มรรคข้อที่ ๑ - ๘

-------ตอนที่ ๑ พิจารณากาย เวทนา จิต ธรรม

-------ตอนที่ ๒ อานาปานสติวิปัสสนาสติปัฏฐาน ๔

-------รูปแบบการตรัสสอนของพระพุทธเจ้า

คำนำ

ขอกราบระลึกถึงพระคุณของครู อาจารย์ พระอาจารย์ และทุกท่านที่ได้ให้ความรู้ทางธรรมแก่ผู้เขียนด้วยความเคารพอย่างสูง.

การรู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ อย่างถูกต้อง ครบถ้วน ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ จนสามารถทำจิตของตนเองให้บริสุทธิ์และผ่องใสได้อย่างต่อเนื่อง คือ เป้าหมายสูงสุดของพระพุทธศาสนา.

หนังสือเล่มนี้เขียนขึ้นมาเพื่อนำเสนอเรื่องอริยสัจ ๔ ซึ่งเป็นแก่นธรรมของพระพุทธศาสนาอย่างตรงประเด็นที่สุดเท่าที่จะทำได้.

แนวทางที่ผู้เขียนนำเสนอนั้น เป็นเรื่องธรรมชาติของจิตใจมนุษย์ โดยเน้นเรื่องของความพ้นทุกข์และการพัฒนาจิตใจให้เป็นบุคคลที่ประเสริฐ ซึ่งท่านสามารถศึกษาได้ที่จิตใจของตนเองและนำไปปฏิบัติตนได้โดยง่ายในชีวิตประจำวัน รวมทั้งได้รับผลในทันทีที่ลงมือปฏิบัติ.

สิ่งสำคัญมาก ๆ คือ ท่านควร ฝึกตรวจสอบและพิสูจน์ผลของการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันด้วยตนเองในทุกประเด็น เพื่อให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำตามความเป็นจริงโดยไม่ต้องหลงเชื่อผู้เขียนและผู้อื่น.

อนึ่ง ความหมายของภาษาบาลีที่ผู้เขียนพยายามเขียนขึ้นมานั้น เป็นเพียงมุมมองของผู้เขียนเท่านั้น ซึ่งเป็นเรื่องเฉพาะกิจ เพื่อให้เหมาะกับตนเอง และคนในยุคปัจจุบัน. ความหมายต่าง ๆ จะเปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัย ดังนั้น ท่านจึงควรให้ความสนใจและจดจำคำบาลีที่อยู่ในวงเล็บไว้ด้วย เพราะเป็นคำดั้งเดิม เพื่อที่ท่านจะได้คุ้นเคยกับคำบาลี และสามารถค้นคว้าหาความหมายที่เหมาะสมต่อไป.

เอกสารที่ใช้ในการอ้างอิงของผู้เขียนนั้น ส่วนใหญ่มาจากหนังสือพุทธธรรม ซึ่งเปรียบเหมือนพระไตรปิฎกสำหรับประชาชนที่ท่านควรมีไว้ค้นคว้าในครอบครัว.

ขอให้กำลังใจว่า อริยสัจ ๔ เป็นเรื่องของความทุกข์และวิธีดับความทุกข์ในชีวิตประจำวันนี่เอง ซึ่งคนทั่วไปสามารถทำความเข้าใจและฝึกปฏิบัติธรรมได้โดยง่าย เพราะทุกคนต่างก็เคยมีความทุกข์และเคยดับความทุกข์ทางจิตใจของตนเองมามากมายแล้ว ขอแต่เพียงให้มีความเพียรที่จะศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมอย่างถูกต้องในชีวิตประจำวันเป็นประจำ ท่านก็จะบรรลุธรรมในระดับต่าง ๆ ได้อย่างรวดเร็วเช่นเดียวกับสมัยพุทธกาล.

การศึกษาอริยสัจ ๔ และการฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่อง จะทำให้ท่านมีความเชี่ยวชาญในการดับกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างรวดเร็วจนคล้ายอัตโนมัติ แต่ถ้าท่านไม่ศึกษา ไม่ทบทวน และไม่ใช้ความรู้ด้านธรรมอยู่เสมอ ๆ ไม่นานนักความสามารถในการดับกิเลสและกองทุกข์ก็จะลดลงหรือหมดไป เพราะธรรมชาติของจิตใจเป็นเช่นนั้นเอง.

เนื่องจากผู้เขียนกำลังพัฒนาสติปัญญาทางธรรมอยู่ ดังนั้น ข้อความใด ๆ ที่ไม่ตรงกับเนื้อหาเดิม ขอให้ท่านได้โปรดใช้ข้อความล่าสุดเป็นหลัก.

ขอขอบพระคุณท่านผู้อ่านที่กรุณาให้ความสนใจ และหวังว่า ท่านคงจะได้ประโยชน์จากเนื้อหาของหนังสือเล่มนี้ตามสมควร.

ก่อนการศึกษาเรื่องอริยสัจ ๔ อย่างเต็มรูปแบบในหนังสือเล่มนี้ ท่านควรศึกษาและทดลองฝึกปฏิบัติธรรมตามรายละเอียดในหนังสือแนะนำวิธีเจริญสติปัญญาทางธรรมเพื่อดับกิเลสและกองทุกข์ เล่ม ๑ เสียก่อน จะเป็นเล่มใหญ่หรือฉบับย่อ หรือผ่านการฟังคำบรรยายของผู้เขียนเรื่องอริยสัจ ๔ อย่างย่อก็ได้ เพื่อให้ท่านมีข้อมูลขั้นพื้นฐานสำหรับใช้ในการวิเคราะห์ ตรวจสอบ และพิสูจน์หลักธรรมต่าง ๆ ในอริยสัจ ๔ ได้ง่ายขึ้น.

ในช่วงแรกของการศึกษาเรื่องนี้ บางท่านอาจจะรู้สึกว่ายาก เพราะยังไม่คุ้นเคยกับเรื่องอริยสัจ ๔ แบบที่ตรวจสอบและพิสูจน์ได้ในชีวิตปัจจุบัน(แบบปัจจุบันธรรม) แต่เมื่อเข้าใจเนื้อหาของอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติตามที่ผู้เขียนนำเสนอได้ตามสมควรแล้ว จะพบว่า เป็นเรื่องไม่ยาก เพราะเป็นเรื่องของความทุกข์ที่เกิดขึ้นในชีวิตของทุกคน บางคนถึงกับเป็นผู้เชี่ยวชาญในเรื่องความทุกข์ รวมทั้งมีความสามารถในการดับทุกข์ได้เป็นอย่างดีเสียด้วยซ้ำไป.

พุทธศาสตร์ ประกอบด้วยคำว่า พุทธะ และ ศาสตร์.

พุทธะ คือ ท่านผู้ตรัสรู้แล้ว หรือผู้รู้อริยสัจ ๔. ศาสตร์ คือ วิชาความรู้.

พุทธศาสตร์ คือ วิชาความรู้ของผู้ตรัสรู้แล้ว หรือวิชาผู้รู้อริยสัจ ๔ หรือวิชาของพระพุทธเจ้า.

พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ว่า “สมณะ(นักบวช*)หรือพราหมณ์เหล่าใดเหล่าหนึ่ง รู้จักธรรมเหล่านี้(ทุกข์*) รู้จักเหตุเกิดแห่งธรรมเหล่านี้(สมุทัย*) รู้จักความดับแห่งธรรมเหล่านี้(นิโรธ*) รู้จักทางดำเนินถึงความดับแห่งธรรมเหล่านี้(มรรค*) ฯลฯ สมณะหรือพราหมณ์เหล่านั้นแล จึงควรแก่การยอมรับว่า เป็นสมณะในหมู่สมณะ …..เป็นพราหมณ์ในหมู่พราหมณ์….ได้บรรลุประโยชน์….ด้วยปัญญาอันยิ่ง เข้าถึงอยู่ในปัจจุบัน” (พุทธธรรม หน้า ๘๐ พิมพ์ครั้งที่ ๘ พฤษภาคม ๒๕๔๒ พระธรรมปิฎก - ป.อ.ปยุตโต).^๑

การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงว่า “ธรรมเหล่านี้” คือ อริยสัจ ๔ ซึ่งเป็นแก่นธรรมของพระพุทธศาสนา และเป็นวิชาการทางจิตใจที่มวลมนุษย์ไม่ว่าชาติใดหรือศาสนาใดก็สามารถเอาไปใช้ประโยชน์ได้ เพราะเป็นเรื่องของการใช้ ปัญญาหรือความรู้ทางธรรม บริหารจิตใจให้อยู่กับปัจจุบันขณะในชีวิตประจำวัน เพื่อให้จิตใจมีความบริสุทธิ์ผ่องใสอยู่เสมอ.

นักบวชและบุคคลในศาสนาใดก็ตาม ถ้ามีความรู้ในอริยสัจ ๔ และสามารถปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ได้ดี ก็ควรแก่การยอมรับว่า เป็นบุคคลที่ดีของศาสนานั้น ๆ โดยไม่ต้องเปลี่ยนศาสนาแต่ประการใด.

อริยสัจ ๔ คือ ความจริงอันประเสริฐ ๔ ประการที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้และตรัสสอน เพื่อพัฒนาจิตใจมนุษย์ให้ห่างไกลจากกิเลส กองทุกข์ หรือเป็นบุคคลที่ประเสริฐ(อริยบุคคล).

การอธิบายอริยสัจ ๔ ในหนังสือเล่มนี้แบ่งออกเป็น ๒ ขั้นตอนใหญ่ ๆ ดังนี้ :-

ตอนที่ ๑. ปฏิจจสมุปบาท ซึ่งประกอบด้วย ๓ เรื่อง คือ ทุกข์ สมุทัย นิโรธ.

ตอนที่ ๒. มรรคมีองค์ ๘ ซึ่งมีเพียงเรื่องเดียว คือ มรรค.

ปัจจุบันนี้มีชาวพุทธจำนวนไม่น้อย ที่ยังไม่เข้าใจเนื้อหาที่แท้จริงของอริยสัจ ๔ รวมทั้งไม่ได้ฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่องตามที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนไว้ จึงยังมีความทุกข์ จิตใจยังไม่บริสุทธิ์ผ่องใส เพราะมีการคิดและการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ ที่เจือปนด้วยกิเลส.

พระพุทธเจ้าตรัสรู้อริยสัจ ๔ และทรงปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างต่อเนื่อง จึงทรงพ้นทุกข์ทางพระทัย(นิโรธหรือนิพพาน)ได้ จนเสด็จดับขันธ์ปรินิพพาน. ดังนั้น แก่นธรรมของพระพุทธศาสนาที่พระองค์ตรัสรู้และตรัสสอนก็คืออริยสัจ ๔ นั่นเอง.

พระอรหันต์ทุกองค์ต้องมีความรู้ในอริยสัจ ๔ และสามารถปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ได้อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่องเช่นเดียวกับพระพุทธเจ้า.

เนื้อหาในอริยสัจ ๔ ที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนนั้น เป็นความจริงที่ประเสริฐ ซึ่งคนทั่วไปที่มีสติปัญญาในเกณฑ์ปกติ สามารถศึกษา ปฏิบัติ ได้รับผล ตรวจสอบ และพิสูจน์ผลได้ในชีวิตปัจจุบัน เพราะเป็นเรื่องง่าย เปิดเผย สัมผัสได้ง่าย เข้าใจได้ง่าย ปฏิบัติได้ง่าย ไม่มีอะไรที่ซ่อนเร้นหรือมีเงื่อนงำใด ๆ สมดังที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ว่า “ภิกษุทั้งหลาย ในธรรมทั้งหลายที่เรากล่าวไว้ดีแล้ว เป็นของง่าย เปิดเผย ประกาศไว้ชัด ไม่มีเงื่อนงำใด ๆ ….” (พุทธธรรม หน้า ๖๖๒ ป.อ.ปยุตโต).^๒ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงว่า การศึกษาเรื่องอริยสัจ ๔ ตามที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนไว้ดีแล้วเป็นเรื่องง่าย มีเนื้อหาที่เปิดเผย ชัดเจน เพราะเป็นเรื่องที่คนทั่วไปสามารถตรวจสอบและพิสูจน์ได้ด้วยตนเอง. เมื่อศึกษาพุทธประวัติจะพบว่า พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องอริยสัจ ๔ ให้ผู้ที่ตั้งใจฟังเพียงครั้งเดียว ก็ทำให้ผู้ฟังคนนั้นมีดวงตาเห็นธรรม(เป็นพระโสดาบัน). เมื่อผู้มีดวงตาเห็นธรรมได้ฝึกปฏิบัติธรรมตามที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนไว้ แล้วกลับมาฟังธรรมเรื่องอริยสัจ ๔ ซ้ำอย่างเดิมอีก ก็มักบรรลุธรรมในระดับสูงขึ้น ซึ่งเป็นการแสดงว่า เนื้อหาของอริยสัจ ๔ ที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนนั้นมีน้อย.

ปัจจุบันธรรม คือ คำสั่งสอนของพระพุทธเจ้าที่เป็นเรื่องในชีวิตปัจจุบัน เพื่อใช้ในการละชั่ว ทำความดี และทำจิตใจให้บริสุทธิ์ผ่องใสในปัจจุบันขณะ ซึ่งไม่ใช่เรื่องในอดีตและอดีตชาติที่ผ่านไปแล้ว รวมทั้งไม่ใช่เรื่องของอนาคตและอนาคตชาติที่ยังมาไม่ถึง.

การศึกษาอริยสัจ ๔ แบบข้ามภพข้ามชาตินั้น เป็นผลให้การศึกษาอริยสัจ ๔ กลายเป็นเรื่องยาว ยาก สับสนมาก สัมผัสไม่ได้ ตรวจสอบและพิสูจน์ไม่ได้ เข้าใจข้อเท็จจริงไม่ได้ และไม่ใช่เรื่องของปัจจุบันธรรม.

ถึงอย่างไรก็ตาม ท่านก็ควรศึกษาอริยสัจ ๔ แบบข้ามภพข้ามชาติไว้ด้วย เพื่อเป็นความรู้ แต่ท่านควรศึกษาด้วยสติปัญญาจริง ๆ.

การศึกษาอริยสัจ ๔ แบบปัจจุบันธรรมทำให้เนื้อหาของอริยสัจ ๔ ที่ต้องศึกษามีน้อย ตรงไปตรงมา ง่าย ไม่สับสน สัมผัสได้ ไม่มีเงื่อนงำใด ๆ และเป็นข้อเท็จจริงที่ตรวจสอบได้จากประสบการณ์ตรงของแต่ละบุคคล รวมทั้งพิสูจน์ผลที่เกิดขึ้นจากการปฏิบัติธรรมได้ด้วยตนเอง.

พระพุทธเจ้าและพระอรหันต์ทั้งหลาย ต่างก็พ้นทุกข์ทางจิตใจ(นิพพาน)ในปัจจุบันชาติของแต่ละท่านโดยไม่มีเงื่อนงำว่า จะต้องบรรลุความพ้นทุกข์(นิพพาน)ในชาติหน้าแต่ประการใด.

ขอให้กำลังใจแก่ท่านผู้อ่านว่า ความบริสุทธิ์ผ่องใสของจิตใจและความพ้นทุกข์(นิพพาน)ชั่วคราวได้ตามสมควรนั้น อยู่ใกล้แค่เอื้อมนี้เอง ถ้าท่านศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติตามมรรคมีองค์ ๘ ได้อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่องได้ตามสมควร.

เนื้อหาต่าง ๆ ในอริยสัจ ๔ นั้น มีจำนวนน้อยมากเมื่อเทียบกับความรู้ที่พระพุทธเจ้าทรงมีอยู่.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนไว้ว่า “พระภิกษุทั้งหลาย อะไรเล่าที่เราบอก เราบอกว่า นี้ทุกข์….สมุทัย….นิโรธ….มรรค(ตรัสสอนอริยสัจ ๔); เพราะเหตุไรเราจึงบอก ก็เพราะข้อนี้ประกอบด้วยประโยชน์….เป็นหลักเบื้องต้นแห่งพรหมจรรย์…. เพื่อความหน่ายในทุกข์*(นิพพิทา) เพื่อความดับทุกข์(นิโรธ) เพื่อความสงบ เพื่อความรู้ยิ่ง(ปัญญา) เพื่อนิพพาน.” (พุทธธรรม หน้า ๘๙๕ ป.อ.ปยุตโต).^๓ การตรัสสอนเช่นนี้เป็นเครื่องแสดงว่า พระพุทธเจ้าตรัสสอนอริยสัจ ๔ เพื่อความบริสุทธิ์ของจิตใจ(พรหมจรรย์) ให้เบื่อความทุกข์ มีความสุขสงบ มีปัญญาทางธรรม และเข้าถึงความดับทุกข์(นิพพาน) ซึ่งมีเนื้อหาน้อย คือ มีเพียงกำมือเดียวเมื่อเทียบกับความรู้ด้านอื่น ๆ.

เมื่อท่านได้ศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมตามแนวทางที่ผู้เขียนนำเสนอ ก็จะทำให้เกิดการรู้เห็นได้ด้วยประสบการณ์ตรงของตนเองว่า ความดับทุกข์นั้น ต้องมีความรู้ในเรื่องอริยสัจ ๔ ซึ่งมีเนื้อหาน้อยมากเมื่อเปรียบเทียบกับความรู้ทางโลกที่ได้ศึกษามาแล้วชั่วชีวิต.

ในสมัยพุทธกาล ชาวอินเดียมีการศึกษาน้อย แต่ก็มีคนเป็นจำนวนมากที่มีดวงตาเห็นธรรมในอริยสัจ ๔ และเป็นบุคคลที่ประเสริฐระดับแรก(พระโสดาบัน)ได้โดยง่าย ภายหลังการฟังธรรมเรื่องอริยสัจ ๔ จากพระพุทธเจ้าเพียงครั้งเดียวเท่านั้น.

ความสำเร็จของการศึกษาธรรมและปฏิบัติธรรมตามอริยสัจ ๔ ในสมัยพุทธกาลจะเกิดขึ้นได้อย่างรวดเร็ว เพราะพระพุทธเจ้าตรัสสอนแบบง่าย ๆ ครบถ้วน และตรงประเด็น. ประกอบกับผู้ศึกษาธรรมในสมัยนั้น มีข้อมูลด้านกิเลสในความจำไม่มากนัก จึงทำให้สามารถรู้เห็นและควบคุมจิตใจ(ความคิด)ให้บริสุทธิ์ผ่องใส เป็นบุคคลที่ประเสริฐได้อย่างรวดเร็ว.

การศึกษาทางโลกและทางธรรมก็เพื่อให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลสติปัญญาทางโลกและทางธรรมในความจำ สำหรับใช้ในการดับความทุกข์ทางร่างกายและจิตใจในชีวิตประจำวัน.

การศึกษาเล่าเรียนทางธรรมมีหลักการเช่นเดียวกับการศึกษาเล่าเรียนทางโลก คือ จะต้องศึกษาจากหลายท่าน เช่น จากบิดา มารดา ผู้ปกครอง เพื่อน ผู้ใกล้ชิด ครู ผู้นำ ผู้รู้ สื่อต่าง ๆ อาจารย์ พระอาจารย์ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เป็นต้น ซึ่งต้องศึกษากันชั่วชีวิตเลยทีเดียว.

การศึกษาธรรมในพระพุทธศาสนานั้น ควรทำเช่นเดียวกับการศึกษาทางโลก. ไม่ควรปิดกั้นวิสัยทัศน์ของตนเองด้วยการศึกษาจากพระอาจารย์หรืออาจารย์เพียงท่านเดียว เพราะสติปัญญาทางธรรมของผู้สอนธรรมเพียงคนเดียว อาจจะไม่กว้างขวางและไม่ครอบคลุมความรู้ในอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติเหมือนอย่างที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้และตรัสสอนด้วยพระองค์เอง.

ก่อนที่พระพุทธเจ้าจะปรินิพพาน พระองค์ได้ตรัสสอนพระอานนท์ว่า “ดูก่อนอานนท์! ธรรมและวินัยอันใดที่เราแสดงแล้ว บัญญัติแล้วแก่ท่านทั้งหลาย ธรรมและวินัยนั้นจักเป็นศาสดาของท่านทั้งหลาย เมื่อเราล่วงลับไป” (คุณลักษณะพิเศษแห่งพระพุทธศาสนา หน้า ๒๐๑ พิมพ์ครั้งที่ ๒ พ.ศ. ๒๕๔๑ สุชีพ ปุญญานุภาพ).^๔

การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงว่า พระธรรมและวินัยที่พระพุทธเจ้าบัญญัติไว้ คือ อาจารย์ผู้อบรมสั่งสอน(ศาสดา)แทนพระองค์ท่านเมื่อปรินิพพานแล้ว. ดังนั้น การศึกษาพระธรรมและวินัยที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ จึงเป็นเรื่องสำคัญมาก ๆ.

คนทั่วไปควรศึกษาพระธรรมหรืออริยสัจ ๔ ให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ.

พระภิกษุควรศึกษาพระธรรมและวินัย รวมทั้งฝึกฝนตนเองให้สามารถปฏิบัติตนตามวินัยอย่างเคร่งครัด.

ในยุคปัจจุบัน ถ้าไม่มีพระไตรปิฎกที่บันทึกหลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้าไว้ ก็อาจถือว่า ขณะนี้ไม่มีหลักธรรมคำสอนของพระพุทธศาสนาเหลืออีกแล้ว.

ข้อมูลอริยสัจ ๔ ที่บันทึกอยู่ในพระไตรปิฎกเป็นหลัก(แก่น)ธรรมสำคัญที่สุดของพระพุทธศาสนาในประเทศไทย ซึ่งท่านควรศึกษา นำมาทดลองฝึกปฏิบัติ ตรวจสอบ และพิสูจน์ผลจากการฝึกปฏิบัติธรรมด้วยตนเอง เพื่อทำให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ และใช้ข้อมูลดังกล่าวเพื่อการดำเนินชีวิตอย่างบุคคลที่ประเสริฐ(อริยบุคคล).

ความหลงในพุทธศาสนาหมายถึง ความไม่รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ. ผู้ที่มีความหลง คือ ผู้ที่ไม่มีความรู้ในอริยสัจ ๔ และไม่มีความสามารถในการปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ได้อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่อง.

ความหลงเชื่อ คือ ความเชื่อที่เกิดขึ้นโดยไม่ได้กลั่นกรองด้วยสติปัญญาของตนเองและไม่ได้ตรวจสอบและพิสูจน์ข้อเท็จจริงด้วยประสบการณ์ตรงของตนเองเสียก่อน.

ท่านควรศึกษา ค้นคว้า ตรวจสอบและพิสูจน์ข้อเท็จจริงของบทความในหนังสือเล่มนี้ทุกวรรคและขั้นตอนด้วยตัวของท่านเอง เพื่อสร้างนิสัยที่ดีในการศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมตามความเป็นจริง โดยไม่หลงเชื่อเรื่องต่าง ๆ อีกต่อไป.

ความจริงในอริยสัจ ๔ เป็นเรื่องใกล้ตัวที่คนทั่วไปสามารถเข้าใจได้ ปฏิบัติได้ พ้นทุกข์ได้ เป็นบุคคลที่ประเสริฐได้ ประเมินผลได้ ตรวจสอบได้ และพิสูจน์ได้ด้วยตนเอง ตามกำลังความรู้และความสามารถทางธรรมของแต่ละบุคคลที่มีอยู่ในขณะนั้น ๆ.

การตรวจสอบและพิสูจน์พุทธธรรมนั้น ทำได้โดยง่าย โดยตรวจสอบด้วยการเทียบเคียงกับประสบการณ์ตรงของตนเอง และพิสูจน์โดยการนำไปทดลองฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ในชีวิตประจำวัน ด้วยการประเมินผลของการปฏิบัติธรรมที่เกิดขึ้นกับตนเองว่า สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ตามที่แสดงไว้ในอริยสัจ ๔ ได้จริงหรือไม่ ถ้าดับได้จริง ดับได้อย่างมีประสิทธิภาพ รวมทั้งสามารถปฏิบัติได้ง่าย ทุกเวลา ทุกสถานที่ เป็นเรื่องที่เปิดเผย คนอื่นก็สามารถนำไปปฏิบัติได้เช่นเดียวกัน ไม่มีเงื่อนงำใด ๆ ก็น่าจะเป็นการฝึกปฏิบัติธรรมที่ถูกต้องและควรแก่การยอมรับ.

การมีความหลงเชื่อเรื่องต่าง ๆ ในอดีตชาติ ก็ไม่เกี่ยวกับความพ้นทุกข์ในปัจจุบันขณะ เพราะการจะพ้นจากกิเลสและกองทุกข์ได้นั้น เป็นเรื่องปัจจุบันขณะ ซึ่งเกิดขึ้นได้จากการศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้องและครบถ้วนในชีวิตปัจจุบัน ที่ท่านสามารถตรวจสอบและพิสูจน์ได้ด้วยตนเอง.

พระพุทธเจ้าไม่ตรัสสอนเรื่องอื่นที่ไม่ใช่อริยสัจ ๔ ไว้ว่า “….เธอทั้งหลาย….เราไม่พยากรณ์(ทำนาย*)ว่า โลกเที่ยง โลกไม่เที่ยง ฯลฯ….(เพราะ*)ไม่ประกอบด้วยประโยชน์(ไม่พ้นทุกข์*)….เราพยากรณ์(ตรัสสอน*) ข้อว่า นี้ทุกข์….สมุทัย….นิโรธ….มรรค….เพื่อนิพพาน” (พุทธธรรม หน้า ๘๙๔ ป.อ.ปยุตโต).^๖ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงว่า พระพุทธเจ้าตรัสสอนอริยสัจ ๔ เพื่อความดับทุกข์เท่านั้น เรื่องอื่นพระพุทธเจ้าไม่ได้ตรัสสอน.

การมีความหลงเชื่อมากน้อยเพียงใดก็ไม่สำคัญและไม่ใช่เรื่องที่ต้องตำหนิแต่ประการใด เพราะเป็นเรื่องธรรมดาและเป็นเสรีภาพทางความคิด ขอเพียงให้ศึกษาความจริงอันประเสริฐ(อริยสัจ ๔) เพื่อจะได้พัฒนาจิตใจให้เป็นบุคคลที่ประเสริฐก็เพียงพอแล้ว.

ชาวพุทธควรมุ่งศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ให้ถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่อง เพื่อพัฒนาจิตใจของตนเอง ให้เป็นบุคคลที่ประเสริฐที่ห่างไกลจากกิเลสและกองทุกข์ได้อย่างต่อเนื่องมากที่สุด. ส่วนความหลงเชื่อเรื่องต่าง ๆ นั้น มักจะมีการเปลี่ยนแปลงไปเอง เมื่อความหลง(โมหะหรืออวิชชา)ลดลงหรือหมดไป.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนว่า “ภิกษุทั้งหลาย อริยสัจ ๔ ประการเหล่านี้แล เป็นของแท้อย่างนั้น ไม่คลาดเคลื่อนไปได้ ไม่กลายเป็นอย่างอื่น ฉะนั้น จึงเรียกว่า อริยสัจ…”. “ภิกษุทั้งหลาย เพราะได้ตรัสรู้อริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง พระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า จึงได้นามเรียกว่าเป็นอริยะ” (พุทธธรรม หน้า ๘๙๕ ป.อ.ปยุตโต).^๗

บทความในหนังสือเล่มนี้ จะเน้นไม่ให้หลงเชื่อคนอื่น แต่ให้ฝึกตรวจสอบและพิสูจน์หลักธรรมต่าง ๆ ด้วยตนเอง.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องความสำคัญในอริยสัจ ๔ กับความพ้นทุกข์ว่า “มนุษย์มากมายแท้ ถูกภัยคุกคามเข้าแล้ว พากันยึดเอาภูเขาบ้าง ป่าบ้าง สวนและต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์บ้าง เป็นที่พึ่ง สิ่งเหล่านั้นไม่เป็นที่พึ่งอันเกษมได้เลย นั่นไม่ใช่สรณะอันอุดม คนยึดเอาสรณะอย่างนั้น จะพ้นไปจากสรรพทุกข์หาได้ไม่” ….“ส่วนผู้ใดถึงพระพุทธเจ้า พระธรรม และพระสงฆ์เป็นสรณะ มองเห็นด้วยปัญญาโดยถ่องแท้ซึ่งทุกข์ เหตุให้ทุกข์เกิดขึ้น(สมุทัย) ความก้าวล่วงทุกข์(นิโรธ) และอริยมรรคมีองค์ ๘ อันให้ถึงความสงบระงับทุกข์ นี่แหละคือสรณะอันเกษม นี่คือสรณะอันอุดม คนถึงสรณะอย่างนี้แล้ว ย่อมปลอดพ้นจากทุกข์ทั้งปวง” พุทธธรรม หน้า ๙๑๑ ป.อ.ปยุตโต).^๘

การฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ อย่างถูกต้องและครบถ้วนตามสมควร จะทำให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำของท่านเองอย่างรวดเร็ว รวมทั้งมีการใช้ข้อมูลดังกล่าวในการกำกับและควบคุมจิตใจ(บริหารจิต) ให้สามารถคิด ปฏิบัติงาน และดำเนินชีวิตประจำวันโดยไม่มีกิเลสเจือปน เป็นผลให้จิตใจมีความบริสุทธิ์ รวมทั้งควบคุมจิตใจให้มีการคิดและทำกิจต่าง ๆ ที่เป็นกุศล เพื่อยังประโยชน์ต่อตนเอง ต่อผู้อื่น ต่อครอบครัว ต่อสังคม ต่อสัตว์อื่น และต่อสิ่งแวดล้อมอย่างกว้างขวาง เป็นผลให้จิตใจมีความผ่องใส ได้อย่างมีประสิทธิภาพ จึงจะเป็นการดำเนินชีวิตอย่างบุคคลที่ประเสริฐ และมีจิตใจที่บริสุทธิ์ผ่องใสอยู่เป็นนิจ.

การควบคุมความคิดและการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ โดยการฝึกปฏิบัติตามมรรคมีองค์ ๘ จัดว่า เป็นการฝึกบริหารจิตที่เรียนรู้ง่าย ตรงประเด็น ได้ผลทันทีที่ลงมือปฏิบัติ ซึ่งชาวพุทธและคนทั่วไปพึงฝึกบริหารจิตใจของตนเองในชีวิตประจำวันอยู่ตลอดเวลา เพื่อการดำเนินชีวิตที่ดีงามตามแนวทางของบุคคลที่ประเสริฐ และเพื่อความสันติสุข.

การพัฒนาสติปัญญาทางธรรม คือ การพัฒนาความรู้และความสามารถทางธรรม สำหรับใช้ในการดับกิเลสและความทุกข์ทางจิตใจเป็นหลัก ซึ่งมีกระบวนการในการศึกษาและเรียนรู้เช่นเดียวกันกับการศึกษาเล่าเรียนทั่วไป.

ความหมายของคำว่า “ปฏิจจสมุปบาท” ในพจนานุกรมพุทธศาสตร์ คือ การที่ทุกข์เกิดขึ้นเพราะอาศัยปัจจัยต่อเนื่องกันมา.

ความหมายของปฏิจจสมุปบาทที่ผู้เขียนตีความเพื่อให้เหมาะกับยุคปัจจุบัน คือ กระบวนการทางใจ(จิตหรือจิตใจ)ที่เป็นกิเลส และเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจ.

การตีความของผู้เขียนว่า "กระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส" ก็เพราะว่า ทุก ๆ ขั้นตอน(ทุก ๆ หัวข้อธรรมในปฏิจจสมุปบาท)นั้น เป็นขั้นตอนทางใจที่เป็นกิเลส โดยมีเหตุปัจจัยที่ต่อเนื่องกันมาในลักษณะของกระบวนการทางธรรมชาติของจิตใจมนุษย์ และเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจ ที่ทุกท่านสามารถตรวจสอบและพิสูจน์ได้ด้วยตนเอง.

เพื่อให้บทความกระชับ จึงขอย่อประโยคที่ว่า "กระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส และเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจ" เป็น "กระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส" และคำว่า “จิตใจ” เป็นคำเดียวกับ คำว่า จิต ใจ มโน. การที่ผู้เขียนใช้คำว่า จิตใจ เป็นส่วนใหญ่เพราะเป็นคำที่ใช้คู่กับคำว่า ร่างกาย อีกทั้งเป็นคำที่ไพเราะ และป้องกันไม่ให้สับสนกับคำว่า ดวงจิต ดวงใจ และดวงวิญญาณ แต่บางครั้งก็ใช้คำว่า “จิตหรือใจ” ตามความเหมาะสม.

การตรวจสอบและพิสูจน์กระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส(หรือเจือปนด้วยกิเลส)นั้น ทำได้ง่าย เพราะทุกคนเคยมีความทุกข์มาแล้ว ถึงขั้นเชี่ยวชาญก็ว่าได้ จึงทำให้สามารถตรวจสอบโดยการมีสติระลึกถึงกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลสของตนเองในช่วงที่เคยมีความทุกข์. ขณะเดียวกัน ถ้ามีความทุกข์ที่เกิดขึ้นใหม่ ก็จะสามารถพิสูจน์โดยการมีสติรู้เห็นและรู้ทันกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลสได้ทันที ขอเพียงให้มีเจตนาที่จะมีความตั้งใจ(มีสติ)และมีความเพียรในการสังเกตกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลสในชีวิตประจำวัน แล้วสมองของท่านก็จะทำหน้าที่ตามที่ได้ตั้งเจตนาเอาไว้.

การอธิบายกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลสจะครอบคลุม ๓ เรื่อง เพราะเป็นเรื่องที่มีความเชื่อมโยงกัน(มีเหตุปัจจัย)โดยตรง ดังนี้ :-

๑. ความทุกข์(ทุกข์)

คำว่า "ปฏิจจสมุปบาท" อ่านออกเสียงว่า "ปะ-ติด-จะ-สะ-มุบ-บาท" ไม่อ่านออกเสียงว่า "ปะ-ติด-จะ-สะ-มุบ-ปะ-บาท" และคำว่า สะ-มุบ ให้ออกเสียงต่ำ คล้ายคำว่า สมุด แต่ออกเสียง ป แทน ด. เพื่อความสะดวกต่อการศึกษาเรื่องกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส ขอความกรุณาให้ท่านผู้อ่าน ได้โปรดหัดออกเสียงและจำคำว่าปฏิจจสมุปบาทให้ขึ้นใจด้วย.

พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนเรื่องความสำคัญของปฏิจจสมุปบาทว่า “ผู้ใดเห็นปฏิจจสมุปบาท ผู้นั้นย่อมเห็นธรรม ผู้ใดเห็นธรรม ผู้นั้น ย่อมเห็นปฏิจจสมุปบาท”.

“ภิกษุทั้งหลาย แท้จริง อริยสาวก(สาวกที่ประเสริฐ*)ผู้ได้เรียนรู้(อริยสัจ ๔*)แล้ว ย่อมมีญาณหยั่งรู้(มีปัญญา*)ในเรื่องนี้ โดยไม่ต้องเชื่อผู้อื่นว่า เมื่อสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึงมี เพราะสิ่งนี้เกิดขึ้น สิ่งนี้จึงเกิดขึ้น ฯลฯ” (พุทธธรรม หน้า ๗๙ ป.อ.ปยุตโต).^๙

คำตรัสสอนในตอนที่ ๑ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นถึงความสำคัญของปฏิจจสมุปบาทที่เป็นส่วนหนึ่งของแก่นธรรมในพระพุทธศาสนา.

คำตรัสสอนในตอนที่ ๒ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า สาวกที่ประเสริฐ(อริยสาวก) คือ ผู้ที่มีความรู้ในอริยสัจ ๔ ย่อมมีปัญญาในการศึกษาอริยสัจ ๔ ตรวจสอบ และพิสูจน์ข้อเท็จจริงในกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส โดยไม่ต้องหลงเชื่อผู้อื่น.

ก่อนที่จะฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ จำเป็นจะต้องศึกษารายละเอียดในกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลสเสียก่อน. ถ้าท่านไม่เข้าใจในเนื้อหาของกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส ก็จะไม่สามารถดับสาเหตุของความทุกข์ได้ตรงประเด็น จึงทำให้ดับความทุกข์ได้บ้าง ไม่ได้บ้าง ดับไม่ได้เลย หรือกลับมีความทุกข์มากขึ้นกว่าเดิมเสียอีก.

บางท่านไม่ได้ศึกษากระบวนการทางใจที่เป็นกิเลสเสียก่อน แต่ลงมือปฏิบัติธรรมด้วยความหลงเชื่อและความศรัทธาที่มีต่อผู้สอน ขณะเดียวกัน ผู้สอนก็ไม่รู้แจ้งชัดในกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส จึงอาจสอนให้ดับสาเหตุของความทุกข์ที่ไม่ตรงประเด็น บางครั้งอาจทำเรื่องง่ายให้กลายเป็นเรื่องยาก เป็นผลให้เสียเวลา เสียค่าใช้จ่าย และที่น่าเป็นห่วงคือ อาจมีกิเลสและความทุกข์มากขึ้น รวมทั้งเกิดความเข้าใจผิดและเสื่อมศรัทธาในพระพุทธศาสนาไปเสียเลย.

ชาวพุทธทุกท่าน ควรอย่างยิ่งที่จะศึกษากระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส(ปฏิจจสมุปบาท)ให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงที่ตรวจสอบและพิสูจน์ได้ในปัจจุบันชาติเสียก่อน เพื่อจะได้ดับสาเหตุของความทุกข์ได้ตรงประเด็นในชีวิตประจำวันนี้เอง.

ก่อนที่จะวิเคราะห์กระบวนการทางใจ(จิตหรือจิตใจ)ที่เป็นกิเลส ควรทบทวนหรือทำความเข้าใจเรื่องจิตใจให้ดีเสียก่อน.

มนุษย์ประกอบด้วยร่างกายและจิตใจ ภาษาบาลีเรียกว่าขันธ์ ๕.

ร่างกายหรือกาย คือ รูป(รูปเป็นภาษาบาลี).

จิตใจหรือจิตหรือใจ ประกอบด้วย ความรู้สึก(เวทนา) ความจำ(สัญญา) ความคิด(สังขาร) การรู้เห็นทางจิตใจ(วิญญาณ).

แต่ละองค์ประกอบของจิตใจมีความหมายดังนี้ :-

ความรู้สึก(เวทนา) คือ ความรู้สึกต่าง ๆ ซึ่งประกอบด้วยความรู้สึกเป็นสุข เป็นทุกข์ ไม่สุขไม่ทุกข์(เฉย ๆ).

ความจำ(สัญญา) คือ ความจำในเรื่องต่าง ๆ.

ความคิด(สังขาร) คือ ความคิดต่าง ๆ หรือความคิดปรุงแต่ง.

สังขาร ในความเข้าใจของคนทั่วไปมักหมายถึง กายสังขาร วจีสังขาร มโนสังขาร(จิตตสังขาร).

เมื่อไม่มีการรับรู้เข้ามาทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ หรือทางใดทางหนึ่ง วิญญาณนั้น ๆ ก็จะไม่เกิดขึ้น(ดับหรือหมดไป).

ความรู้สึก(เวทนา) ความจำ(สัญญา) ความคิด(สังขาร) การรู้เห็น(วิญญาณ) จึงเป็นเรื่องของจิตใจที่เกิดจากการทำงานของสมองนี่เอง โดยมีความคิดเป็นจุดเริ่มต้นหรือเป็นหัวหน้า เช่น เมื่อคิดจะทำอะไร สมองจะทำงานและสั่งการให้ทำตามความคิดนั้น ๆ. เมื่อหยุดคิด การกระทำต่าง ๆ ก็จะหมดไปด้วย. ดังนั้น ความคิดจึงเป็นหัวหน้าใหญ่ของจิตใจ และเป็นที่เริ่มการกระทำต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน.

การกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ เกิดขึ้นจากความคิดทั้งสิ้น แสดงว่า หัวหน้าของการกระทำต่าง ๆ มาจากความคิด.

ถ้าไม่คิด ข้อมูลความจำก็ไม่ถูกนำมาใช้ประกอบการคิด และการกระทำต่าง ๆ ก็จะไม่เกิดขึ้น เช่น ขณะนอนหลับสนิท จะไม่มีการคิด และไม่มีการกระทำต่าง ๆ เกิดขึ้น.

ขณะคิดเรื่องใดก็ตาม จะมีการใช้ข้อมูลต่าง ๆ ในความจำที่เกี่ยวข้องกับเรื่องที่กำลังคิดมาใช้ประกอบการคิดเสมอ อีกทั้งยังมีการคิดปรุงแต่งเพิ่มเติมขึ้นมาอีก. ทั้งความคิด ความรู้สึก จะถูกบันทึกไว้ในความจำด้วย จึงทำให้เกิดการต่อยอดของความคิดและความรู้สึกในความจำ.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องความคิดไว้ว่า “ความคิดนำโลกไป(โลกในที่นี้หมายถึงหมู่มนุษย์), ความคิดทำให้โลกดิ้นรน, สิ่งทั้งปวง(การกระทำต่าง ๆ*)ตกอยู่ใต้อำนาจของความคิด” (อริยสัจ ๔ หน้า ๑๐๑ วศิน อินทสระ).^๑๐ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงว่า ความคิดเป็นหัวหน้าของมนุษย์ และมนุษย์ดิ้นรนไปต่าง ๆ นา ๆ เพราะความคิดนั่นเอง.

ผู้เขียนมักใช้คำว่า "ความคิด" แทนคำว่า "จิตใจ" เพราะความคิดเป็นหัวหน้าขององค์ประกอบทางจิตใจที่รู้เห็นได้โดยเด่นชัด ขณะเดียวกัน การรู้เห็นและควบคุมความคิดได้ จะสามารถควบคุมจิตใจและร่างกายได้หมด.

ความคิดเป็นหัวหน้าใหญ่ ดังนั้น เมื่อคิดชั่วย่อมทำชั่วและเป็นทุกข์ ดังที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ว่า “สิ่งทั้งหลายทั้งปวง(การกระทำต่าง ๆ*) มีความคิดเป็นประธาน สำคัญที่ความคิด ย่อมสำเร็จได้ด้วยความคิด ถ้าคนคิดไม่ดี ย่อมพูดไม่ดี และทำไม่ดี หลังจากนั้นความทุกข์ก็ตามมา เหมือนล้อเกวียนตามรอยเท้าโคที่ลากเกวียนไป” (อริยสัจ ๔ หน้า ๑๐๐ วศิน อินทสระ).^๑๑ ขอให้ท่านตรวจสอบและพิสูจน์ข้อเท็จจริงว่า เป็นไปตามพุทธพจน์หรือไม่ ถ้าเป็นไปตามพุทธพจน์จริง ก็จะไม่มีความสงสัยเรื่องนี้ในพุทธพจน์อีก เป็นผลให้เกิดความเชื่อที่ถูกต้องและมั่นคง.

บางท่านอาจจะสงสัยว่า ทำไมคนบางคนคิดชั่วแต่กลับพูดจาดีมาก ซึ่งตามความเป็นจริงแล้ว การทำเป็นพูดดีทั้งที่กำลังคิดชั่วอยู่นั้น ก็คือการพูดเท็จ จึงเป็นการพูดไม่ดี(พูดชั่ว).

ขณะคิดชั่ว พูดชั่ว หรือทำชั่วอยู่นั้น บางคนไม่รู้ตัวเองว่า กำลังมีความทุกข์ ก็เพราะขาดสติปัญญาทางธรรม เช่น ขณะโจรคิดปล้นทรัพย์(ด้วยความโลภ)จะเป็นทุกข์มาก แต่ไม่รู้ว่าตัวเองเป็นทุกข์ จึงต้องไปปล้นเพื่อลดความทุกข์ของตนเอง. ครั้นเจ้าทรัพย์ขัดขืน ก็เป็นทุกข์มากทันที จึงอาจทำร้ายเจ้าทรัพย์(ด้วยความโกรธ)เพื่อลดความทุกข์ที่เกิดขึ้นในขณะนั้น เป็นต้น.

คนที่โกงกินเป็นบุคคลที่ขาดสติปัญญาทางธรรมเช่นเดียวกันกับโจร แต่จะเลวร้ายกว่าโจรมากมาย เพราะสามารถโกงกินองค์กรที่ตนประกอบอาชีพ หรือโกงกินชาติบ้านเมืองของตนเองได้.

ความฝันเกิดจากสมองคิดปรุงแต่งเป็นมโนภาพหรือภาพทางใจ เพราะขณะนั้นขาดสติในการควบคุมความคิด จึงเกิดการคิดปรุงแต่งเป็นมโนภาพไปตามเหตุปัจจัย. ดังนั้น เมื่อฝันไม่ดี(ฝันด้วยกิเลสหรือฝันชั่ว) ก็จะรู้สึกเป็นทุกข์ได้เช่นกัน บางคนเก็บเอาความฝันที่ไม่ดีมาคิดปรุงแต่งต่อไปอีก จึงเป็นทุกข์ ๒ ต่อ และบางคนต้องเสียค่าใช้จ่ายเพื่อแก้ฝันอีก จึงเป็นทุกข์ ๓ ต่อก็มี.

ความคิดเป็นหัวหน้าใหญ่ ดังนั้น เมื่อคิดดีย่อมทำดีและเป็นสุข ดังที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ว่า “ใจ(ความคิด*)มาก่อนทุกสิ่ง ใจ(ความคิด*)ประเสริฐสุด ทุกอย่างสำเร็จจากใจ(ความคิด*) หากใจ(คิด*)ดีเสียแล้ว จะพูดหรือจะทำ ก็พลอยดีไปด้วย เมื่อพูดดีทำดีไว้แล้ว ก็จะมีแต่สุขติดตามตัวไป เหมือนกับเงาติดตามตัว” (พระธรรมบท หน้า ๓ น.อ.ทองใบ หงษ์เวียงจันทร์).^๑๒

หลักธรรมง่าย ๆ แต่สำคัญมากสำหรับการดำเนินชีวิตประจำวัน คือ อย่าคิดไม่ดีและทำไม่ดีเพื่อจิตใจจะได้บริสุทธิ์ แต่ให้คิดดีและทำดีเพื่อจิตใจจะได้ผ่องใส ห่างไกลจากกิเลสและกองทุกข์(โอวาทปาฏิโมกข์).

พระพุทธเจ้าตรัสเล่าเรื่องกิเลสที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสรู้ว่า “ภิกษุทั้งหลาย ก่อนสัมโพธิการ(ก่อนการตรัสรู้*)….เมื่อเราไม่ประมาท มีความเพียร….(ศึกษาพระทัย*)…. เราก็(มีสติ*)รู้ชัดว่า : เราเกิดกามวิตก(เกิดการคิดด้วยความโลภในกามคุณ*)ขึ้นแล้ว ก็แหละ กามวิตกนี้ ย่อมเป็นไปเพื่อเบียดเบียนตนเองบ้าง….ผู้อื่นบ้าง….ทำให้ปัญญาดับ(มีอวิชชาครอบงำ*) จัดว่าเป็นพวกสิ่งบีบคั้น(เป็นทุกข์*) ไม่เป็นไปเพื่อนิพพาน”…. “เมื่อเราพิจารณาเห็นว่า มันเป็นไปเพื่อเบียดเบียน….ไม่เป็นไปเพื่อนิพพานก็ดี กามวิตกนั้นก็สลายตัวไป(ความโลภก็ดับ*)….”. “….(เมื่อ)*เกิดมีพยาบาทวิตกเกิดขึ้น(คิดด้วยความโกรธ*)….เราก็รู้ชัด จึงละ…พยาบาทวิตก(ความโกรธก็ดับ*)” (พุทธธรรม หน้า ๗๕๕ ป.อ. ปยุตโต).^๑๓

เรื่องของเชื้อโรคทางร่างกายนั้น มีมากมายจนเรียนไม่รู้จักจบจักสิ้น แต่เรื่องของเชื้อโรคทางจิตใจนั้น มีเพียง ๓ ตัว คือ ความโลภ ความโกรธ ความหลง. เพื่อช่วยให้ท่านเข้าใจได้โดยง่าย จึงอธิบายเรื่องความโกรธก่อน.

ความไม่พอใจเล็ก ๆ น้อย ๆ ทำให้มีความทุกข์เล็ก ๆ น้อย ๆ เกิดขึ้น ซึ่งเป็นเรื่องปกติของชีวิตที่เกิดขึ้นคล้ายอัตโนมัติ และเป็นทางสายกลางของชีวิตด้วย.

สรุป: การคิดไม่พอใจเล็ก ๆ น้อย ๆ เป็นเรื่องปกติ แต่การคิดไม่พอใจซ้ำแล้วซ้ำอีก จะเกิดความไม่พอใจมากที่จะให้ได้มาหรือเป็นไปตามความคิดที่ไม่พอใจนั้น ๆ เรียกว่า มีความโกรธ.

ขณะที่มีความอยากมาก หรือมีความทะยานอยาก หรือมีความยึดมั่นถือมั่น จะเกิดการดิ้นรนและบีบคั้นมากที่จะให้ได้มาตามความอยากนั้น ๆ จึงเป็นเหตุให้เกิดความทุกข์มาก.

ความหลง โมหะ และอวิชชา มีความหมายเดียวกัน.

ถ้ามีความหลงมาก(มีโมหะหรือมีอวิชชามาก) ย่อมมีการคิดด้วยกิเลสมาก.

ถ้ามีความหลงน้อย ย่อมมีการคิดด้วยกิเลสน้อยลง.

ถ้าความหลงหมดไป ย่อมไม่มีการคิดด้วยกิเลส(ไม่คิดด้วยความโลภและความโกรธ)อย่างต่อเนื่อง นั่นคือภาวะจิตใจของพระอรหันต์.

ความโลภและความโกรธต่อยอดได้ง่ายแต่ลดยอดได้ยาก

เมื่อคิดด้วยความโลภหรือความโกรธ จะมีความรู้สึกเป็นทุกข์เกิดขึ้น ขณะเดียวกัน สมองก็จะจดจำความคิดและความรู้สึกดังกล่าวไว้ได้.

เมื่อไม่มีความรู้แจ้งชัดในอริยสัจ ๔ และไม่สามารถปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ได้อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่อง จึงไม่สามารถควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลสได้ เป็นผลให้คิดด้วยความโลภและความโกรธ.

การจะดับความโลภและความโกรธได้นั้น ต้องมีสติควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลส.

การจะมีสติควบคุมความคิดไม่ให้คิดด้วยกิเลสได้นั้น ต้องดับความหลง.

เมื่อดับความหลงได้ ความโลภและความโกรธก็จะดับไปด้วย การจะดับความโลภและความโกรธให้หมดสิ้น จึงต้องดับที่ความหลง(ดับอวิชชา)ให้หมดสิ้น หรือดับกิเลสให้หมดสิ้น นี่คือเป้าหมายหลักในพระพุทธศาสนา.

พระพุทธเจ้าทรงตักเตือนไม่ให้ประมาทโดยตรัสสอนว่า “ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุควรสร้างอัปปมาท คือ รักษาใจด้วยสติ โดยตนเอง ในฐานะ ๔ คือ

เมื่อจิตของภิกษุ ไม่ติดใจในธรรมที่ชวนให้เกิดความติดใจ….เพราะปราศจากราคะแล้ว(ไม่โลภ*) ไม่ขัดเคือง(ไม่โกรธ*)….ไม่หลง….ไม่มัวเมา เธอย่อมไม่หวาดเสียว ไม่หวั่นไหว ไม่ครั่นคร้าม ไม่สะดุ้ง และไม่(ต้อง)เชื่อถือแม้แต่ถ้อยคำของสมณะ” (พุทธธรรม หน้า ๘๐๖ ป.อ.ปยุตโต).^๑๔

ขณะเริ่มต้นศึกษาเรื่องกระบวนการทางใจที่เป็นกิเลส ท่านควรพยายามฝึกคิดและพิจารณาตามรูปแบบของคนในสมัยพุทธกาล ด้วยการศึกษากระบวนการทางจิตใจทั่วไปที่ไม่เป็นกิเลสของตนเองอย่างเป็นขั้นตอน จะทำให้สามารถเข้าใจเนื้อหาของกระบวนการทางจิตใจที่เป็นกิเลสได้โดยง่ายและตรงประเด็น.

ท่านไม่ควรคิดและพิจารณาอริยสัจ ๔ อย่างละเอียดแบบตัวเลข อย่าคิดแบบวิทยาศาสตร์ด้านวัตถุ อย่าคิดแบบวิชาแพทย์ในยุคปัจจุบัน เพราะท่านอาจคิดลึกซึ้งมากเกินไปจนกลายเป็นเรื่องยากมาก.

การคิดตามแบบวิชาจิตวิทยาและวิชาแพทย์ในยุคปัจจุบันอย่างละเอียด จะทำให้ท่านเข้าใจความหมายของหัวข้อธรรม(องค์ธรรม)ต่าง ๆ ผิดพลาดและสับสนได้โดยง่าย เพราะความหมายของหัวข้อธรรมต่าง ๆ นั้น เป็นความหมายในสมัยพุทธกาล.

การที่อริยสัจ ๔ กลายเป็นเรื่องยากมาก ๆ สำหรับบางคน เพราะมีการคิดลึกซึ้ง คิดมากมาย คิดเกินความจำเป็น คิดออกไปนอกประเด็น คิดด้วยความหลงเชื่อ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เมื่อคิดไกลไปถึงขั้นข้ามภพข้ามชาติที่มีเงื่อนงำมาก สัมผัสไม่ได้ ตรวจสอบไม่ได้ และพิสูจน์ไม่ได้.

เมื่อท่านเข้าใจความหมายของหัวข้อธรรม(องค์ธรรม)ต่าง ๆ ในอริยสัจ ๔ โดยใช้สติปัญญาของท่านตรวจสอบและพิสูจน์กับข้อเท็จจริงด้วยประสบการณ์ตรงของตนเองในชีวิตปัจจุบัน. ท่านจะรู้เห็นอย่างแจ้งชัดว่า อริยสัจ ๔ เป็นความจริงที่ประเสริฐ และเป็นเรื่องง่าย เปิดเผย ไม่มีเงื่อนงำใด ๆ ให้เกิดความสงสัยแต่ประการใด.

มีเนื้อหาเป็นจำนวนมากมายในพระไตรปิฎกที่ผู้อ่านบางคนไม่สามารถตรวจสอบและพิสูจน์ได้ เพราะสติปัญญาอาจไม่เพียงพอ. ดังนั้น ส่วนไหนของเนื้อหาที่ท่านยังตรวจสอบและพิสูจน์ไม่ได้ ก็ควรรับทราบ แล้วหาทางในการตรวจสอบและพิสูจน์ต่อไปตามความเหมาะสม ไม่ควรด่วนปฏิเสธ และในขณะเดียวกัน ก็ไม่ควรตำหนิผู้อื่นที่มีความหลงเชื่อเป็นอันขาด.

ท่านควรหลีกเลี่ยงการพูดคุยเรื่องต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับความหลงเชื่อหรือเรื่องที่ท่านยังตรวจสอบและพิสูจน์ไม่ได้ เพราะอาจจะทำให้เกิดการขัดแย้งทางความคิดได้โดยง่าย. วิธีหลีกเลี่ยงง่าย ๆ คือ การยอมรับตามความจริงว่า ท่านเองก็ยังไม่มีความสามารถเพียงพอที่จะพูดคุย หรือยังศึกษาอยู่ หรือยังไม่มีความสามารถพอที่จะตรวจสอบและพิสูจน์เรื่องนี้ได้ จึงของดไว้ก่อน.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องกรรมในอดีตว่า “ภิกษุทั้งหลาย ก็เมื่อบุคคลมายึดเอากรรมที่ทำไว้แต่ปางก่อนเป็นสาระ ฉันทะก็ดี….“สิ่งนี้ควรทำ สิ่งนี้ไม่ควรทำ” ก็ย่อมไม่มี….เมื่อไม่กำหนดถือเอาสิ่งที่ควรทำและสิ่งที่ไม่ควรทำ….ก็เท่ากับอยู่อย่างหลงสติ ไร้เครื่องรักษา….” (พุทธธรรม หน้า ๒๐๖ ป.อ.ปยุตโต).^๑๕ การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า การยึดถือเรื่องกรรมในอดีตโดยไม่ศึกษาและไม่ฝึกปฏิบัติธรรมตามที่พระพุทธเจ้าตรัสสอน ก็เท่ากับมีความหลง(มีอวิชชา) เพราะไม่มีสติปัญญาทางธรรมในการรักษาตนเองให้พ้นทุกข์.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องโรคทางใจไว้ว่า “ภิกษุทั้งหลาย โรคมี ๒ ชนิดดังนี้ คือ โรคทางกาย ๑ โรคทางใจ ๑ สัตว์ทั้งหลายที่ยืนยันได้ว่า….ตนไม่มีโรคทางกายเลยตลอดเวลา ๒ ปี….๑๐๐ ปี ก็มีปรากฏอยู่ แต่สัตว์ที่ยืนยันได้ว่า ตนไม่เป็นโรคทางใจเลย แม้เวลาเพียงครู่หนึ่งเท่านั้น หาได้ยากในโลก ยกเว้นแต่พระขีณาสพ(ผู้สิ้นอาสวะแล้ว)ทั้งหลาย(หรือพระอรหันต์*)” (พุทธธรรม หน้า ๘๑๘ ป.อ.ปยุตโต).^๑๖

การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า การบรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์นั้น สามารถพ้นจากโรคทางใจได้ คือ ไม่มีความทุกข์ด้วยกิเลส. ดังนั้น กระบวนการทางใจที่เป็นกิเลสจึงเป็นเรื่องของจิตใจเท่านั้น และไม่ควรเอาเรื่องทางร่างกายมาประกอบการพิจารณา เพราะถ้าเอาเรื่องทางกายมาประกอบการพิจารณา ก็จะทำให้ตรวจสอบและพิสูจน์ไม่ได้ อีกทั้งยังทำให้สับสนด้วย.

ความทุกข์ทางร่างกาย ความแก่ ความเจ็บ และความตาย เป็นเรื่องที่มนุษย์ทุกคนมีเหมือนกันหมด พระพุทธเจ้าก็เช่นกัน แต่พระองค์ทรงไม่มีความทุกข์ทางพระทัยด้วยกิเลสเลย เพราะได้ตรัสรู้เรื่องความทุกข์ทางจิตใจแล้ว.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนพระอานนท์ในเรื่องความทุกข์ทางพระวรกายและการปฏิบัติธรรมของพระองค์ว่า “อานนท์ บัดนี้ ตถาคตเจริญวัย อายุ ๘๐ ปีแล้ว กายตถาคตปรากฏวิปริตโดยอาการเห็นปานนี้ (เช่น*)อินทรีย์ทั้งหลาย มีจักขุเป็นต้น ก็วิกลแปรปรวน ไม่ปกติเหมือนแต่ก่อน ทุกประการ (และร่างกายนี้เปรียบ*)เหมือนเกวียนเก่าคร่ำคร่า อาศัยไม้ไผ่ผูกกระหนาบ คาบ ค้ำ อุปถัมภ์บำรุงไว้ ฉันใด กายตถาคต ก็ฉันนั้น เมื่อล่วงลุถึงวัยชรา อาศัยสมาธิภาวนาอุปถัมภ์บำรุงไว้ จึงค่อยพอเป็นไป” (พุทธประวัติทัศนศึกษา หน้า ๑๕๖ พระธรรมโกศาจารย์ - ชอบ อนุจารีเถระ).^๑๗

มีคหบดีท่านหนึ่งชื่อกุลบิดา ได้เล่าให้พระสารีบุตรฟังว่า พระพุทธเจ้าตรัสสอนดังนี้ “….ถึงกายเราจะมีโรครุมเร้า แต่ใจเราจักไม่มีโรครุมเร้าเลย….” (พุทธธรรม หน้า ๘๑๙ ป.อ.ปยุตโต).^๑๘

การตรัสสอนทั้ง ๒ ตอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า พระวรกายของพระองค์นั้น ทรงมีความชรา โรคภัยไข้เจ็บ และความทุกข์เช่นเดียวกับคนทั่วไป แต่พระองค์ทรงไม่มีความทุกข์ทางพระทัยจากความคิดที่เป็นกิเลสอีกเลย เพราะทรงปฏิบัติธรรมอย่างต่อเนื่อง.

พระพุทธเจ้าทรงเน้นเรื่องความพ้นทุกข์ในชาติปัจจุบัน โดยตรัสสอนว่า “….อริยสาวกนั้น ผู้มีจิตปราศจากเวร…ปราศจากความเบียดเบียน…ไม่เศร้าหมอง…มีจิตบริสุทธิ์…ย่อมได้ประสบความอุ่นใจ(ว่า*)”….“ถ้าปรโลกมีจริง…(เมื่อตายแล้ว*)จะเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์”. “ถ้าปรโลกไม่มี เราก็ครองตนโดยไม่มีทุกข์ ไม่มีเวร ไม่มีความเบียดเบียน เป็นสุขอยู่แต่ในชาติปัจจุบันนี้แล้ว”…. (พุทธธรรม หน้า ๖๕๑-๒ ป.อ.ปยุตโต).^๑๙ การตรัสสอนเช่นนี้เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า สาวกที่ประเสริฐ(สาวกที่มีความรู้ในอริยสัจ ๔ ) ผู้ที่มีจิตใจบริสุทธิ์ผ่องใส ก็ควรมีความอุ่นใจได้ เพราะถ้าชาติหน้ามีจริง เมื่อตายแล้วย่อมจะไปเกิดในสวรรค์ แต่ถ้าชาติหน้าไม่มีก็ไม่เป็นไร เพราะจะดูแลจิตใจของตนให้บริสุทธิ์ผ่องใส และไม่มีความทุกข์ตั้งแต่ชาติปัจจุบันนี้แล้ว.

เรื่องชาติหน้าจะมีหรือไม่มีนั้น ไม่ใช่เรื่องสำคัญ เพราะความบริสุทธิ์ผ่องใสแห่งจิตใจและความพ้นทุกข์(นิโรธหรือนิพพาน)นั้น จะเกิดขึ้นก็ต่อเมื่อมีความรู้ในอริยสัจ ๔ และสามารถปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ได้อย่างถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่องในปัจจุบันขณะ.

สำหรับท่านที่มีความเชื่อเรื่องชาติหน้าก็ไม่เป็นไร แต่ควรศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมตามมรรคมีองค์ ๘ ให้ถูกต้อง ครบถ้วน และต่อเนื่อง เพื่อจะได้ดับกิเลสและกองทุกข์ในปัจจุบันขณะของชาติปัจจุบันนี้ให้หมดไปอย่างต่อเนื่อง.

ขอเน้นว่า พระอรหันต์ทุก ๆ องค์ และพระพุทธเจ้าได้ดับกิเลสและกองทุกข์ รวมทั้งเข้าถึงภาวะนิพพานในชาติปัจจุบันของแต่ละองค์. ดังนั้น ท่านจึงไม่ควรเลยที่จะต้องรอความพ้นทุกข์หรือนิพพานชาติหน้าแต่ประการใด.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนหัวหน้าหมู่บ้านชื่อคันธภักในเรื่องของปัจจุบันธรรมว่า “….ท่านนายบ้าน ถ้าเราแสดงความเกิดขึ้นและความอัสดง(ปฏิจจสมุปบาท*)แห่งทุกข์แก่ท่านโดยอ้างกาลส่วนอดีตว่า ‘ในอดีตกาล ได้มีมาอย่างนี้’….(หรือ*)อ้างกาลส่วนอนาคตว่า ‘ในกาลอนาคต จักเป็นอย่างนี้’ ความสงสัย ความเคลือบแคลง ก็จะมีแก่ท่านในข้อนั้นได้อีก ก็แล ท่านนายบ้าน เรานั่งอยู่ที่นี่แหละ จักแสดงความเกิดขึ้นและอัสดงแห่งทุกข์แก่ท่าน ผู้นั่งอยู่ ณ ที่นี้เหมือนกัน” (พุทธธรรม หน้า ๑๐๘ ป.อ.ปยุตโต).^๒๐

การตรัสสอนเช่นนี้ เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่อง ความทุกข์ การเกิดและดับไปของความทุกข์(ปฏิจจสมุปบาท) ที่เกิดขึ้นในชีวิตปัจจุบัน(ชาติปัจจุบัน) ซึ่งเป็นเรื่องที่ง่าย เปิดเผยในสาธารณะ รู้เห็นได้ สัมผัสได้ ตรวจสอบและพิสูจน์ได้ ไม่มีเงื่อนงำใด ๆ และพระองค์ไม่ได้ตรัสสอนเรื่องอดีตหรืออนาคตชาติให้เกิดความสงสัยแต่ประการใด.

พระพุทธเจ้าตรัสสอนพระอุทายีในทำนองเดียวกันว่า “ก็แล อุทายี เรื่องหนก่อน ก็งดไว้เถิด เรื่องหนหน้า ก็งดไว้เถิด เราจักแสดงตัวธรรมแก่ท่าน: เมื่อสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึงมี เพราะสิ่งนี้เกิดขึ้น สิ่งนี้จึงเกิด เมื่อสิ่งนี้ไม่มี สิ่งนี้จึงไม่มี เพราะสิ่งนี้ดับ สิ่งนี้จึงดับ” (พุทธธรรม หน้า ๑๐๘ ป.อ.ปยุตโต).^๒๑

การตรัสสอนเช่นนี้เป็นเครื่องแสดงให้เห็นว่า พระพุทธเจ้าตรัสสอนเรื่องสาเหตุที่ทำให้เกิดและดับของกิเลสและกองทุกข์(สอนปฏิจจสมุปบาท)ในชีวิตปัจจุบันนี่เอง.

การคิดอกุศล คือ การคิดด้วยกิเลส ตัณหา หรืออุปาทาน.

การศึกษาปฏิจจสมุปบาทนั้น เป็นการศึกษาเหตุปัจจัยที่ทำให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจในชีวิตปัจจุบัน โดยใช้สติปัญญาของตนเองทำการตรวจสอบและพิสูจน์ผลของการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน.

พระพุทธเจ้าตรัสรู้เรื่องของจิตใจ. ดังนั้น ปฏิจจสมุปบาทจึงเป็นเรื่องของจิตใจเท่านั้น ไม่ใช่เรื่องของร่างกาย. ถ้าเอาเรื่องของร่างกายมาประกอบการพิจารณาด้วย ก็จะกลายเป็นเรื่องยาก และสับสนได้โดยง่าย.

การศึกษาพระพุทธศาสนาที่ถูกต้องนั้น จำเป็นจะต้องมีความรู้อย่างแจ้งชัดตามความเป็นจริงในเรื่องของความทุกข์ที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนเสียก่อน ซึ่งเป็นเรื่องของความทุกข์ทางจิตใจเป็นหลัก. สำหรับความทุกข์ทางร่างกายที่เกิดขึ้นสืบเนื่องมาจากความทุกข์ทางจิตใจโดยตรงนั้น อาจจะลดลงหรือหมดไปได้เมื่อความทุกข์ทางจิตใจลดลงหรือหมดไป.

คนที่ไม่มีความรู้และความสามารถทางธรรม ก็จะไม่สามารถดับความทุกข์ที่เกิดขึ้นได้ เช่น นักพนัน โจรผู้ร้าย คนติดยา คนโกงกิน เป็นต้น เพราะคนเหล่านี้ไม่รู้ว่าตัวเองกำลังมีความทุกข์มาก ไม่รู้ว่าสาเหตุของความทุกข์เกิดจากอะไร และไม่รู้วิธีปฏิบัติธรรมเพื่อการดับความทุกข์ในชีวิตประจำวัน จึงตกอยู่ในกองทุกข์โดยไม่รู้ตัว.

พระพุทธเจ้าทรงมีความทุกข์ทางพระวรกายเช่นเดียวกับความทุกข์ทางร่างกายของคนทั่วไป เช่น ทรงหนาว ร้อน หิว กระหาย อ่อนเพลีย เจ็บป่วย ชรา ปรินิพพาน(ตาย) แต่ทรงไม่มีความทุกข์ทางพระทัยด้วยความคิดที่เป็นกิเลสเลย เพราะทรงสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้มีการคิดด้วยกิเลสได้อย่างต่อเนื่อง.

ส่วนความทุกข์ที่เกิดขึ้นทางพระวรกายที่สืบเนื่องมาจากความทุกข์ทางพระทัยนั้น ไม่เกิดขึ้นเพราะพระพุทธเจ้าไม่มีความทุกข์ทางพระทัยด้วยความคิดที่เป็นกิเลสอีกเลย.

ความทุกข์ในอริยสัจ ๔ เกิดขึ้นจากการใช้ข้อมูลด้านกิเลสที่มีอยู่ในความจำ(อาสวะ) มาประกอบการคิดและพิจารณาเรื่องต่าง ๆ รวมทั้งคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสเพิ่มขึ้นมาอีก ซึ่งอาจจะเป็นการตั้งใจคิด(คิดอย่างมีสติ) หรือเผลอสติไปคิด(คิดฟุ้งซ่าน)ก็ได้.

ความทุกข์ที่พระพุทธเจ้าตรัสสอนจำแนกออกเป็น ๕ กลุ่ม พอจะสรุปได้ดังนี้ :-

กลุ่มที่ ๑. ความเศร้าโศกใจ ความแห้งใจ(โสกะ). ความเศร้าโศกใจ ความแห้งใจ เป็นความทุกข์ภายในจิตใจที่รุนแรง ซึ่งอาจเกิดขึ้นจากการผิดหวัง การสูญเสียทรัพย์สมบัติ การพลัดพรากจากบุคคลที่ตนรักมาก ๆ การเสื่อมของร่างกาย การเจ็บป่วยที่รุนแรง การพิการ จึงทำให้มีอาการของความทุกข์ภายในจิตใจ เช่น มีอาการเศร้าสร้อย ซึมเศร้า ห่อเหี่ยว ท้อแท้ เบื่อหน่าย เป็นต้น.

กลุ่มที่ ๒. ความคร่ำครวญ ความร่ำไรรำพัน(ปริเทวะ). ความคร่ำครวญ ความร่ำไรรำพรรณ เป็นความทุกข์ทางจิตใจที่มีการแสดงออกมาทางร่างกายและคำพูด เพราะมีความทุกข์ภายในจิตใจที่รุนแรงมาก จนมีการแสดงความทุกข์ออกมาภายนอก ซึ่งอาจมีสาเหตุเช่นเดียวกันกับความทุกข์กลุ่มที่ ๑.

กลุ่มที่ ๓. ความทุกข์ทางร่างกาย(ทุกข์)*. บางคนมีความทุกข์ทางจิตใจที่รุนแรง จนเป็นเหตุให้ร่างกายเกิดการเจ็บป่วยขึ้น ที่เป็นเช่นนี้เพราะร่างกายและจิตใจมีการเชื่อมโยงกันโดยตรง ซึ่งเป็นปรากฏการณ์ทางธรรมชาติของมนุษย์ เช่น เมื่อมีความทุกข์ใจเกิดขึ้น ร่างกายอาจจะมีอาการอ่อนเพลีย ปวดเมื่อย ปวดศรีษะ คลื่นไส้ ปวดท้อง อาเจียน เป็นโรคกระเพาะอาหาร โรคลำไส้ ใจสั่น เป็นลม นอนไม่หลับ ซึมเศร้า เบื่ออาหาร อาหารไม่ย่อย ท้องอืด ผ่ายผอม ผมร่วง เครียด ความดันสูง โรคหัวใจ โรคภูมิแพ้ ความต้านทานลด ติดเชื้อ มะเร็ง เป็นต้น*.

กลุ่มที่ ๔. ความเสียใจ(โทมนัส). ความเสียใจเป็นความทุกข์ที่ไม่รุนแรง เช่น ความผิดคาด ผิดหวัง เสียหาย สูญเสีย การผิดนัด สอบตก โดนดุ โดนนินทา โดนกล่าวร้าย ขาดทุน ของชำรุด ของหาย ทวงหนี้ไม่ได้ เป็นต้น*.

กลุ่มที่ ๕. ความคับแค้นใจ ความอึดอัดใจ(อุปายาส). ความคับแค้น ความอึดอัด เป็นความทุกข์ภายในจิตใจ ซึ่งเป็นความทุกข์ที่เกี่ยวข้องกับความโกรธ(โทสะ) เช่น ถูกเอาเปรียบ ถูกเหยียดหยาม ถูกรังแก ถูกบีบคั้นแล้วหาทางออกไม่ได้ รวมทั้งการที่ต้องเผชิญกับเรื่องต่าง ๆ ที่ไม่ปรารถนา เป็นต้น*.

ในการศึกษาพระพุทธศาสนานั้น บางคำมีความหมายได้หลายอย่าง ขึ้นอยู่กับเนื้อหาในตอนนั้น ๆ ทั้งนี้ อาจเป็นเพราะภาษาบาลีมีจำกัด. ดังนั้น การจะตีความหมายได้อย่างถูกต้องนั้น ควรเข้าใจเรื่องอริยสัจ ๔ ตามสมควรเสียก่อน เช่น :-

ทุกข์ เมื่อเป็นองค์ประกอบของอริยสัจ ๔ หมายถึงความไม่สบายกายไม่สบายใจ โดยเน้นเรื่องใจ เพราะพระพุทธเจ้าตรัสรู้และตรัสสอนเรื่องของจิตใจเป็นหลัก.

ทุกข์ เมื่อเป็นองค์ประกอบของทุกข์ในอริยสัจ ๔ หมายถึงความทุกข์ทางร่างกายหรือความเจ็บป่วยของร่างกายที่เกิดขึ้นจากความทุกข์ทางจิตใจ.

ทุกข์ เมื่อเป็นองค์ประกอบของเวทนา หมายถึงความทุกข์ทางจิตใจ.

ทุกข์ เมื่อเป็นองค์ประกอบของไตรลักษณ์ หมายถึงความคงอยู่อย่างเดิมไม่ได้(มีการเปลี่ยนแปลงไปตามเหตุปัจจัย = ทุกขตา ซึ่งมีความหมายตรงกันข้ามกับอัตตา).

ทุกข์เล็ก ๆ น้อย ๆ ที่ไม่ได้เกิดจากการคิดด้วยกิเลส ถือว่าเป็นทางสายกลางของชีวิต จึงไม่จัดว่าเป็นความทุกข์ในพระพุทธศาสนา และไม่ต้องการธรรมในการบำบัดรักษาแต่ประการใด.