป.

๒.๓ สำเหนียกว่า จักเป็นผู้รู้ชัดซึ่งจิตตสังขาร หายใจออก / หายใจเข้า

จิตตสังขาร ในที่นี้หมายถึงความคิด.

ให้ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติและแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการมีสติรู้เห็นความคิด(จิตตสังขาร)อย่างแจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า ในปัจจุบันขณะ กำลังมีความคิดที่เป็นกิเลสหรือไม่ โดยใช้ความรู้จากการศึกษากระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลส และจากการพิจารณาจิตในขั้นตอนที่ ๑ มาประกอบการพิจารณาด้วย.

การมีสติรู้เห็นจิตใจของตนเองเช่นนี้ จะทำให้ท่านสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดที่เป็นกิเลสได้เป็นอย่างดี.

ความคิดที่เป็นกิเลสนี้เอง ที่เป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์ และความสุขทางโลก.

๒.๔ สำเหนียกว่า จักเป็นผู้ระงับจิตตสังขาร หายใจออก / หายใจเข้า

จิตตสังขาร ในที่นี้หมายถึงความคิดที่เป็นกิเลส ซึ่งเป็นคำเดียวกับ “สังขารในปฏิจจสมุปบาท”.

ให้แบ่งสติจากฐานหลักของสติ ไปใช้ในการระงับ(ดับ)ความคิดที่เป็นกิเลสหรือดับสังขารในปฏิจจสมุปบาท(ระงับจิตตสังขาร) ดังนั้น ในทันทีที่ได้รู้เห็นว่ามีการคิดด้วยกิเลส ก็ให้มีสติระงับความคิดนั้น ๆ ทันที โดยไม่ต้องรอแม้แต่วินาทีเดียว.

หลังจากการฝึกปฏิบัติธรรมจนได้ผลดีตามสมควรแล้ว ท่านจะสามารถรู้เห็นได้ด้วยตนเองว่า การจะดับกิเลสได้ตรงประเด็นนั้น ต้องมีสติใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม(ใช้วิชชา)ที่มีอยู่ในความจำ ทำการระงับความคิดที่เป็นกิเลส.

การระงับความคิดที่เป็นกิเลสนี้เอง จึงทำให้ไม่เกิดความทุกข์ และไม่เกิดความสุขทางโลก.

ตัวอย่างของการละความยึดมั่นถือมั่นในเวทนา เช่น เมื่อเกิดปัญหาว่า ความสุขสบายต่าง ๆ ที่เคยมีอยู่ได้ลดลงหรือหมดไป ก็ควรมีสติยอมรับความเป็นไตรลักษณ์ของเวทนา พร้อมทั้งใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไป เพื่อแก้ปัญหาต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นตามความเหมาะสมต่อไป โดยไม่มีความยึดมั่นถือมั่นในเวทนาด้วยความคิดที่เป็นกิเลส.

สรุป: พยายามฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอเพื่อไม่ให้คิดฟุ้งซ่าน พร้อมทั้งแบ่งสติมาใช้ในการรู้เห็นเวทนาต่าง ๆ ที่เกิดขึ้น. ทันทีที่รู้เห็นว่า มีเวทนาเกิดขึ้นจากความคิดที่เป็นกิเลส ก็ให้รีบระงับทันที แล้วให้เวลาเล็กน้อยในการตักเตือนตนเองว่า เวทนาเป็นไตรลักษณ์ ไม่สมควรเลยที่จะมีความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลส ควรฝึกทำเช่นนี้เป็นประจำจนเป็นนิสัย.

ฐานที่ ๓. วิธีฝึกเจริญสติที่ฐานจิต(บำเพ็ญจิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน)ในชีวิตประจำวัน

ก่อนศึกษาเรื่องนี้ ขอให้ท่านทบทวนเรื่องการพิจารณาจิตในขั้นตอนที่ ๑ เสียก่อน โดยเน้นว่าจิตใจแบบไหนเป็นอกุศล หรือเป็นกุศล เพื่อเป็นข้อมูลพื้นฐาน.

การเจริญสติที่ฐานจิต ก็เพื่อการมีสติคอยรู้เห็น(เฝ้าระวัง)ว่า ในปัจจุบันขณะ จิตใจเป็นอกุศลหรือไม่ ถ้าเป็นอกุศลก็ให้ระงับเสีย ถ้าเป็นกุศลก็ทำต่อไปตามความเหมาะสม และคอยตักเตือนตนเองอยู่เสมอว่า จิตใจนี้เป็นไตรลักษณ์ ไม่สมควรเลยที่จะยึดมั่นถือมั่นในจิตใจนี้ด้วยความคิดที่เป็นกิเลสอีกต่อไป.

ท่านควรเริ่มต้นด้วยการฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ พร้อมกับแบ่งสติไปใช้ในการมีสติรู้เห็นจิตใจในปัจจุบันขณะว่า กำลังเป็นอกุศลจิตหรือไม่(หรือกำลังคิดด้วยกิเลส หรือกำลังมีความยึดมั่นถือมั่น).

ทันทีที่รู้เห็นว่าจิตเป็นอกุศล ก็ให้มีสติรีบระงับอกุศลจิตนั้น ๆ ทันที ซึ่งขั้นตอนในการฝึกมี ๔ ข้อย่อย ดังนี้ :-

๓.๑ สำเหนียกว่า จักเป็นผู้รู้ชัดซึ่งจิต หายใจออก / หายใจเข้า

รู้ชัดซึ่งจิต ในที่นี้หมายถึงการรู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงว่า จิตเป็นกุศลหรืออกุศล

ให้ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ และฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติ ไปใช้ในการรู้เห็นอย่างแจ้งชัดตามความจริงว่า จิตใจ(จิต)ในปัจจุบันขณะ ตั้งอยู่ในภาวะกุศลหรืออกุศลโดยใช้ความรู้จากการพิจารณาจิตในขั้นตอนที่ ๑ มาประกอบการพิจารณา.

ถ้าขณะใดจิตใจเป็นอกุศล ก็แสดงว่า ขณะนั้นกำลังมีอวิชชาครอบงำ จึงเกิดการเผลอสติ คิดฟุ้งซ่าน ซึมเซา หรือคิดด้วยกิเลส.

๓.๒ สำเหนียกว่า จักยังจิตให้บันเทิง(ปราโมทย์) หายใจออก / หายใจเข้า

บันเทิง เป็นภาษาไทย ภาษาบาลีใช้คำว่า ปราโมทย์.

คำว่า บันเทิง ไม่ค่อยเหมาะกับความหมายทางธรรมในยุคปัจจุบัน ผู้เขียนจึงใช้คำว่า ผ่องใส เพราะจะสื่อความหมายได้ใกล้เคียงกว่า หรือใช้ภาษาบาลีอย่างเดิม คือ ปราโมทย์ ก็ง่ายดี.

ปีติ เป็นภาวะของจิตใจที่บริสุทธิ์เพราะไม่คิดและไม่ทำด้วยกิเลส.

ปราโมทย์ เป็นภาวะของจิตใจที่ผ่องใส เพราะคิดและทำด้วยกุศล*.

ปีติปราโมทย์ เป็นภาวะของจิตใจที่บริสุทธิ์ผ่องใส ซึ่งเกิดขึ้นในขณะที่มีสติควบคุมความคิดและการกระทำต่าง ๆ ให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์ได้ ซึ่งเป็นทางสายกลางของชีวิต หรือเป็นภาวะของจิตใจในขณะไม่มีความทุกข์(นิพพาน)*.

ให้ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ และแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการควบคุมจิตใจ(ยังจิต)ให้มีความผ่องใส(ปราโมทย์)อยู่เสมอ.

ขณะใดที่จิตใจไม่มีความผ่องใส ก็แสดงว่า ขณะนั้น อาจมีกิเลส(โลภ โกรธ หลง)ครอบงำจิตใจอยู่.

เมื่อจิตใจของท่านมีความผ่องใสที่เกิดขึ้นจากการฝึกปฏิบัติธรรม ก็เป็นเครื่องชี้วัดหรือประเมินผลว่า ท่านกำลังฝึกเจริญสติได้ถูกทางแล้ว จึงควรมีความเพียรที่จะรักษาจิตใจให้มีความผ่องใสไว้เสมอ.

การควบคุมจิตใจ(ยังจิต)ให้มีความผ่องใสนั้น ต้องฝึกปฏิบัติธรรมในข้อต่อไป.

๓.๓ สำเหนียกว่า จักตั้งจิตมั่น หายใจออก / หายใจเข้า

จิตตั้งมั่น เป็นคำที่นิยมใช้ในเรื่องของสมาธิ แต่เนื่องจากหัวข้อนี้เป็นเรื่องของการเจริญสติ(วิปัสสนา) จึงควรเป็นความหมายในเรื่องของการมีสติตั้งมั่นอยู่กับกิจที่ตั้งใจกระทำอยู่ โดยไม่เผลอสติ ไม่ฟุ้งซ่าน ไม่คิดด้วยกิเลส และไม่หลับในด้วย.

เพื่อป้องกันความผิดพลาด จึงควรอธิบายเรื่องความตั้งมั่นของจิตใจเป็น ๒ ประเด็น คือ ๑. สมาธิตั้งมั่น ๒. สติตั้งมั่น. โดยหลักการแล้ว ท่านก็ต้องฝึกเจริญสติและเจริญสมาธิสลับกันไปในชีวิตประจำวัน โดยพยายามไม่ให้เผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน(ให้มีความตั้งมั่นมากที่สุด).

๓.๓.๑ ให้ฝึกเจริญสมาธิในชีวิตประจำวัน จนสมาธิมีความตั้งมั่น เพื่อพักผ่อนร่างกายและสมอง ทำให้ร่างกายและสมองไม่ล้า เพราะเมื่อสมองล้า จะทำให้สติอ่อนกำลังลง เป็นผลให้ความสามารถในการรู้เห็นและควบคุมความคิดลดลงไปด้วย จึงเกิดการเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านหรือหลับในได้โดยง่าย อีกทั้งยังทำให้การคิดและการพิจารณาเรื่องต่าง ๆ มีประสิทธิภาพลดลงด้วย.

ท่านที่ฝึกใหม่ ควรฝึกเจริญสมาธิระยะยาว ครั้งละ ๑๐ - ๓๐ นาที วันละ ๑ - ๒ ครั้ง ในสถานที่เหมาะสม และฝึกเจริญสมาธิช่วงสั้น ๆ ครั้งละ ๓๐ - ๖๐ วินาที ในทุกชั่วโมงขณะที่ดำเนินชีวิตประจำวัน จนกว่าสมองของท่านจะมีความคุ้นเคยและมีความชำนาญในการเจริญสมาธิในชีวิตประจำวันได้ดีพอ.

สัดส่วนของเวลาในการเจริญสมาธิและเจริญสตินั้น ขึ้นอยู่กับความเหมาะสมของแต่ละบุคคล เช่น ในขณะทำงานที่ต้องใช้สมองมาก อาจต้องพักสมอง(เจริญสมาธิ)บ่อยกว่างานที่เบาสบาย เพื่อป้องกันการล้าของสมอง. ขณะอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่กระตุ้นให้เกิดการคิดด้วยกิเลส ก็ควรเจริญสมาธิบ่อยครั้ง เพื่อเรียกสติกลับคืนมาอย่างจริงจัง.

การตั้งจิตมั่นด้วยการเจริญสมาธิมีความสำคัญในการเตรียมสมองก่อนการพิจารณาธรรมและการปฏิบัติงาน เพราะขณะมีสมาธิตั้งมั่นอยู่นั้น ความคิดจะหยุดและสมองได้พักผ่อน ต่อจากนั้นจึงคลายออกจากสมาธิ เพื่อมีสติในการพิจารณาธรรมหรือปฏิบัติงานในขั้นต่อไป จึงจะทำให้สามารถพิจารณาธรรมหรือปฏิบัติงานได้อย่างละเอียดอ่อนและลึกซึ้งมากขึ้น(จิตมีความนุ่มนวลควรแก่การงาน).

๓.๓.๒ ให้ฝึกเจริญสติในชีวิตประจำวัน จนสติมีความตั้งมั่นในการรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ (ทางตาและหูเป็นต้น)ในสัดส่วนที่เหมาะสม(เพื่อการสำรวมระวังอายตนะ) พร้อมทั้งรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้มีกิเลสเจือปนได้อย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวัน รวมทั้งลดความคิดฟุ้งซ่านให้น้อยลง เพื่อที่จะทำให้สามารถดำเนินชีวิตโดยไม่มีกิเลสเจือปน จิตใจมีความสุขสงบ และบริสุทธิ์ผ่องใสตามโอวาทปาฏิโมกข์.

๓.๔ สำเหนียกว่า จักเปลื้องจิต หายใจออก / หายใจเข้า

จักเปลื้องจิต ในที่นี้หมายถึงการมีสติเปลื้องจิตใจออกจากกิเลส นั่นก็คือ การเจริญสมาธิสลับกับการเจริญสติอย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวัน เพื่อไม่ให้มีการคิดด้วยกิเลส ซึ่งทุกข้อในขั้นตอนที่ ๒ นี้มีวัตถุประสงค์เดียวกันอยู่แล้ว.

ผู้เขียนวิเคราะห์จากภาคปฏิบัติว่า คำว่าเปลื้องจิตนั้น ควรจะมีความหมายเพิ่มขึ้นมาอีก ๓ ประเด็น คือ :-

๓.๔.๑ เมื่อมีสมาธิตั้งมั่น(เจริญสมาธิ)ตามสมควรกับเวลาที่ตั้งใจแล้ว ก็ให้ออกจากการเจริญสมาธิ(เปลื้องจิต)และกลับมาเจริญสติต่อไป เพราะการเจริญสมาธิเป็นไปเพื่อการหยุดความคิด เป็นการพักร่างกายและสมองโดยวิธีลดการทำงานของสมองให้เหลือน้อยที่สุดในขณะที่ไม่ได้นอนหลับ และเป็นการฝึกให้มีสติอย่างต่อเนื่องไปด้วย.

๓.๔.๒ เมื่อมีสติตั้งมั่นอยู่กับกิจที่เจตนากระทำ(เจริญสติ)ตามสมควรกับเวลาที่ตั้งใจแล้ว ก็ให้ออกจากการเจริญสติ(เปลื้องจิต) มาพักผ่อนร่างกายและสมองโดยการเจริญสมาธิ.

๓.๔.๓ เปลื้องจิตออกจากสมาธิและสติเพื่อการพักผ่อนนอนหลับ ตามความเหมาะสมของแต่ละบุคคล.

ตัวอย่างของการละความยึดมั่นถือมั่นในจิตใจ เช่น เมื่อความสามารถในการควบคุมจิตใจในการละอกุศลเกิดการลดลง จะด้วยเหตุใดก็ตาม ควรมีสติยอมรับความเป็นไตรลักษณ์ของจิตใจ พร้อมทั้งใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไป ทำการแก้ปัญหาต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นตามความเหมาะสม โดยไม่มีความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลส.

สรุป: พยายามฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอเพื่อไม่ให้คิดฟุ้งซ่าน พร้อมทั้งแบ่งสติมาใช้ในการรู้เห็นจิตใจ. ทันทีที่รู้เห็นว่า จิตใจเป็นอกุศล(ตามที่ได้พิจารณาไว้แล้วในขั้นตอนที่ ๑) ก็ให้รีบระงับ แล้วให้เวลาเล็กน้อยในการตักเตือนตนเองว่า จิตใจเป็นไตรลักษณ์ ไม่สมควรเลยที่จะยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลส ควรฝึกทำเช่นนี้เป็นประจำจนเป็นนิสัย(อัตโนมัติ).

ฐานที่ ๔. วิธีเจริญสติที่ฐานธรรม(บำเพ็ญธรรมานุปัสสนาสติปัฏฐาน)ในชีวิตประจำวัน

ก่อนศึกษาเรื่องนี้ ขอให้ท่านทบทวนเรื่องการพิจารณาธรรมในขั้นตอนที่ ๑ เสียก่อน เพื่อเป็นข้อมูลพื้นฐานในการศึกษา.

การเจริญสติที่ฐานธรรมมีแนวทางการปฏิบัติ ๒ แบบ ดังนี้ :-

แบบที่ ๑. มีสติพิจารณาธรรมเป็นประจำในชีวิตประจำวัน. การพิจารณาธรรมประกอบด้วยศึกษาธรรมเพิ่มเติม ทบทวนธรรม และพิจารณาแก้ปัญหาต่าง ๆ ด้วยธรรมในชีวิตประจำวัน.

ถ้าไม่พิจารณาธรรมเป็นประจำ จะทำให้ข้อมูลต่าง ๆ รวมทั้งความรู้และความสามารถทางธรรมในความจำก็จะลดลง เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง(ข้อมูลทางธรรมในความจำเป็นไตรลักษณ์). การพิจารณาธรรมเช่นนี้ คือ ส่วนหนึ่งของการปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน.

แบบที่ ๒. มีสติในการพิจารณาธรรมเพื่อดับความทุกข์ที่เกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำอีก. การจะดับความทุกข์ที่เกิดจากความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลสนั้น ต้องใช้ความรู้ที่ได้จากการพิจารณา กาย เวทนา จิต ธรรม ว่าเป็นไตรลักษณ์(ตามการฝึกพิจารณาในขั้นตอนที่ ๑) มาเป็นเครื่องมือในการโน้มน้าวจิตใจของท่านไม่ให้คิดด้วยกิเลส.

ในทางปฏิบัติ เมื่อมีความคิดที่เป็นกิเลสเกิดขึ้น ท่านสามารถดับความคิดดังกล่าวได้ภายในวินาทีที่ท่านเจริญสมาธิหรือเจริญสติแล้วมีความตั้งมั่น.

บางครั้ง มีความทุกข์ที่รุนแรงหรือมีความทุกข์หลายเรื่องเกิดขึ้นพร้อม ๆ กัน ขณะเดียวกัน ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำของผู้นั้นยังมีไม่เพียงพอ จึงไม่สามารถดับความคิดดังกล่าวได้ จำเป็นต้องพิจารณาธรรมตามขั้นตอนที่ ๑ เพิ่มเติม(จินตามยปัญญา) เพื่อตอกย้ำความเป็นไตรลักษณ์ในจิตใจ พร้อมกับลงมือปฏิบัติธรรมตามที่ได้พิจารณาแก้ปัญหาอย่างจริงจัง(ภาวนามยปัญญา) ด้วยการเจริญสติสลับกับการเจริญสมาธิในชีวิตประจำวันอย่างต่อเนื่องมากขึ้น ก็จะสามารถดับความคิดที่เป็นกิเลสและดับความทุกข์ที่รุนแรงได้.

วิธีแก้ปัญหาความทุกข์ที่เกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำอีกในชีวิตประจำวัน ทำได้โดยการฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ และฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการพิจารณาธรรมว่า สิ่งที่กำลังมีความยึดมั่นถือมั่นจนเป็นทุกข์นั้น ที่แท้จริงเป็นไตรลักษณ์ แล้วตักเตือนตนเองซ้ำแล้วซ้ำอีกว่า ไม่ควรยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลสอีกเลย เพราะทำให้เกิดความทุกข์ เพื่อโน้มน้าวจิตใจให้เกิดการปล่อยวาง(เลิกคิดด้วยกิเลส) ซึ่งมีขั้นตอนในการฝึก ๔ ข้อย่อย ดังนี้ :-

๔.๑ สำเหนียกว่า จักพิจารณาเห็นว่าไม่เที่ยง หายใจออก / หายใจเข้า

ให้ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ และแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการมีสติพิจารณาว่า ร่างกายและจิตใจของท่านเป็นของไม่เที่ยงแท้แน่นอน เป็นไตรลักษณ์จริง ๆ โดยใช้ความรู้จากการพิจารณาธรรมในสติปัฏฐาน ๔ มาใช้ประกอบการพิจารณาโดยตลอด เพื่อจะคลาย(ลด)ความคิดที่เป็นกิเลส หรือคลายความยึดมั่นถือมั่นในเรื่องที่เป็นสาเหตุของความทุกข์ให้หมดไป.

การพิจารณาให้รู้เห็นความเป็นไตรลักษณ์ของตนเองซ้ำแล้วซ้ำอีก จะทำให้ท่านได้ทบทวนข้อมูลความเป็นไตรลักษณ์ของชีวิตมากขึ้น ทำให้เกิดการโน้มน้าวจิตใจไม่ให้คิดด้วยกิเลส พร้อมทั้งเร่งรัดตนเองให้ปฏิบัติธรรมอย่างจริงจังและต่อเนื่องมากขึ้น.

๔.๒ สำเหนียกว่า จักพิจารณาเห็นความคลายออกได้ หายใจออก/หายใจเข้า

ให้ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติ และแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการมีสติพิจารณาเรื่องที่ทำให้เกิดความทุกข์ซ้ำแล้วซ้ำอีก เพื่อให้รู้เห็นแจ้งชัดตามความเป็นจริงในสาเหตุของความทุกข์ ซึ่งจะพบว่า มีสาเหตุมาจากความคิดที่เป็นกิเลสของตนเอง หรือมีความยึดมั่นถือมั่นนั่นเอง.

ความคิดที่เป็นกิเลสนี้เอง ที่ทำให้เกิดความยึดมั่นถือมั่น จนกลายเป็นความทุกข์ จึงไม่สมควรเลย ที่จะคิดด้วยกิเลสแม้แต่นิดเดียว. เมื่อตอกย้ำความจริงซ้ำแล้วซ้ำอีก จะทำให้เกิดการโน้มน้าวจิตใจไม่ให้คิดด้วยกิเลสได้มากขึ้น.

การยอมรับในความเป็นไตรลักษณ์ของตนเอง รวมทั้งการสามารถลดหรือดับความคิดที่เป็นกิเลสได้มากขึ้น จะเป็นผลให้มีการคลายออกจากความยึดมั่นถือมั่นได้.

การรู้เห็นความคลายออกได้บ้างแล้วจากกิเลสหรือความยึดมั่นถือมั่น จะเป็นเครื่องบ่งชี้ว่า ท่านเริ่มพิจารณาอย่างถูกทางแล้ว.

การคลายออกได้บ้างแล้ว หมายถึงการที่ยังมีความคิดที่เป็นกิเลสอยู่ แต่น้อยลง จึงต้องพิจารณาซ้ำแล้วซ้ำอีก เพื่อให้เกิดปัญญาทางธรรมมากขึ้น พร้อมทั้งเร่งรัดตนเองให้ปฏิบัติธรรมเพื่อให้เกิดการใช้ปัญญาทางธรรมอย่างจริงจังและต่อเนื่อง.

๔.๓ สำเหนียกว่า จักพิจารณาเห็นความดับไป หายใจออก / หายใจเข้า

ให้แบ่งสติจากฐานหลักของสติ ไปใช้ในการมีสติพิจารณาเรื่องที่เป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์ซ้ำแล้วซ้ำอีก เพื่อให้รู้เห็นแจ้งชัดตามความเป็นจริงอย่างลึกซึ้งและจริงใจในความเป็นไตรลักษณ์ พร้อมทั้งตอกย้ำความจริงที่ได้พิจารณาไปแล้วว่า ท่านเอง คนอื่น และสิ่งต่าง ๆ ล้วนเป็นไตรลักษณ์ด้วยกันทั้งสิ้น เพื่อโน้มน้าวให้ดับความคิดที่เป็นกิเลสให้หมดสิ้น จะได้ไม่มีความทุกข์อีกต่อไป พร้อมทั้งเร่งรัดตนเองให้ปฏิบัติธรรมอย่างจริงจังและต่อเนื่องมากขึ้น จนความคิดที่เป็นกิเลสหรือความยึดมั่นถือมั่นหมดไปโดยไม่เหลือเลย.

การดับไปของความคิดที่เป็นกิเลสในเรื่องใด คือ การดับสังขารในปฏิจจสมุปบาทของเรื่องนั้น ๆ.

๔.๔ สำเหนียกว่า จักพิจารณาเห็นความสลัดเสียได้ หายใจออก / หายใจเข้า

ให้แบ่งสติจากฐานหลักของสติ ไปใช้ในการมีสติพิจารณาเรื่องที่เป็นสาเหตุของความทุกข์ซ้ำแล้วซ้ำอีก จนมีข้อมูลด้านสติและข้อมูลด้านไตรลักษณ์ในความจำเพียงพอ และใช้ข้อมูลดังกล่าว ในการสลัดเสียได้ซึ่งความคิดที่เป็นกิเลสที่เคยเกิดขึ้นให้หมดไป โดยไม่หวนกลับมาคิดด้วยกิเลสอย่างต่อเนื่อง.

ควรฝึกสังเกตความคิดที่เป็นกิเลสและถ้าพบว่า ยังมีความคิดที่เป็นกิเลสเหลืออยู่ ก็ให้ท่านเพียรพยายามที่จะเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม(วิชชา)ในความจำให้มากขึ้นอย่างรวดเร็ว เพื่อดับความคิดที่เป็นกิเลสในเรื่องนั้น ๆ ให้หมดไป พร้อมทั้งเร่งรัดตนเองให้มีความเพียรในการปฏิบัติธรรมอย่างจริงจังและต่อเนื่องมากขึ้น.

ควรตักเตือนตนเองเสมอว่า ธรรมเมื่ออยู่ในความจำก็เป็นไตรลักษณ์เช่นกัน จึงควรฝึกพิจารณาธรรมเป็นประจำจนเป็นนิสัย เพื่อทำให้ข้อมูลทางธรรมยังคงมีอยู่ในความจำ หรือมีมากขึ้น หรือลดลงน้อยที่สุดเท่าที่จะทำได้.

หากพบกับปัญหาที่รุนแรงหรือปัญหาหลายด้านพร้อม ๆ กัน จนไม่สามารถควบคุมความคิดและความทุกข์ไว้ได้ ให้พิจารณาเห็นความเป็นไตรลักษณ์ของตนเองซ้ำแล้วซ้ำอีก พร้อมทั้งเร่งความเพียรในการเจริญสติและสมาธิให้เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง จนกว่าจะสามารถระงับความคิดที่เป็นกิเลสได้.

สรุป: พยายามฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอเพื่อไม่ให้คิดฟุ้งซ่าน พร้อมทั้งแบ่งสติมาใช้ในการศึกษาธรรม ทบทวนธรรม แก้ปัญหาโดยธรรมเป็นประจำในชีวิตประจำวัน เพื่อคงไว้หรือเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำให้มากขึ้นและใช้ข้อมูลดังกล่าวในการควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลสอย่างต่อเนื่อง เพื่อไม่ให้เกิดความยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ ๕. ควรฝึกเช่นนี้เป็นประจำจนเป็นนิสัย(อัตโนมัติ)

แนวทางการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันตามรูปแบบของสติปัฏฐาน ๔ อย่างรวบยอด

เพื่อให้การฝึกเจริญสติปัฏฐาน ๔ ง่ายขึ้น ผู้เขียนจึงได้ย่อเนื้อหาของสติปัฏฐาน ๔ ทั้งหมด มาเป็นการเจริญสติตามองค์ประกอบ ๕ ประการ ดังนี้ :-

๑. ฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติอย่างต่อเนื่อง.

ในชีวิตประจำวัน ควรมีสติรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกอย่างต่อเนื่องหรือเป็นประจำ เพื่อป้องกันการคิดฟุ้งซ่าน และเพื่อเตรียมพร้อมในการรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้เจือปนด้วยกิเลส.

๒. ฝึกแบ่งสติส่วนหนึ่งจากฐานหลักของสติไปใช้ในการรับรู้ข้อมูล และทำกิจต่างๆ รวมทั้งใช้ในการรู้เห็นความคิดและการกระทำต่างๆ ว่า มีกิเลสเจือปนหรือไม่.

ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการทำกิจต่าง ๆ ได้แก่การรับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่เข้ามาทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ และใช้กับการทำกิจกรรมต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน ในสัดส่วนของสติที่เหมาะสม เพื่อสำรวมระวังความคิดได้ง่ายขึ้น จะได้ไม่คิดด้วยกิเลส รวมทั้งแบ่งสติไปใช้ในการรู้เห็นความคิดและการกระทำต่าง ๆ ในชีวิตประจำวันว่า มีกิเลสเจือปนหรือไม่.

๓. ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติมาใช้ในการควบคุมความคิดและการกระทำต่างๆ ให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์.

ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการควบคุมความคิดและการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้มีการคิดและทำด้วยกิเลส เพื่อทำให้จิตใจมีความบริสุทธิ์ ขณะเดียวกันควบคุมความคิดให้คิดและทำแต่กุศล เพื่อทำจิตใจให้มีความบริสุทธิ์ผ่องใส.

การละอกุศลและสร้างกุศลตามโอวาทปฏิโมกข์ จึงทำให้จิตใจบริสุทธิ์ผ่องใส และพัฒนาจิตใจให้เป็นบุคคลที่ประเสริฐ(อริยบุคคล)ในระดับต่าง ๆ ตามความรู้และความสามารถทางธรรมที่มีอยู่ในขณะนั้น.

๔. ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการพิจารณาธรรม.

ฝึกแบ่งสติจากฐานหลักของสติไปใช้ในการพิจารณาธรรมในชีวิตประจำวัน ซึ่งประกอบด้วยการศึกษาธรรม ทบทวนธรรม และแก้ปัญหาต่าง ๆ โดยใช้หลักธรรมในอริยสัจ ๔.

๕. ฝึกใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไปในชีวิตประจำวัน.

การดับทุกข์ทางร่างกายต้องใช้สติปัญญาทางโลก การดับทุกข์ทางจิตใจต้องใช้สติปัญญาทางธรรม.

ในชีวิตประจำวัน การใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไป จะดับความทุกข์ได้ทั้งทางร่างกายและจิตใจ และทำให้ชีวิตมีคุณภาพดี.

องค์ประกอบทั้ง ๕ นี้ มีรายละเอียดอยู่ในหนังสือเล่ม ๑.

การเจริญสติและเจริญสมาธิเป็นเรื่องของปัจจุบันขณะ(ปัจจุบันธรรม)ทั้งสิ้น การดับกิเลสก็เป็นการดับกิเลสในปัจจุบันขณะ และการดับทุกข์ก็เป็นการดับทุกข์ในปัจจุบันขณะ. ความสามารถในการดับกิเลสและกองทุกข์จึงเป็นเรื่องปัจจุบันธรรม ซึ่งขึ้นอยู่กับเหตุปัจจัยในปัจจุบันขณะ และเป็นไตรลักษณ์ด้วย.

เพื่อให้ผู้ที่เริ่มฝึกปฏิบัติธรรมสามารถจดจำและนำไปปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันได้โดยง่าย จึงขอแนะนำหลักการย่อ ๆ และสั้น ๆ สำหรับการฝึกฝนตนเองโดยการ "พยายามฝึกมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอ พร้อมทั้งมีสติรู้เห็นความคิดและควบคุมความคิดให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์". การฝึกเพียงแค่นี้ ก็ทำให้จิตใจมีความบริสุทธิ์ผ่องใสและไม่มีความทุกข์.

เนื้อหาในเรื่องสติชอบ(สติปํฏฐาน ๔)นั้นมีมาก ท่านที่ยังไม่เข้าใจอย่างชัดแจ้ง ก็ควรอ่านซ้ำและทำความเข้าใจให้ชัดเจน พร้อมทั้งจดจำ ทบทวน และศึกษาเพิ่มเติมจากแหล่งต่าง ๆ ทางธรรมด้วย เพื่อเปิดวิสัยทัศน์ทางธรรมของท่านให้กว้างขวางมากยิ่งขึ้น.

ควรรักษาตนเองและผู้อื่นด้วยสติปัฏฐาน ๔

การเจริญสติ(สติปํฏฐาน ๔)มีความสำคัญต่อการดำเนินชีวิต ดังที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ว่า “ภิกษุทั้งหลาย เมื่อคิดว่า “เรารักษาตน” ก็พึงต้องใช้สติปัฏฐาน เมื่อคิดว่า “เราจะรักษาผู้อื่น” ก็พึงต้องใช้สติปัฏฐาน เมื่อรักษาตน ก็ชื่อว่ารักษาคนอื่น(ด้วย) เมื่อรักษาคนอื่น ก็ชื่อว่ารักษาตนเอง(ด้วย)” (พุทธธรรม หน้า ๘๐๘ ป.อ.ปยุตโต).^๖๘

การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงว่า การเจริญสติโดยการมีสติรู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ไม่ให้มีกิเลสเจือปน จะรักษาตนเองไม่ให้มีความทุกข์ ขณะเดียวกัน จะทำให้ไม่เกิดการเบียดเบียนตนเองจึงได้ชื่อว่ารักษาตนเอง และไม่เบียดเบียนผู้อื่นจึงได้ชื่อว่ารักษาผู้อื่นด้วย. เมื่อรักษาคนอื่นด้วยการไม่เบียดเบียนคนอื่นเช่นนี้(ละชั่ว) จึงได้ชื่อว่ารักษาตนไม่ให้มีความทุกข์ และไม่ถูกจองเวร. การเจริญสติปัฏฐาน ๔ เป็นการรักษาตนเองและผู้อื่นให้พ้นจากความทุกข์(ละชั่วและทำดี) จึงได้ชื่อว่าเป็นการกระทำที่ประเสริฐของบุคคลที่ประเสริฐ.

สติปัฏฐาน ๔ จึงเป็นทางสายเอกเพื่อการดำเนินชีวิตอันประเสริฐตามโอวาทปาฏิโมกข์.

ชีวิตกับความตาย

พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องชีวิตกับความตายไว้ว่า “ความตายเราก็มิได้ชื่นชอบ ชีวิตเราก็ไม่ได้ติดใจ เราจักทอดทิ้งกายนี้ อย่างมีสัมปชัญญะ มีสติมั่น(สติตั้งมั่น*); ….เรารอท่าเวลา เหมือนคนรับจ้างทำงานเสร็จ รอรับค่าจ้าง” (พุทธธรรม หน้า ๒๗๔ ป.อ.ปยุตโต).^๖๙

การตรัสสอนเช่นนี้ น่าจะเป็นการตรัสสอนเมื่อพระชนมายุอยู่ในช่วงสูงอายุ ซึ่งแสดงถึงการที่ทรงปล่อยวางในเรื่องชีวิตและความตาย เพราะพระองค์ได้ทรงทำกิจที่เป็นกุศลอย่างสมบูรณ์ที่สุดเสร็จแล้ว(เสร็จกิจ) และทรงมีความพร้อมอยู่เสมอเมื่อความตายมาถึง.

ผู้ป่วย ผู้พิการ ผู้สูงอายุ และทุก ๆ คน พึงใช้สติปัญญาในการปฏิบัติตนตามโอวาทปาฏิโมกข์ให้สมบูรณ์ที่สุด และพร้อมที่จะพบกับปัญหาต่าง ๆ รวมทั้งความตายอย่างมีสติสัมปชัญญะ โดยไม่มีความทุกข์ด้วยกิเลสแม้แต่น้อยนิด ดังเช่นที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้. การจะทำเช่นนี้ได้นั้น ต้องมีความรู้ในอริยสัจ ๔ และสามารถปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ได้อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่อง จึงจะทำให้มีความพร้อมอย่างเต็มรูปแบบ.

----------------------------

การเจริญสติในชีวิตประจำวันอย่างย่อ ๆ และตรงประเด็นมีดังนี้ :-

๑. พยายามมีสติอยู่ที่ฐานหลักของสติไว้เสมอ ๆ พร้อมทั้งรู้เห็น ความคิดและควบคุมความคิดให้เป็นไปตามโอวาทปาฏิโมกข์.

๒. ศึกษาธรรม ทบทวนธรรม แก้ปัญหาด้วยธรรม.

๓. ใช้สติปัญญาทางโลกและสติปัญญาทางธรรมควบคู่กันไป.