ทันทีที่ไม่คิดด้วยกิเลสชั่วคราว ก็จะเข้าถึงความดับทุกข์ชั่วคราวหรือนิพพานชั่วคราว(ตทังคนิพพาน) ซึ่งเป็นนิพพานชั่วคราวที่รู้เห็นได้ทันตา(ทิฏฐธรรมนิพพาน) และเป็นนิพพานชั่วคราวที่ผู้บรรลุธรรมจะรู้เห็นได้ด้วยตนเอง(สันทิฏฐิกนิพพาน) ซึ่งเป็นเรื่องที่เกิดในปัจจุบันขณะ. (สรุปจากพุทธธรรม หน้า ๒๗๗ ป.อ. ปยุตโต).^๓๓

พระพุทธเจ้าตรัสสอนว่า “นิพพาน อันผู้บรรลุเห็นได้เอง ไม่ขึ้นกับกาล เรียกมาดูได้ ควรน้อมเอาเข้ามาไว้ อันวิญญูชนพึงรู้เฉพาะตน” (พุทธธรรม หน้า ๒๓๐ ป.อ. ปยุตโต).^๓๔ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า นิพพานเป็นเรื่องใกล้ตัวมาก และไม่ต้องรอชาติหน้า รู้เห็นได้ทันตา ซึ่งเกิดขึ้นในชีวิตประจำวันนี่เอง. ผู้มีสติปัญญาทางธรรมจึงสามารถเข้าถึงภาวะนิพพานได้ทุกกาลเวลา และด้วยตนเองเท่านั้น เพราะเป็นเรื่องของความคิดที่ไม่มีใครรู้เห็นได้ ต้องรู้เห็นด้วยสติปัญญาของตนเองเท่านั้น.

“เพราะอวิชชาสำรอกดับไปไม่เหลือเลย สังขารจึงดับ

เพราะชาติดับ ชรามรณะ(จึงดับ)”.

(พุทธธรรม หน้า ๘๒ ป.อ. ปยุตโต).^๓๕

เมื่อเจริญสมาธิจนมีความตั้งมั่น จะสามารถหยุดความคิดได้ ความดับทุกข์ก็จะเกิดขึ้นชั่วคราว(ตทังคนิพพาน)ในขณะนั้น และขณะใดที่เจริญสติเพื่อควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลสได้ ความดับทุกข์ก็จะเกิดขึ้นชั่วคราวในขณะนั้น นั่นคือ การดับหรือหมดไปของกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลสเป็นการชั่วคราวในช่วงที่สมาธิและสติมีความตั้งมั่น.(ศึกษาเรื่องนิพพานชั่วคราวเพิ่มเติมได้จากพุทธธรรม หน้า ๒๗๗ ป.อ.ปยุตโต).^๓๖

ถ้าเจริญสมาธิและเจริญสติไม่ถูกวิธี หรือไม่ต่อเนื่อง กระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลสและความทุกข์ก็จะเกิดขึ้นด้วย.

การดับกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลสต้องดับตรงหัวกระบวนจึงจะตรงประเด็น คือ ดับความไม่รู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง(ดับอวิชชาหรือดับความหลง) และรองลงมาคือ ดับความคิดที่เป็นกิเลส(ดับสังขาร).

ในขณะที่ท่านยังไม่สามารถรู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริงจนถึงที่สุด(ยังมีอวิชชาเหลืออยู่) ท่านจำเป็นจะต้องใช้ความรู้ความสามารถด้านสติปัญญาทางธรรม(ใช้วิชชา)เท่าที่มีอยู่ในความจำ มาใช้ในการรู้เห็นความคิดและควบคุมความคิด เพื่อไม่ให้มีการคิดด้วยกิเลสอย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวันให้มากที่สุดเท่าที่จะมากได้.

ความมึนงง ความอ่อนเพลีย ความซึมเซา ความขุ่นมัวในใจ ที่มีสาเหตุมาจากการเจ็บป่วยทางกาย ไม่จัดว่าเป็นความทุกข์ที่เกิดขึ้นจากกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลส แต่เป็นเพราะธรรมชาติของร่างกายและสมองเป็นเช่นนั้นเอง.

เป้าหมายหลักของการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน คือ การฝึกมีสติไม่คิดด้วยกิเลส(ดับสังขารในปฏิจจสมุปบาท).

การจะมีสติไม่คิดด้วยกิเลส(ดับสังขาร) ก็ต้องศึกษาอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ(มีวิชชา).

การจะดับความทะยานอยาก ก็ต้องมีสติไม่คิดด้วยกิเลส.

การจะดับความยึดมั่นถือมั่น ก็ต้องมีสติไม่คิดด้วยกิเลส.

การปล่อยให้คิดด้วยกิเลสแม้แต่เวลาสั้น ๆ ก็จะทำให้เกิดการทบทวนข้อมูลด้านกิเลสในความจำ เป็นผลให้เกิดการจดจำข้อมูลด้านกิเลสมากขึ้น และเป็นเรื่องยากมากที่จะลดหรือลบข้อมูลด้านกิเลสออกจากความจำได้อย่างรวดเร็ว เพราะธรรมชาติของสมองมนุษย์ มักจะจดจำเรื่องกิเลสไว้ได้ดีและนานด้วย.

ขณะเจริญสมาธิอยู่นั้น จะมีสติในการรับรู้ความรู้สึกของลมหายใจที่ผ่านเข้าออกตรงรูจมูกอยู่ตลอดเวลา การทำเช่นนี้ คือ การอยู่กับปัจจุบันขณะ ย่อมทำให้ไม่มีความทุกข์.

ขณะเจริญสติอยู่นั้น จะมีสติอยู่กับกิจที่ตั้งใจกระทำอยู่ และคอยควบคุมความคิดไม่ให้เผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านในเรื่องอดีตและอนาคต และไม่ให้คิดด้วยกิเลส คือ การอยู่กับปัจจุบันก็ย่อมไม่มีความทุกข์.

การตั้งใจ(มีสติ)คิดไปเรื่อย ๆ โดยไม่มีเป้าหมาย ก็ไม่ใช่การอยู่กับปัจจุบัน.

การคิดฟุ้งซ่าน(ไม่มีสติ)ในเรื่องอดีตหรืออนาคต คือ การอยู่กับอดีตหรืออนาคต ไม่ได้อยู่กับปัจจุบัน ย่อมไม่สงบ และถ้าคิดด้วยกิเลส ย่อมเกิดความทุกข์.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนภิกษุชื่อเถระที่ชอบอยู่ลำพังแต่ผู้เดียวว่า “….สิ่งที่เป็นอดีต ก็ละได้แล้ว สิ่งที่เป็นอนาคต ก็งดได้แล้ว ความพอใจติดใคร่ในการได้เป็นตัวตนต่างๆ (อุปาทาน*) ในปัจจุบัน ก็กำจัดได้แล้ว, การอยู่เดี่ยว ย่อมบริบูรณ์โดยพิสดารยิ่งกว่านั้นได้ ด้วยประการฉะนี้แล….” (พุทธธรรม หน้า ๗๒๒ ป.อ. ปยุตโต).^๓๗ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า การอยู่เดี่ยวก็ไม่สามารถพ้นทุกข์ได้ ถ้าจะให้ครบบริบูรณ์อย่างแท้จริง ต้องสามารถควบคุมความคิดให้อยู่กับปัจจุบันจนไม่เกิดความยึดมั่นถือมั่นด้วยความคิดที่เป็นกิเลสอีกต่อไป นั่นคือการเจริญสติสลับกับการเจริญสมาธิในชีวิตประจำวันอย่างต่อเนื่อง เพราะการเจริญสติและการเจริญสมาธิเป็นการอยู่กับปัจจุบันและเป็นปัจจุบันธรรม.

ทุกคนควรศึกษากระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลสแบบข้ามภพข้ามชาติ เพื่อการค้นคว้าและใช้เป็นข้อมูลสำหรับสนทนาธรรมกับผู้อื่นได้ ขณะเดียวกันจะได้หาทางช่วยผู้อื่นที่ยังไม่รู้และไม่เข้าใจเรื่องกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลสที่เป็นปัจจุบันธรรม ให้รู้และเข้าใจได้อย่างถูกต้องตามความเป็นจริงต่อไป.

เพราะอดีตชาติมีชีวิตที่ประกอบด้วย อวิชชา สังขาร จึงเป็นเหตุปัจจัยให้(ทำให้)เกิดปัจจุบันชาติ ซึ่งมีชีวิตที่ประกอบด้วย วิญญาณ นามรูป สฬายตนะ ผัสสะ เวทนา ตัณหา อุปาทาน ภพ จึงเป็นเหตุปัจจัยให้(ทำให้)เกิดอนาคตชาติ ซึ่งประกอบด้วยชาติ ชรา มรณะ และความทุกข์ต่าง ๆ.

ผู้เขียนเองก็ขอสารภาพว่า ยังไม่มีความรู้และความสามารถเพียงพอที่จะเข้าใจเรื่องปฏิจจสมุปบาทแบบข้ามภพข้ามชาติได้ เพราะยังไม่สามารถตรวจสอบและพิสูจน์ได้ด้วยตนเอง. อริยสัจ ๔ แบบปัจจุบันธรรมในหนังสือเล่มนี้ เป็นเพียงมุมมองหนึ่งเท่านั้นเอง จึงขอให้ท่านผู้อ่านได้กรุณาค้นคว้าเรื่องอริยสัจ ๔ เพิ่มเติม และผู้เขียนก็จะดำเนินการเช่นเดียวกัน.

รุ่งอรุณหลังการตรัสรู้ พระพุทธเจ้าทรงอุทานด้วยความพอพระทัยในความสำเร็จของการค้นคว้าธรรมว่า “….ดูกร ตัณหา นายช่างเรือน บัดนี้ตถาคตพบท่านแล้ว แต่นี้สืบต่อไป ท่านจะทำเรือนให้ตถาคตอีกไม่ได้แล้ว….จิตเราปราศจากสังขารเครื่องปรุงแต่ง(วิสังขาร*)ให้เกิดในภพอื่น(เกิดภพใหม่*)เสียแล้ว ได้ถึงความดับสูญสิ้นไปแห่งตัณหา อันหาส่วนเหลือมิได้โดยแท้” (พุทธประวัติทัศนศึกษา หน้า ๔๑ พระธรรมโกศาจารย์ - ชอบ อนุจารีเถระ).^๓๘

พระพุทธเจ้าตรัสสอนปัญจวัคคีย์ที่ได้เป็นพระอรหันต์รุ่นแรกว่า “มัชฌิมาปฏิปทา เราได้ตรัสรู้แล้ว ทำดวงตา ปรีชาญาณให้สว่าง เป็นไปเพื่อความสงบระงับ เพื่อความรู้ยิ่ง เพื่อความตรัสรู้ เพื่อนิพพาน คือสิ้นตัณหาเครื่องรัดรึง” (พุทธประวัติทัศนศึกษา หน้า ๕๕ พระธรรมโกศาจารย์ - ชอบ อนุจารีเถระ).^๓๙ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า การดำเนินชีวิตตามทางสายกลางที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสรู้นั้น ทำให้พระองค์ทรงพบความสุขสงบ เพื่อการตรัสรู้ และเพื่อนิพพาน นั่นคือ การดับตัณหาที่ผูกมัดจิตใจได้หมดสิ้น.

มรรคมีองค์ ๘ คือ วิธีปฏิบัติธรรม(ทางปฏิบัติ)เพื่อทำจิตให้บริสุทธิ์ผ่องใส. มรรคมีองค์ ๘ ไม่ใช่ทางสายกลาง แต่การปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ จะทำให้เกิดการดำเนินชีวิตตามทางสายกลาง คือ ดำเนินชีวิตด้วยจิตใจที่มีความบริสุทธิ์ผ่องใส ไม่มีตัณหา เพราะไม่คิดชั่วและไม่ทำชั่ว จึงไม่มีความทุกข์(นิพพาน) แต่มุ่งคิดดีและทำดี เพื่อทำจิตใจให้บริสุทธิ์ผ่องใสตามโอวาทปาฏิโมกข์.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องความดับทุกข์เพียงประโยคเดียวแต่ทรงเน้นคำว่าตัณหาไว้ถึง ๖ ครั้งว่า “ภิกษุทั้งหลาย ความดับทุกข์(นิโรธ*)เป็นดังนี้คือ การสำรอกตัณหา ความดับตัณหา การสละตัณหา การบอกคืนตัณหา การหลุดพ้นจากตัณหา ความไม่มีอาลัยในตัณหาทั้งปวง” (อริยสัจ ๔ หน้า ๕๗ วศิน อินทสระ).^๔๐ การตรัสย้ำเรื่องตัณหาเช่นนี้ เป็นเครื่องยืนยันให้เห็นอย่างชัดเจนว่า ความดับทุกข์ คือ ภาวะของจิตใจในขณะที่ตัณหาดับ.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนว่า นิโรธคือนิพพานไว้ดังนี้ “เพราะตัณหาสิ้นไปโดยประการทั้งปวง จึงนิโรธด้วยคลายออกได้ไม่มีเหลือเลย (นั่นแหละ)คือนิพพาน; สำหรับภิกษุผู้นิพพานแล้วนั้น เพราะไม่ถือมั่น(ไม่มีอุปาทาน*) ภพใหม่จึงไม่มี” (พุทธธรรม หน้า ๒๗๑ ป.อ. ปยุตโต).^๔๑ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นการแสดงให้เห็นว่า ความดับทุกข์ก็คือนิพพานนั่นเอง ซึ่งเกิดจากการไม่มีความยึดมั่นถือมั่น เมื่อไม่มีความยึดมั่นถือมั่น จึงไม่มีที่ตั้งของจิตใจที่เป็นกิเลสเกิดขึ้นในชาติปัจจุบัน(ไม่มีภพใหม่).

พระสารีบุตรซึ่งเป็นพระอรหันต์ได้กล่าวกับพระอานนท์ว่า “การดับภพเสียได้ ชื่อว่านิพพาน” (อริยสัจ ๔ หน้า ๗๐ วศิน อินทสระ).^๔๒ การที่พระสารีบุตรกล่าวเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า นิพพาน คือ การไม่มีภพใหม่ของจิตใจที่เป็นกิเลสในชีวิตปัจจุบัน เพราะไม่มีการคิดด้วยกิเลส หรือไม่มีตัณหาและอุปาทาน.

ถ้ามีสติควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลสได้ชั่วคราว นิพพานก็จะเกิดขึ้นชั่วคราว(ตทังคนิพพาน) และถ้ามีสติควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลสได้อย่างต่อเนื่อง นิพพานก็จะเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง นั่นคือการบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนคุณสมบัติของนิพพานในรูปแบบต่าง ๆ ไว้มากมาย ท่านอาจารย์วศิน อินทสระ ได้รวบรวมไว้ในหนังสือเรื่อง อริยสัจ ๔ หน้า ๗๓ พอจะสรุปได้ดังนี้ :-

“นิพพานเป็นสุขอย่างยิ่ง เพราะไม่ถูกกิเลสเบียดเบียน” ซึ่งหมายความว่า เมื่อใดที่ไม่มีการคิดด้วยกิเลส ความสุขสงบก็จะเกิดขึ้น นั่นแหละคือนิพพาน.

“นิพพานสูญอย่างยิ่ง เพราะนิพพานว่างจากกิเลส หรือไม่มีเชื้อไฟอีกเลย” ซึ่งหมายความว่า เมื่อใดที่ไม่มีการคิดด้วยกิเลส ความว่างเปล่าจากกิเลสและกองทุกข์ก็จะเกิดขึ้น นั่นแหละคือนิพพาน.

“นิพพานสงบอย่างยิ่ง เพราะสงบระงับสังขารทั้งปวง เป็นที่สละคืนอุปาทิทั้งปวง เป็นที่สิ้นตัณหา เป็นที่คลายกิเลส เป็นที่ดับสนิทแห่งกิเลสทั้งปวง” ซึ่งหมายความว่า เมื่อใดที่ไม่มีการคิดด้วยกิเลส(ระงับสังขารทั้งปวงได้) จึงทำให้ความทะยานอยากดับไป(ตัณหาดับ) และความยึดมั่นถือมั่นก็ดับไปด้วย(อุปาทานดับ) เป็นผลให้มีความสุขสงบเกิดขึ้น นั่นแหละคือนิพพาน.

ในขณะเจริญสมาธิและสมาธิมีความตั้งมั่น(ไม่ฟุ้งซ่านหรือหลับใน)ได้ดีพอสมควรแล้ว จะไม่มีการคิดด้วยกิเลส ภาวะของจิตใจในขณะนั้นคือภาวะนิพพานชั่วคราว(ตทังคนิพพาน).

ความดับทุกข์ หรือนิโรธ หรือนิพพาน เกิดขึ้นในขณะที่ไม่คิดอกุศล คือ ไม่คิดด้วยกิเลส(วิสังขาร) หรือไม่มีความทะยานอยาก(ตัณหาดับ) หรือไม่มีความยึดมั่นถือมั่น(อุปาทานดับ) หรือไม่มีการเกิดของกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลส.

-------------------