Μια ζωή Παναθηναϊκός

Πώς ξεκίνησαν όλα

Η συγκέντρωση που έγινε στη μικρή αίθουσα του Ιππικού Ομίλου κοντά στις εγκαταστάσεις του Πανελληνίου Γ.Σ. σφράγισε την “ανταρσία” που προετοίμαζε ο Γιώργος Καλαφάτης τα τελευταία δύο χρόνια.
Σαράντα περίπου αθλητές του Πανελληνίου μετά από τρεις ώρες συζήτηση πήραν την απόφαση της απόσπασης και της δημιουργίας ξεχωριστού αθλητικού συλλόγου που στην αρχή τουλάχιστον θα είχε μόνο ένα τμήμα: ποδοσφαιρικό.
Η ψήφιση της απόφασης δεν κράτησε πάνω από δέκα λεπτά. Άλλωστε όλα σχεδόν ήταν συμφωνημένα από πριν. Η μεγάλη συζήτηση έγινε για το όνομα που θα έπαιρνε ο καινούργιος σύλλογος. Αρκετές οι προτάσεις, πιο πολλές όμως οι επιφυλάξεις και οι διαφωνίες. Έπρεπε το όνομα να δίνει και το ακριβές στίγμα της προσπάθειας. Να μιλάει για ποδόσφαιρο αλλά και για τους ανθρώπους που αποφάσισαν για την δημιουργία του. Κοινό χαρακτηριστικό του Καλαφάτη και της παρέας του.
Προερχόντουσαν όλοι από καλά σπίτια της Αθήνας, από οικογένειες εύπορες και γνωστές στην κλειστή κοινωνία της εποχής. Έτσι το όνομα “Ποδοσφαιρικός Όμιλος Αθηνών” (Π.Ο.Α.) που τελικά επιλέχτηκε, έγινε το χαϊδευτικό του μετέπειτα Παναθηναϊκού Α.Ο., της ομάδας που πρώτη έκανε γνωστό το Ελληνικό ποδόσφαιρο στην Ευρώπη, της ομάδας με τη μεγαλύτερη ιστορία στα ποδοσφαιρικά, αλλά και γενικότερα στα αθλητικά πράγματα της χώρας.
Το βράδυ της 15^ης Μαΐου 1908 ίσως κανείς από τους νέους που εγκατέλειπαν την αίθουσα όπου είχε παρθεί η απόφαση να μην φανταζόταν ότι με την δικιά του σύμφωνη γνώμη είχε μπει σε κίνηση ένας τεράστιος μηχανισμός που μόλις λίγα χρόνια αργότερα θα έβαζε σε κίνηση χιλιάδες ανθρώπους, πολλοί από τους οποίους θα ταύτιζαν την ύπαρξή τους με το νέο ιδανικό: τον Παναθηναϊκό.

Η εθνική της αλάνας

Ο Πανελλήνιος, ο πιο παλιός αθλητικός σύλλογος στην Ελλάδα, συγκέντρωνε μέσα του το καλύτερο αθλητικό υλικό της εποχής, έμψυχο και άψυχο. Παράλληλα με τα σπορ οι εγκαταστάσεις του είχαν μετατραπεί σε ένα είδος αθλητικοπολιτικού κοινοβουλίου, όπου παράγοντες της αθλητικής, της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής συναντιόνταν για να διαβουλευτούν, να πάρουν αποφάσεις, να διευρύνουν τις κοινωνικές τους θέσεις.
Ο Γιώργος Καλαφάτης, δεκαεξάχρονος αθλητής του Συλλόγου, ταλέντου πολυσύνθετο για την εποχή, μίλησε στον πρόεδρο του Πανελληνίου Κ. Παπαμιχαλόπουλο για το νέο σπορ που έγινε γνωστό από ναυτικούς και ξενιτεμένους στην Ελλάδα. Για το ποδόσφαιρο. Ο νεαρός Καλαφάτης το είχε γνωρίσει στις αλάνες του Ρούφ, της Αλυσίδας, του Γουδιού, όπου με τον αδερφό του Αλέξανδρο και μερικούς φίλους συναντιόντουσαν προσπαθώντας μόνοι τους να μάθουν τα μυστικά του καινούργιου παιχνιδιού.
Η συζήτηση του Καλαφάτη και η δειλή πρότασή του να ιδρύσει ο Πανελλήνιος ποδοσφαιρικό τμήμα αντιμετωπίστηκε από τον πρόεδρο με οργή. Απαγορεύτηκε στον Καλαφάτη να ξαναμιλήσει για ποδόσφαιρο μέσα στις εγκαταστάσεις του συλλόγου με την απειλή της αποβολής του. Από τότε ο Καλαφάτης όλο και λιγότερο σύχναζε στην συμβολή Πατησίων και Αλεξάνδρας όπου βρισκόταν ο Πανελλήνιος κι όλο και περισσότερο τον συναντάμε στο Ρούφ να κλωτσάει μπάλα…
Βρισκόμαστε ακόμα στα 1906 και η πρώτη αντίδραση του Καλαφάτη μετά την αντιμετώπιση του προέδρου είναι να φτιάξει μια… εθνική ομάδα και να διοργανώσει τον πρώτο διεθνή αγώνα στην χώρα μας. Με τον αδερφό του και μερικούς φίλους του φτιάχνουν μια εντεκάδα και καλούν σε συνάντηση μια μεικτή από ξένους ναυτικούς που βρίσκονται στο Πειραιά.
Ο αγώνας γίνεται στο Ποδηλατοδρόμιο του Φαλήρου και καταλήγει σε συντριβή της πρώτης “Εθνικής” ελληνικής ομάδας.
Οι ξένοι, με πολλούς Εγγλέζους ανάμεσά τους, που ξέρουν το ποδόσφαιρο από το 1890, κερδίζουν με 9-0, απογοητεύοντας τους “διεθνείς” μας. Στις κερκίδες του Ποδηλατοδρομίου, ο Καλαφάτης και οι φίλοι του αποφασίζουν να μην τα παρατήσουν αλλά αντίθετα να ξεκινήσουν σοβαρή προσπάθεια για τη δημιουργία ποδοσφαιρικού συλλόγου. Η προσπάθεια αυτή που έχει στόχο να πείσει τους καλύτερους αθλητές του Π.Γ.Σ. να ασχοληθούν με το ποδόσφαιρο, καρποφορεί δύο χρόνια αργότερα. Το 1908 όταν αποφασίζεται η ίδρυση του Ποδοσφαιρικού Ομίλου Αθηνών.
Στις πρώτες προσπάθειες για την δημιουργία του Παναθηναϊκού, εκτός από τα αδέρφια Καλαφάτη πήραν μέρος ο Περικλής Μπούμπαλης, ο Δημήτρης Δουκάκης, ο Πάσχος, ο Δεμερτζής, ο Ρέπας, ο Σαπουνάς, ο Γρανότσας κ.α.
Οι περισσότεροι από τους παραπάνω πλαισίωναν το πρώτο Δ.Σ. του συλλόγου που εκλέχτηκε το 1908. Πρώτος πρόεδρος του Ποδοσφαιρικού Ομίλου Αθηνών ο Αλέξανδρος Καλαφάτης, ο Γιώργος εκλέχτηκε γενικός αρχηγός και η πρώτη του δουλειά ήταν να εξασφαλίσει γήπεδο όπου θα μπορούσε η ομάδα να δίνει τους αγώνες της.

Το πρώτο γήπεδο

Ο Γιώργος Καλαφάτης δεν άργησε να εξασφαλίσει στέγη για την ομάδα του, έστω και προσωρινή. Βρήκε μερικά χρήματα και νοίκιασε το οικόπεδο Καραπάνου, ένα χώρο στην οδό Πατησίων, εκεί που σήμερα βρίσκεται η Α.Σ.Ο.Ε.Ε. Χωράφι βέβαια νοίκιασε κι όχι γήπεδο. Ένα χωράφι μικρότερων διαστάσεων από εκείνες που απαιτούνται για ποδόσφαιρο, ωστόσο όμως έκανε μια αρχή.
Ο ίδιος με τους φίλους του και με την βοήθεια των κατοίκων της περιοχής ανέλαβε να μετατρέψει το χωράφι σε “στάδιο”. Στρώθηκε ο χώρος, βρέθηκαν δοκάρια, φτιάχτηκαν τέρματα, κατασκευάστηκαν υποτυπώδη και μια παράγκα για να στεγάσει τα πρώτα γραφεία του συλλόγου.
Το πρώτο γήπεδο είχε βέβαια γεννηθεί, αλλά οι πρώτοι ποδοσφαιριστές – νεαρά παιδιά όλοι – δεν είχαν ακόμα κατάλληλα παπούτσια να φορέσουν για να παίξουν μπάλα. Έτσι αναζητήθηκε ο πρώτος χρηματοδότης.

Τα πρώτα λεφτά

Ο Μαρίνος Μαρινάκης ήταν απ’ τους ανθρώπους εκείνους που είχαν περάσει τη ζωή τους γυρνώντας τον κόσμο και απολαμβάνοντας την καλή ζωή. Εύπορος έχοντας ζήσει στην Αγγλία, αγαπούσε τον αθλητισμό και ήξερε αρκετά για το ποδόσφαιρο. Μέλος της διοίκησης τότε του Εθνικού Γ.Σ., είχε προτείνει την ίδρυση ποδοσφαιρικού τμήματος, και είχε βρει μια αντιμετώπιση παρόμοια -- στα μέτρα βέβαια της κοινωνικής του θέσης - μ' εκείνη που βρήκε ο Καλαφάτης όταν μίλησε στον πρόεδρο του Πανελλήνιου.
Τυχαία έμαθε για τη μεταμόρφωση του οικόπεδου Καραπάνου σε ποδοσφαιρικό γήπεδο και πέρασε από εκεί για να δει από κοντά τι γίνεται. Λίγες κουβέντες με το Γ. Καλαφάτη ήταν αρκετές για να πειστεί να χρηματοδοτήσει τον “Ποδοσφαιρικό Όμιλο Αθηνών”. Τα πρώτα χρήματα είχαν κιόλας δοθεί...

Οι πρώτες μεταγραφές

Πρώτη νίκη, πρώτο πριμ, πρώτες γκρίνιες

Είναι δύσκολο να πει κανείς με βεβαιότητα ποιος ήταν ο πρώτος αγώνας που έδωσε η ομάδα Καλαφάτη. Ωστόσο ως πρώτος επίσημος αγώνας θεωρείται εκείνος που έγινε στα τέλη του 1908 στα Τρίκαλα, στα πλαίσια των Πανθεσσαλικών αγώνων, εκτός επίσημου προyράμματος. O Π.Ο.Α. αντιμετώπισε τον Πειραϊκό και τον κέρδισε με 9-0.
Για τη νίκη εκείνη, που έκανε γνωστό το όνομα της ομάδας στους αθλητικούς κύκλους της εποχής, φίλοι του Μαρινάκη και του Καλαφάτη αποφάσισαν να δωρίσουν στολές ομοιόμορφες στους παίχτες για να μπορούν να εμφανίζονται στους υπόλοιπους αγώνες. Ίσως εκείνη η χειρονομία να πρέπει να σημειωθεί σαν το πρώτο πριμ που πήραν παίχτες του Παναθηναϊκού στην ιστορία της ομάδας...
'Oλα έδειχναν να πηγαίνουν καλά, μέχρι τις αρχές της επόμενης χρονιάς. O ΣΕΓΑΣ είχε ήδη αναγνωρίσει επίσημα το ποδόσφαιρο και το σύλλογο, σύντομα φαινόταν η δυνατότητα διοργάνωσης ενός πειραματικού πρωταθλήματος κι όλοι πίστευαν στις δυνατότητες του Π.Ο.Α. για να το καταχτήσει. Κι όλα αυτά μέχρι που άρχισαν οι πρώτες προστριβές, που απείλησαν με διάλυση την ομάδα. Μαρινάκης - Καλαφάτης άρχισαν να διαφωνούν, κάτι που οδήγησε σε ρήξη και αποχώρηση από το σύλλογο όλων σχεδόν των παιχτών με επικεφαλής και πάλι τον Καλαφάτη. Στις αρχές του 1910 ο Μαρινάκης μένει στον Π.Ο.Α. με εφτά μόνο φίλους του - όλους σχεδόν από τον Εθνικό Γ.Σ. - και ο Καλαφάτης φτιάχνει καινούργια ομάδα με την ονομασία “Πανελλήνιος Ποδοσφαιρικός Όμιλος” (Π.Π.Ο.) Γρήγορα βρίσκεται καινούργιο χωράφι, εκεί που σήμερα είναι η πλατεία Αμερικής, και νέα διαμόρφωση, νέες προσπάθειες μέχρι να ξαναρχίσουν να δίνονται αγώνες. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι πρώτοι “οπαδοί” της ομάδας, εκείνοι δηλαδή που την έμαθαν από τη νίκη της στα Τρίκαλα, την ακολούθησαν στην καινούργια της πορεία, κάτι που έκανε δυνατή την ανεύρεση κάποιων οικονομικών πόρων για ν' αντιμετωπιστούν τα καινούργια απρόβλεπτα έξοδα.

Ο πρώτος ξένος προπονητής

Μέχρι το 1912 χρέη προπονητή έκανε ο Γιώργος Καλαφάτης. Αυτός έδινε υποτυπώσεις τεχνικές οδηγίες στους παίχτες - φίλους του και έφτιαχνε τη σύνθεση.
Κάτω από τις οδηγίες του ο Π.Π.Ο. πήρε μέσα στο 1912 την πρώτη θέση στο ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα που διοργάνωσε ο ΣΕΓΑΣ. Σ' εκείνη τη διοργάνωση κέρδισε τον Πειραϊκό με 11-1. Η νίκη εκείνη έκανε τεράστια εντύπωση, μιας και ο Πειραϊκός εθεωρείτο η πιο συγκροτημένη ομάδα της εποχής.
Την άνοιξη του 1912 έρχεται στην Ελλάδα ένας από τους γνωστούς Άγγλους αθλητές, ο Τζων Κάμπελ, ο καλύτερος αθλητής του Πανεπιστήμιου της Οξφόρδης. Συναντιέται με τον Καλαφάτη και δέχεται να αναλάβει προπονητής στον Π.Π.Ο.
Μένει στην Ελλάδα δύο χρόνια και η συμβολή του στην εξέλιξη του Π.Π.Ο., αλλά και του ελληνικού ποδοσφαίρου γενικότερα, είναι καθοριστική. Για πρώτη φορά μαθαίνουν οι Έλληνες ποδοσφαιριστές να κρατάνε κάποιες θέσεις, να κάνουν σέντρες και να χρησιμοποιούν το κεφάλι.
Παράλληλα ο Τζων Κάμπελ αναλαμβάνει να διδάξει και άλλα σπορ, πυγμαχία, ξιφασκία και άλματα, με αποτέλεσμα ο Π.Π.Ο. να μεγαλώσει, και να αποχτήσει και άλλα τμήματα εκτός του ποδοσφαίρου.
Το 1914 ο Κάμπελ φεύγει για δύο μήνες στην πατρίδα του, με την πρόθεση να επιστρέψει και να συνεχίσει τη δουλειά του στον Π.Π.Ο. Ένα ατύχημα τον αναγκάζει να μείνει πολλούς μήνες στο κρεβάτι και να σταματήσει να ασχολείται με τον αθλητισμό. Ένα κεφάλαιο για το ελληνικό ποδόσφαιρο χάνεται πριν να μπορέσει να προσφέρει εκείνα που μπορούσε.

Τρία πρόσωπα – σφραγίδες

• Ο Μιχάλης Παπάζοyλου γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κωνσταντινούπολη, όπου άρχισε να ασχολείται με τον αθλητισμό. Γρήγορα τον τράβηξε το ποδόσφαιρο, όπου και ειδικεύτηκε. Η φήμη του έφτασε στην Ελλάδα πριν από τον ίδιο. O ομογενής που “διδάσκει τους Τούρκους ποδόσφαιρο” έκανε την εμφάνισή του στις εφημερίδες της εποχής χωρίς ακόμα να έχει δει από κοντά την Αθήνα.
• Ο Μιχάλης Ρόκος, επίσης ομογενής από την Κωνσταντινούπολη, ήρθε στην Αθήνα στα 1909. Αμέσως συνδέθηκε με τον Καλαφάτη κι άρχισε να παίζει για τον Π.Π.Ο. Ο Ρόκος ήταν ο πρώτος που μίλησε για τον Παπάζογλου στον Καλαφάτη κι ήταν αυτός που τον υποδέχτηκε στο λιμάνι όταν ο Μιχάλης έφτασε από την Κωνσταντινούπολη.
  Η υπόθεση της “μεταγραφής” του Παπάζογλου στον Π.Π.Ο. ήταν όλο κι όλο μια θέση εργασίας που βρέθηκε με τη βοήθεια κάποιου φίλου του Καλαφάτη. O Παπάζογλου εγκαταστάθηκε στην Αθήνα κι άρχισε τις προπονήσεις στο χωράφι της οδού Πατησίων. Πολύ γρήγορα θα γινόταν γνωστός σ' όλους τους φίλαθλους της πρωτεύουσας κι ένας από τους πρώτους “ήρωες” του ελληνικού ποδοσφαιρικού στερεώματος. Μετά την αποχώρησή του από την ενεργό δράση έμεινε κοντά στον Παναθηναϊκό και για δεκαετίες ήταν γενικός γραμματέας του.
• Ο Απόστολος Νικολαΐδης έφτασε στην Αθήνα από την Κωνσταντινούπολη τον Ιούνη του 1914. Κανείς δεν περίμενε τότε ότι η άφιξη εκείνη θα σημάδευε την ομάδα του Παναθηναϊκού για πολλές δεκαετίες.
  O Νικολαΐδης φτάνοντας στην Αθήνα ήταν ήδη ένα καταξιωμένο ταλέντο, που είχε παρουσιάσει τα προσόντα του στους ποδοσφαιρικούς αγώνες που συχνά δίνονταν στην Κωνσταντινούπολη. Παράλληλα με το ποδόσφαιρο είχε συστηματικά ασχοληθεί με το στίβο, έχοντας καλές επιδόσεις στους δρόμους, τις ρίψεις και τα άλματα. 'Ήταν όμως και φοιτητής στη Ροβέρτειο Σχολή, κάτι που τον ανάγκασε γρήγορα να εγκαταλείψει την Αθήνα και τον Π.Π.Ο. για να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη.
  Τρία χρόνια αργότερα ο Νικολαΐδης επιστρέφει στην Αθήνα με το πτυχίο στις βαλίτσες του και τα προσόντα του σε πλήρη άνθηση. Αρχίζει να παίρνει μέρος κανονικά στις δραστηριότητες του Π.Π.Ο. και γρήγορα αναδεικνύεται σε μορφή του ελληνικού ποδοσφαίρου. Μετά το τέλος της αγωνιστικής καριέρας του ασχολήθηκε με τα διοικητικά του συλλόγου και του ελληνικού ποδοσφαίρου γενικότερα και το όνομά του συνδέθηκε με την ίδια την ιστορία του Παναθηναϊκού. Διατέλεσε για πολλά χρόνια πρόεδρος του συλλόγου, ενώ πήρε το αξίωμα. του γενικού γραμματέα και του πρόεδρου του ΣΕΓΑΣ, του γενικού γραμματέα της ΕΠΟ, του προέδρου της ΕΛΠΑ και του εκλέκτορα των εθνικών ποδοσφαιρικών ομάδων.
  Μετά το θάνατό του το γήπεδο της Λεωφόρου Αλεξάνδρας πήρε το όνομά του, που μέχρι σήμερα το διατηρεί.
  Ο Απόστολος Νικολαΐδης σφράγισε την ιστορία του ΠΑΟ και θετικά και αρνητικά. Έζησε τις καλύτερες στιγμές της ομάδας σαν πρόεδρός της, πήρε μερτικό από τις επιτυχίες της, αλλά και από τις άσχημες περιόδους για τις οποίες είχε σοβαρό μερίδιο ευθύνης.
• Την ίδια περίπου περίοδο με την πρώτη άφιξη του Νικολαΐδη στην Αθήνα, το 1912, συνδέεται με τον Π.Π.Ο. ένας ακόμα μεγάλος αθλητής. Ο Λουκάς Πανουργιάς. Έρχεται από τη Λιβαδειά σαν αθλητής στίβου, με διακρίσεις στα άλματα και τους δρόμους. Έχει γνωρίσει το ποδόσφαιρο από τα χωράφια της γενέτειρας του και αμέσως επιχειρεί να το καλλιεργήσει ιδρύοντας στην Αθήνα ένα ερασιτεχνικό σωματείο με το όνομα “Νίκη”. Σε έναν από τους αγώνες που δίνει η ομάδα του Πανουργίά τυχαίνει ανάμεσα στους λιγοστούς θεατές να βρίσκεται και ο Γιώργος Καλαφάτης. Μετά το παιχνίδι ο Πανουργιάς γνωρίζει τον Καλαφάτη και ακούει την πρότασή του για διάλυση της “Νίκης” και μεταγραφή των παιχτών της στον Π.Π.Ο.
  Χρειάστηκαν δύο εβδομάδων συνεννοήσεις για να κλειστεί η συμφωνία, μια συμφωνία που ισχυροποίησε τον Π.Π.Ο. και τον τοποθέτησε από πλευράς δυναμικού μέσα στις δύο-τρεις καλύτερες ποδοσφαιρικές ομάδες της τότε Ελλάδας.
  Ο Λουκάς Πανουργιάς, όπως και οι δύο προηγούμενοι που αναφέρθηκαν, μετά το τέλος της ποδοσφαιρικής του καριέρας ασχολήθηκε με τον παραγοντισμό. Διετέλεσε πρόεδρος του ΠΑΟ, πρόεδρος της ΕΠΟ, πρόεδρος της ΕΣΑΠ και παράγοντας αρκετών ακόμα αθλητικών ομοσπονδιών για πολλές δεκαετίες. Διετέλεσε ακόμα νομικός σύμβουλος σε αθλητικά ζητήματα τόσο του Παναθηναϊκού όσο και της ΕΠΟ.

Τριφύλλι στις μπουτονιέρες

Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος είχε την επίδρασή του στην ομάδα του Καλαφάτη, όπως την είχε άλλωστε και στο σύνολο της ελληνικής κοινωνικής ζωής. Οι περισσότεροι από τους ποδοσφαιριστές του Π.Π.Ο. επιστρατεύτηκαν. Ανάμεσά τους ο Γ. Καλαφάτης, o Δεμερτζής, που ήταν κι ο τερματοφύλακας, κι ο Σταυρόπουλος, ένα από τα μεγάλα ταλέντα της εποχής. Για δύο περίπου χρόνια οι ποδοσφαιρικές δραστηριότητες αναστέλλονται.
Η νέα περίοδος εγκαινιάζεται ουσιαστικά λίγο πριν από το τέλος του πολέμου.
Ο Καλαφάτης έχοντας από παλιά στο μυαλό του την ανάγκη να αποχτήσει η ομάδα ένα έμβλημα έχει αναθέσει σε επιτροπή εργασίας να εισηγηθεί σε συνέλευση ανάλογη πρόταση. Την επιτροπή αποτελούν οι Γ. Χατζόπουλος, Μ. Παπάζογλου, Α. Νικολαΐδης και Λ. Πανουργιάς.
Η εισήγηση που έφτασε σε συνέλευση το 1919 έκανε τρεις προτάσεις:

α) Πρότεινε για χρώμα της ομάδας το πράσινο.
β) Για έμβλημα το τριφύλλι.
γ) Για νέα ονομασία της ομάδας την επωνυμία Πανελλήνιος Ποδοσφαιρικός και Αγωνιστικός Όμιλος”.

Oι παραπάνω προτάσεις έγιναν ομόφωνα δεκτές και έτσι ο σύλλογος απόχτησε καινούργιο όνομα, που ήταν ανάλογο με τις πολύπλευρες αγωνιστικές του δραστηριότητες, έμβλημα και χρώμα.
Μέσα σε πολύ λίγο διάστημα πολλοί κύριοι της καλής αθηναϊκής κοινωνίας άρχισαν να κυκλοφορούν με χρυσά τριφύλλια στις μπουτονιέρες τους και με πράσινα μαντίλια στις τσέπες τους. Στην Αθήνα του μεσοπόλεμου ο μετέπειτα Παναθηναϊκός Α.Ο. άρχισε να επιβάλλεται και να επιβάλλει μόδα...

Αγώνες στο Παρίσι

Μετά την υπογραφή της ανακωχής και το τέλος του πολέμου οργανώνονται στη Γαλλία οι “Πανσυμμαχικοί Αγώνες”. Αρχικά οι οργανωτές θέλουν να μετατρέψουν τη διοργάνωση αυτή σε άλλου τύπου Oλυμπιάδα, κάτι που αποτυχαίνει κάτω από το βάρος του διχασμού που έφερε ο πόλεμος.
Η Ελλάδα αποφασίζει αρχικά να πάρει μέρος σε διάφορα αθλήματα εκτός από το ποδόσφαιρο. Με παρέμβαση του Γιώργου Καλαφάτη η απόφαση αυτή αλλάζει, μετά τη διαβεβαίωση ότι ο Π.Π.Α.Ο. θα αναλάβει μέρος των εξόδων για τη μετάβαση μιας αντιπροσωπευτικής ομάδας στο Παρίσι.
Έτσι συγκροτείται η πρώτη εθνική ποδοσφαιρική ομάδα που δίνει αγώνες έξω από τα ελληνικά σύνορα. Από τον Π.Π.Α.Ο. επιλέγονται έξι παίχτες να ταξιδέψουν για το Παρίσι. Είναι οι: Δεμερτζής, Γ. Καλαφάτης, Γ. Δεμερτζής, Παθανασίου, Α. Πανουργιάς και Σταυρόπουλος.
Την αποστολή συμπληρώνουν οι: Κοτρώτσος (Θεσ/κη), Σαριδάκης (Θεσ/κη), Κουρεντής (Πειραϊκός), Τερεζάκης (Πειραϊκός), Βλαχόπουλος (Θεσ/κη), Ησαΐας (Γουδί), Καστρίτσης (Θεσ/κη), Πρωτόπουλος (Γουδί), Λιόντας (Θεσ/κη) και Βρανόπουλος (Γουδί).
Η ελληνική αντιπροσωπευτική ομάδα με την υποστήριξη του ελληνικού στοιχείου που ζει στο Παρίσι δίνει στο στάδιο “Πρέσινγκ” τρεις αγώνες.
Χάνει από την Ιταλία με 4-0 και από τη Γαλλία με 90, αλλά κερδίζει τη Ρουμανία με 2-1. Υπέρ αυτής κατακυρώνεται ακόμα ο αγώνας με τη Γιουγκοσλαβία, που δεν κατέβηκε ν' αγωνιστεί, κι έτσι γυρίζει στην Αθήνα με ένα ικανοποιητικό πλασάρισμα στο ενεργητικό της.
Από την αποστολή στο Παρίσι ο Καλαφάτης γύρισε φέρνοντας μαζί του άφθονο αθλητικό υλικό για τον Π.Π.Α.Ο. που κάλυψε τις ανάγκες του συλλόγου για τα δύο επόμενα χρόνια.
Λίγο αργότερα, στις 15 Ιούνη του 1920, ανακοινώθηκε από την Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων η σύνθεση της ελληνικής ποδοσφαιρικής ομάδας που θα έπαιρνε μέρος στην 7η Ολυμπιάδα της Αμβέρσας. Ανάμεσα σ' αυτούς τέσσερις παίχτες του Π.Π.Α.Ο.: Καλαφάτης, Νικολαΐδης, Δεμερτζής, Σταυρόπουλος και μαζί τους παίχτες από τρεις ακόμα ομάδες: τον Πειραϊκό, τη Θεσσαλονίκη και το Γουδί.
Τα ονόματα των υπόλοιπων: Καλούδης, Γκίλης, Γώτης, Νικολαΐδης, Ανδριανόπουλος Ι., Ανδριανόπουλος Γ., Χατζηανδρέου, Δημητρίου, Πέπας, Δεσποτόπουλος και Σάμιος.
Στην Ολλανδία η εθνική μας ομάδα αντιμετώπισε στον πρώτο της αγώνα τη Σουηδία, που ήταν τότε από τις καλύτερες ομάδες της Ευρώπης, και έχασε φυσιολογικά με 9-0, χάνοντας και το δικαίωμα να συνεχίσει την πορεία της στο Ολυμπιακό τουρνουά.

Η μάχη της Λεωφόρου

Το χωράφι της οδού Πατησίων άρχισε να στενεύει μπροστά στην εξάπλωση της δραστηριότητας του Π.Π.Α.Ο. Όλο και περισσότεροι φίλαθλοι έτρεχαν να παρακολουθήσουν τους αγώνες, όλο και πιο σοβαρά οι αντίπαλοι αντιμετώπιζαν την ομάδα του Καλαφάτη κι από ένα σημείο και μετά, καθώς όλοι ήθελαν να κάνουν μια νίκη “στην καλύτερη ελληνική ομάδα”, οι τραυματισμοί στο πράσινο στρατόπεδο άρχισαν ν' αποτελούν φαινόμενο καθημερινό.
Στις 19/1 /1921 η γενική συνέλευση του συλλόγου αποφάσισε ομόφωνα να εξουσιοδοτήσει τον Γ. Καλαφάτη να βρει καινούργιο χώρο για γήπεδο, όσο πιο γρήγορα ήταν δυνατό.
Μέσα σε τρεις μήνες η λύση είχε δοθεί. Ο χώρος “Περιβόλα” στην αρχή της Λεωφόρου Αλεξάνδρας φάνηκε ιδανικός στον Καλαφάτη, ο οποίος φρόντισε γρήγορα να τον εξασφαλίσει.
Ωστόσο οι δυσκολίες μέχρι να εξασφαλιστεί οριστικά ο χώρος και να διαμορφωθεί σε γήπεδο ήταν περισσότερες από όσες αρχικά φαντάζονταν ο Καλαφάτης και οι φίλοι του.
Όλα φαινόντουσαν εύκολα από τη στιγμή που o χώρος ανήκε στο Δήμο, του οποίου επικεφαλής ήταν τότε ο Γ. Τσόχας, που είχε κατά καιρούς διατελέσει και πρόεδρος του Π.Π.Α.Ο. Κι όμως ο δήμαρχος αρνήθηκε την παραχώρηση του χώρου, προφανώς γιατί είχε δυσαρεστηθεί που η συνέλευση δεν του είχε ξαναδώσει την προεδρία στο σύλλογο. Χρειάστηκε η παρέμβαση του πρίγκιπα Νικόλαου για να πειστεί το δημοτικό συμβούλιο της Αθήνας να παραχωρήσει την έκταση. Με την απόφαση 3294 του 1922 ο χώρος “Περιβόλα” δινόταν από το Δήμο της Αθήνας στον Π.Π.Α.Ο. αλλά αυτό, όπως αποδείχτηκε, δεν ήταν αρκετό...
Λίγους μήνες αργότερα η Μικρασιατική καταστροφή έφερε χιλιάδες πρόσφυγες στην Αθήνα κι άρχισαν να αναζητούνται χώροι για την προσωρινή στέγασή τους. Ένας απ' αυτούς είναι κι ο χώρος της “Περιβόλας” που δίνεται προσωρινά στους πρόσφυγες και αφαιρείται από τον Π.Π.Α.Ο. Οι εργασίες όμως για τη διαμόρφωση του χώρου είχαν ήδη αρχίσει κι αυτό ακριβώς γίνεται αφορμή για συγκρούσεις μεταξύ των προσφύγων και των ανθρώπων του Π.Π.Α.Ο.
Ο Καλαφάτης αρνείται να παραχωρήσει το χώρο και συνεχίζει με τους φίλους του τα έργα. Οι πρόσφυγες επιχειρούν να καταλάβουν την έκταση και τέσσερις φορές μέσα σε δύο μέρες οι δυο πλευρές έρχονται στα χέρια. Οι επίσημες αρχές δεν παίρνουν θέση, αφήνοντας τα πράγματα να εξελιχτούν από μόνα τους. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα: τρεις σοβαρούς τραυματισμούς, έξι ελαφρούς και το στέριωμα μιας αντιδικίας που έκανε χρόνια να ξεπεραστεί.
Μετά τις συγκρούσεις ακολούθησε ο “ανταρτοπόλεμος”. Οι πρόσφυγες που κατασκήνωσαν τελικά δίπλα ακριβώς από το χώρο του γηπέδου γκρέμιζαν κάθε βράδυ όσα τη μέρα είχαν φτιάξει ο Καλαφάτης και η παρέα του. Αυτή η ταχτική κράτησε κάμποσες μέρες, μέχρι που ο Π.Π.Α.Ο. οργάνωσε "πολεμική επιχείρηση” και με τσάπες, κασμάδες και λοστούς γκρέμισε κάμποσες από τις παράγκες των προσφύγων σε αντίποινα για τον “ανταρτοπόλεμο”. Αυτή ήταν και η τελευταία, η οριστική μάχη που έκρινε τον πόλεμο. Το γήπεδο της Λεωφόρου Αλεξάνδρας είχε καταχτηθεί και σε λίγους μήνες άρχισε να φιλοξενεί τις δραστηριότητες και τις επιτυχίες του Π.Π.Α.Ο.

Πρωταθλητής και νοικοκύρης

Η ποδοσφαιρική περίοδος 1921-22, περίοδος στέγασης του Π.Π.Α.Ο., ήταν παράλληλα και νικηφόρα στην αγωνιστική δραστηριότητα του συλλόγου. H ΕΠΣΕ - πρόγονος της ΕΠΟ - οργάνωσε πρωτάθλημα έξω από τα πλαίσια του ΣΕΓΑΣ, που άρχισε σιγά - σιγά να εγκαταλείπει το ποδόσφαιρο. Πρωταθλητής αναδείχτηκε ο Π.Π.Α.Ο. Την τελική επικράτηση έκριναν οι δύο αγώνες που έδωσε με την “Πειραϊκή 'Ένωση”, ομάδα από την οποία βγήκαν αργότερα ο Ολυμπιακός και ο Εθνικός.
O Π.Π.Α.Ο. κέρδισε τον πρώτο αγώνα στη Λεωφόρο με 3-O και έφερε ισοπαλία 1-1 στον επαναληπτικό που έγινε στο Ποδηλατοδρόμιο του Φαλήρου.
Αξίζει να αναφερθούν οι συνθέσεις του Π.Π.Α.Ο. στους δύο αυτούς αγώνες.
Στον πρώτο έπαιξαν οι: Καλογερόπουλος, Νικολαΐδης, Κρίσπης, Πανουργιάς, Σταυρόπουλος, Καντώνης, Καλαφάτης, Χρυσοχοΐδης, Ασπρογέρακας, Σταθόπουλος και Σούτσος.
Στο δεύτερο οι: Καλογερόπουλος, Νικολαΐδης, Κρίσπης, Καντώνης, Βλαχόπουλος, Χρυσοχοΐδης, Σταθόπουλος, Σούτσος, O. Ασπρογέρακας, Πανουργιάς και Σ. Ασπρογέρακας.
Την επόμενη περίοδο 1922-23 ολόκληρη η ομάδα ασχολήθηκε με την παραπέρα διαμόρφωση του γηπέδου κι όχι με τους αγώνες και την κατάχτηση του πρωταθλήματος, που και πάλι διοργανώθηκε από την ΕΠΣΕ. Στα μέσα του 1923 ο Π.Π.Α.Ο. διαθέτει εγκαταστάσεις πρωτοποριακές για την εποχή, που μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες της ομάδας και να φιλοξενήσουν περίπου 8.000 θεατές, αριθμός απίστευτος για την Ελλάδα της δεκαετίας του 1920. Τα θεμέλια για μια ακόμα καλύτερη πορεία έχουν ήδη τοποθετηθεί.

Τέταρτο όνομα

Δύο γεγονότα σημάδεψαν το 1924. Το πρώτο ήταν η παραχώρηση του γηπέδου της Λεωφόρου για οριστική χρήση στο σύλλογο μετά από απόφαση της Βουλής.
Το δεύτερο ήταν η μετονομασία του Π.Π.Α.Ο. σε Παναθηναϊκό Αθλητικό Όμιλο. Η ομάδα Καλαφάτη αποχτούσε το τέταρτο και τελευταίο όνομα της ιστορίας της, με το οποίο έγινε γνωστή σ' ολόκληρη την Ελλάδα αλλά και πέρα απ' αυτή. Η συνέλευση που αποφάσισε τη μετονομασία σε Π.Α.Ο. έγινε στις 15 Μάη του 1924, ημερομηνία που από πολλούς θεωρείται σαν η πραγματική ημερομηνία γέννησης του σημερινού Παναθηναϊκού.
Η ποδοσφαιρική περίοδος που ξεκίνησε το 1924 ήταν για τον Π.Α.Ο. ανάλογη με τις επιτυχίες που είχε να επιδείξει τα τελευταία χρόνια. Πήρε μέρος στο πρωτάθλημα Αθηνών, που το κέρδισε εύκολα φέρνοντας τα παρακάτω αποτελέσματα:

• Με την ΑΕΚ 2-0.
• Με το Γουδί 5-0.
• Με τον Απόλλωνα 3-1.
• Με τον Αθηναϊκό 9-0.

Στη Θεσσαλονίκη

Πρωτάθλημα Αθήνας στην επόμενη περίοδο δεν έγινε - για την ακρίβεια δεν ολοκληρώθηκε -, αλλά οι κάποιοι αγώνες που ξεκίνησαν έδωσαν την ευκαιρία στον Π.Α.Ο. να ταξιδέψει για πρώτη φορά μέχρι τη Θεσσαλονίκη. Δύο αγώνες έδωσε στη Μακεδονία μέσα στη χρονιά και τους κέρδισε και τους δύο. O πρώτος ήταν με την ΑΕΚ Θεσσαλονίκης (αργότερα μετεξελίχτηκε στον ΠΑΟΚ) 2-0 και ο δεύτερος με τον Άρη 5-2.
Τον πρώτο επίσημο διεθνή αγώνα του ο Π.Α.Ο. τον έδωσε στις 6 Ιανουαρίου του 1927. Αντιμετώπισε μέσα στο γήπεδο της Λεωφόρου την πρωταθλήτρια Γιουγκοσλαβίας Μπεογκράντσκι, από την οποία έχασε με 5-1. Τον αγώνα εκείνο παρακολουθήσαν 7.000 θεατές. Η σύνθεση του ΠΑΟ: Γρηγοριάδης, Νικολαΐδης, Αραβοσιτάς, Τριανταφύλλης, Ανδρίτσος, Πανουργιάς, Φ. Ασπρογέρακας, Σιδηρόπουλος και Γεωργιάδης.
Στο μεταξύ έχει ιδρυθεί ξεχωριστή Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία, η ΕΠΟ, που έμελλε να συνδέσει τα πρώτα βήματά της με σκληρές αντιδικίες με τις κυριότερες ομάδες της εποχής, αντιδικίες που οδήγησαν στη δημιουργία του γνωστού ως τις μέρες μας ΠΟΚ.

Π.Ο.Κ. εναντίον Ε.Π.Ο.

Το 1926 ξεκίνησε με καλές προοπτικές και με την ΕΠΟ να προκηρύσσει το πρώτο της πρωτάθλημα. Ανοργάνωτη όμως ακόμα όπως ήταν, και με μικρές εμπειρίες, δεν μπόρεσε να το φέρει σε πέρας και έτσι πριν το τέλος της χρονιάς το πρωτάθλημα διακόπτεται και οι ομάδες αρχίζουν να καταναλώνουν τη δραστηριότητά τους σε φιλικούς αγώνες. Ο Παναθηναϊκός μετά τον αγώνα με την Μπεογκράντσκι αντιμετωπίζει την Γκραντζιάντσκι Γιουγκοσλαβίας, από την οποία χάνει με 2-1. Λίγες μέρες αργότερα γράφει τη πρώτη διεθνή του νίκη κερδίζοντας 3-1 τη Λέφσκι Βουλγαρίας.
Μέσα στην ίδια ποδοσφαιρική περίοδο προσκάλεσε και έδωσε φιλικούς αγώνες με άλλες τρεις ξένες ομάδες, την Άρσεναλ Αιγύπτου, από την οποία έχασε 5-3, την Χαρβάτσκι Ουγγαρίας, από την οποία έχασε 4-2, και την Μπίτοκ Γιουγκοσλαβίας, την οποία κέρδισε 1-0.
Στο μεταξύ η Ένωση Αθηνών (ΕΠΣΑ), που ήταν ιδρυτικό μέλος της ΕΠΟ, προκηρύσσει τοπικό πρωτάθλημα για το 1927, στο οποίο παίρνει μέρος o Παναθηναϊκός με δύο ομάδες. Η υπεροχή του ΠΑΟ είναι ολοκληρωτική. Η πρώτη του ομάδα βγαίνει πρώτη και η δεύτερη... δεύτερη.
Ωστόσο μέσα στην ίδιο χρονιά ο Παναθηναϊκός μαζί με τον Ολυμπιακό και την ΑΕΚ θα βρεθούν εκτός ΕΠΟ, χωρίς δικαίωμα συμμετοχής σε πρωταθλήματα. Είναι η χρονιά της δημιουργίας του ΠΟΚ.
Οι προστριβές της ΕΠΟ με τον Ολυμπιακό ξεκίνησαν με αφορμή την υποστήριξη παραγόντων της Ομοσπονδίας στην Πειραϊκή Ένωση και αντίθεσης στην ομάδα που αποσπάστηκε από αυτήν για να δημιουργήσει τον Ολυμπιακό. Μια τυπική αφορμή δίνει στην ΕΠΟ την ευκαιρία να τιμωρήσει τον Ολυμπιακό με πολύμηνο αποκλεισμό από όλους τους επίσημους αγώνες. Η απόφαση αυτή κοινοποιείται σε όλα τα σωματεία της Ομοσπονδίας, με την εντολή να μη δοθεί ούτε φιλικός αγώνας με τον Ολυμπιακό.
Παναθηναϊκός και ΑΕΚ δεν υπακούουν στην απόφαση της ΕΠΟ και υπολογίζοντας σε οικονομική επιτυχία διοργανώνουν φιλικό τουρνουά με τον Ολυμπιακό.
Η αντίδραση της ΕΠΟ είναι έντονη. Με απόφασή της στις 31 Οκτώβρη 1927 διαγράφει από τη δύναμή της και τα τρία σωματεία. Παράλληλα κοινοποιεί στη Διεθνή Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία την απόφασή της, έτσι ώστε να μην μπορούν οι ομάδες αυτές να δίνουν ούτε διεθνείς αγώνες.
Το πόσο βεβιασμένη ήταν η στάση εκείνη της ΕΠΟ φάνηκε οκτώ μήνες αργότερα, όταν από τα ίδια τα πράγματα αναγκάστηκε να ανακαλέσει την απόφασή της.
Στο μεταξύ όμως οι τρεις διαγραμμένοι εκείνοι σύλλογοι, που είχαν την εποχή εκείνη τους περισσότερους οπαδούς και τη μεγαλύτερη οικονομική δύναμη, σε συνάντηση εκπροσώπων τους αποφασίζουν:

α. Να αγνοήσουν τελείως την ΕΠΟ.
β. Να υπογράψουν πρωτόκολλο φιλίας, αλληλεγγύης και συνεργασίας.
γ. Να διοργανώσουν φιλικά τουρνουά με κοινό ταμείο.
δ. Να δημιουργήσουν ποδοσφαιρικό οργανισμό με την επωνυμία ΠΟΚ, από τα αρχικά των τριών σωματείων (Παναθηναϊκού - Ολυμπιακού - Κωνσταντινουπόλεως Ένωσης).

Στη σύσκεψη εκείνη τον Παναθηναϊκό εκπροσώπησαν οι Μιχάλης Παπάζογλου και Θόδωρος Δημητριάδης, τον Ολυμπιακό οι Μιχάλης Μανούσκος και Στυλιανός Μαραγκουδάκης και την ΑΕΚ ο Κώστας Κωνσταντάρας.
Άμεση συνέπεια της ίδρυσης του ΠΟΚ ήταν να αποτύχει αγωνιστικά και οικονομικά το πρώτο επίσημο Πανελλήνιο Ποδοσφαιρικό Πρωτάθλημα που διοργάνωσε η ΕΠΟ και να αναγκαστεί τον Ιούλιο του 1928 να αναθεωρήσει την απόφασή της.
Και μετά όμως από αυτό για πολλά χρόνια το ΠΟΚ παρέμεινε σαν οργανισμός οικονομικής συνεργασίας των τριών μεγάλων ομάδων.

Με ουγγρικό στυλ

Οι “αιώνιοι αντίπαλοι”

Το πρωτάθλημα εκείνης της χρονιάς αξίζει να αναφερθεί για πολλούς λόγους:
α. Ήταν το πρώτο “σοβαρό” που διοργανώθηκε. Υπήρχε πρόγραμμα, τηρήθηκαν οι ημερομηνίες και ήταν αντιπροσωπευτικό.
β. Ήταν η πρώτη ελληνική ποδοσφαιρική διοργάνωση με σοβαρή οικονομική επιτυχία.
γ. Από αυτό ξεκίνησε η αντιδικία Παναθηναϊκού - Ολυμπιακού, που εξουδετέρωσε τις υπογραφές του “σύμφωνου ΠΟΚ”, μια αντιδικία που εξακολουθεί να διατηρείται μέχρι σήμερα.
δ. Μέσα από αυτό αναδείχτηκε ο μεγαλύτερος Έλληνας ποδοσφαιριστής της προπολεμικής περιόδου: o Άγγελος Μεσσάρης.
O αγώνας Παναθηναϊκού - Ολυμπιακού είχε οριστεί για την 1 η Ιουνίου 1930, δεύτερη αγωνιστική του Πρωταθλήματος. Μια βδομάδα νωρίτερα η εθνική ομάδα έδινε αγώνα με τη Ρουμανία για το Βαλκανικό Κύπελλο. Ο καταρτισμός του αντιπροσωπευτικού συγκροτήματος έγινε με τρόπο σκανδαλώδη. Ο εκλέκτορας της Εθνικής, που ήταν παράλληλα και παράγοντας του Ολυμπιακού, κάλεσε ολόκληρη την πειραϊκή ομάδα, δύο μόνο παίχτες από τη Θεσσαλονίκη και κανένα από τον Παναθηναϊκό! Η ελληνική ομάδα έχασε από τη Ρουμανία με 8-1. Στην επιστροφή της έγιναν επεισόδια με οπαδούς του Παναθηναϊκού που την περίμεναν και έτσι ο αγώνας τou Πρωταθλήματος μεταξύ των δύο ομάδων πήρε αυτόματα το χαρακτήρα ξεκαθαρίσματος λογαριασμών.
Στο γήπεδο του Παναθηναϊκού δημιουργήθηκε νέο ρεκόρ θεατών, που ξεπέρασαν τις 10.000. Χαρακτηριστικό ήταν ότι ο αγώνας θα άρχιζε στις 5.30 και στο γήπεδο δεν έπεφτε καρφίτσα από τις 1.30'. Άλλοι τόσοι περίπου φίλαθλοι παρακολούθησαν τον αγώνα από το λόφο του Λυκαβηττού. Διαιτητής ο Ιταλός Μπαρλασίνα, που καλέστηκε από την Ομοσπονδία ακριβώς για να μην αμφισβητηθεί το αποτέλεσμα από καμιά πλευρά. Βασικό σύνθημα των οπαδών του Παναθηναϊκού πριν από τον αγώνα ήταν το ρυθμικό μέτρημα μέχρι το οκτώ, υπενθυμίζοντας με αυτό τον τρόπο στην άλλη όχθη την ευθύνη που είχε για το 8-1 της Ρου μανίας. Και το σύνθημα εκείνο έμεινε για πολλά χρόνια στα στόματα των φίλων του ΠΑΟ, μιας και o αγώνας τέλειωσε με 8-2 υπέρ της ομάδας τους!
Τα γκολ για τον Παναθηναϊκό πέτυχαν οι: Συμεωνίδης 10', 30', Α. Μεσσάρης 20', 25', Πιεράκος 53', 81', Μηγιάκης 76' και Κουράντης 70' (αυτογκόλ). Για τον Ολυμπιακό σκόρερ ήταν οι: Λεωνίδας Ανδριόπουλος 60' και Γιώργος Ανδριανόπουλος 76'.

Οι συνθέσεις των δύο ομάδων:
Παναθηναϊκός: Αργυράκης, Σ. Πιεράκος, Βασιλείου, Ανδρίτσος, Κ. Μπαλτάσης, Υποφάντης, Μηγιάκης, Μεσσάρης, Συμεωνίδης, Δ. Μπαλτάσης, Δ. Πιεράκος.
Ολυμπιακός: Γραμματικόπουλος, Σοφράς, Κουράντης, Λεκκός, Πανόπουλος, Βιολέτης, Τερεζάκης, Κώστας, Γιώργος, Βασίλης και Λεωνίδας Ανδριανόπουλοι.

Επεισόδια και επεισόδια

Την επόμενη Κυριακή 6 Ιούνη ο Παναθηναϊκός δίνει δύσκολο παιχνίδι με τον Άρη στη Θεσσαλονίκη. Την ομάδα συνοδεύουν για να την ενισχύσουν τρεις χιλιάδες οπαδοί της, που φεύγουν ακτοπλοϊκώς από τον Πειραιά. Με άλλο πλοίο φεύγουν δύο χιλιάδες οπαδοί του Ολυμπιακού, για να υποστηρίξουν τον... Άρη. O Παναθηναϊκός κερδίζει 4-1, βρίσκεται πια πολύ κοντά στο Πρωτάθλημα, αλλά κατά την επιστροφή των οπαδών των δύο ομάδων γίνονται σοβαρά επεισόδια που προκαλούν την επέμβαση της αστυνομίας.
Μέσα σε ένταση ετοιμάζεται να δοθεί ο δεύτερος αγώνας μεταξύ Ολυμπιακού - ΠΑΟ στις 15 Ιούνη. O Ολυμπιακός έχει για έδρα το Ποδηλατοδρόμιο του Φαλήρου, αλλά η Αστυνομική Διεύθυνση Πειραιά απαγορεύει τον αγώνα στην περιφέρειά της, μπροστά στον κίνδυνο επεισοδίων. Η ΕΠΟ προτείνει να διεξαχθεί ο αγώνας “κεκλεισμένων των θυρών”, αλλά ούτε αυτό το δέχεται η αστυνομία. Με νέα απόφασή της η ΕΠΟ ορίζει τον αγώνα στο γήπεδο του Άρη στη Θεσσαλονίκη. Με τον τρόπο αυτό πιστεύει ότι θα αποφύγει τα επεισόδια, κάτι που βέβαια δεν έγινε. Χιλιάδες οπαδοί και των δύο ομάδων, πηγαίνοντας προς τη Θεσσαλονίκη με τρένα ή με πλοία, συμπλέκονται, δημιουργούν επεισόδια κι αναστατώνουν όλη την Ελλάδα. Ο Παναθηναϊκός κερδίζει κι αυτόν τον αγώνα (21) με γκολ των Μηγιάκη και Δ. Πιεράκου, καταχτά το Πρωτάθλημα αήττητος αλλά δημιουργεί παράλληλα ένα μεγάλο εχθρό.

Άγγελος Μεσσάρης

Ο Παναθηναϊκός με την ανακάλυψη του 1928 του Άγγελου Μεσσάρη, ποδοσφαιρικού ταλέντου σπάνιου, υπήρξε ταυτόχρονα και τυχερός και άτυχος. Τυχερός γιατί ανακάλυψε κάτι πολύτιμο, άτυχος όμως γιατί δεν μπόρεσε να το αξιοποιήσει.
Στα 17 του χρόνια ο Μεσσάρης είναι ήδη ένας γνωστός ποδοσφαιριστής, γραμμένος στο "Γουδί", τον πιο παλιό ποδοσφαιρικό σύλλογο. Εκεί τον συναντάει ο Γιώργος Καλαφάτης με τον προπονητή φόρνερ και ζητάνε να τον πάρουν στον Παναθηναϊκό. Το "Γουδί" βρίσκεται ήδη σε διάλυση και ο πρόεδρός του Δ. Μαϊδής συμφωνεί να δοθεί στον Παναθηναϊκό. Πολύ σύντομα ο Μεσσάρης γίνεται το πρώτο όνομα του ελληνικού ποδοσφαίρου και οδηγεί τη νέα του ομάδα στη θριαμβευτική πορεία του '29-30. Τη φήμη του o Μεσσάρης την απόκτησε παίζοντας μπάλα μόνο 3 χρόνια! Το 1931, ενώ ακόμα δεν έχει συμπληρώσει τα 21 του χρόνια, εγκαταλείπει οριστικά το ποδόσφαιρο και πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι αν o Παναθηναϊκός έμεινε μακριά από το Πρωτάθλημα τα 20 επόμενα χρόνια οφείλεται σ' αυτό ακριβώς το γεγονός. Με την αποχώρησή του, που συνέπεσε και με την αποχώρηση του ιδρυτή της ομάδας Γ. Καλαφάτη, ο Παναθηναϊκός ουσιαστικά διαλύθηκε.
Οι συνθήκες και η νοοτροπία της εποχής ήταν εκείνα που οδήγησαν το Μεσσάρη στο να πάρει μια τέτοια απόφαση. Έδωσε τρεις φορές εξετάσεις στο Πολυτεχνείο και απέτυχε και τις τρεις. Ο Απόστολος Νικολαΐδης, που είχε ήδη προωθηθεί στην προεδρία του Παναθηναϊκού, του είπε καθαρά ότι δεν υπήρχε περίπτωση να τον βοηθήσει αν δεν άλλαζε τις "εξτρεμιστικές" πολιτικές του απόψεις και αν δεν σταμάταγε να ασχολείται με πολιτικές και κοινωνικές εκδηλώσεις.
“Αν αποφασίσεις να παίξεις μπάλα και τίποτε άλλο, εγώ θα είμαι εκείνος που θα σε βάλω στο Πολυτεχνείο”, του είπε χαρακτηριστικά, για να πάρει σαν απάντηση μια σκέτη άρνηση.
Δημιουργήθηκε επεισόδιο μεταξύ τους, λένε μάλιστα ότι ο Νικολαΐδης χτύπησε το Μεσσάρη, και αυτή ήταν η τελευταία φορά που το μεγάλο εκείνο ταλέντο είχε κάποια επαφή με τον κόσμο του ποδοσφαίρου. Παρά τις προσπάθειες φίλων, παραγόντων αλλά και απλών φιλάθλων του Παναθηναϊκού, ο Μεσσάρης δεν ξανάπαιξε ποτέ μπάλα και σταμάτησε μάλιστα να πηγαίνει και στο γήπεδο. Μια μόνο φορά ξαναφόρεσε ποδοσφαιρικά παπούτσια, όταν το 1935 πήρε μέρος σε φιλικό αγώνα Παναθηναϊκού - ΑΕΚ (2-2), που δόθηκε για φιλανθρωπικό σκοπό.
Αν και η δραστηριότητά του χρονικά ήταν πολύ περιορισμένη, το όνομά του όμως έμεινε όχι μόνο στην ιστορία του ΠΑΟ, αλλά και στην ιστορία του ελληνικού ποδοσφαίρου γενικότερα.

Πόλεμος παραγόντων

Στη σκιά του Ολυμπιακού

Τα επόμενα είκοσι χρόνια ήταν τα χειρότερα στην ιστορία του ΠΑΟ. Η ομαλότητα μπορεί τυπικά να αποκαταστάθηκε το 1933 με την επιστροφή των "Πράσινων Πουλιών" στην ομάδα, αλλά η σύμπνοια που επικρατούσε το 1929 ποτέ δεν ξαναγύρισε.
Ο Παναθηναϊκός με μικρές αναλαμπές μέσα σ' αυτά τα χρόνια έφερνε μέτρια αποτελέσματα, δεν κατάχτησε ούτε ένα πρωτάθλημα, με αποτέλεσμα οι οπαδοί του να μειώνονται και το οικονομικό πρόβλημα να μεγαλώνει, μεγαλώνοντας παράλληλα η γκρίνια και η κακοδαιμονία του συλλόγου. Σ' όλο αυτό το διάστημα προπονητής παραμένει ο Ούγγρος Κίνσλερ, που αλλάζει τη μια ενδεκάδα μετά την άλλη, χωρίς να μπορέσει όμως να μοντάρει μια αξιόμαχη ομάδα.
Είναι η περίοδος που στο ελληνικό ποδοσφαιρικό στερέωμα ανεβαίνει και κρατάει για πολλά χρόνια την ψηλότερη θέση ο Ολυμπιακός, καταχτώντας τα περισσότερα πρωταθλήματα, μαζεύοντας τους περισσότερους οπαδούς γύρω του και φυσικά κάνοντας τις μεγαλύτερες εισπράξεις που τον βοηθάνε να βελτιώνει όλο και περισσότερο το έμψυχο δυναμικό της ομάδας του.
Την Πρωτομαγιά του 1938 ένα άτυχο περιστατικό σφραγίζει την πορεία του ΠΑΟ, μεγαλώνοντας έτσι τη θλίψη και την απογοήτευσή του. Σε αγώνα ΠΑΟ-ΑΕΚ στο γήπεδο της Λεωφόρου σκοτώνεται ο Λύσανδρος Δικαιόπουλος, αμυντικός του ΠΑΟ, μετά από σύγκρουσή του στον αέρα με τον Τ. Τζανετή και άσχημη πτώση του στο έδαφος. O Δικαιόπουλος πέφτοντας έχασε τις αισθήσεις του και δεν τις ξαναβρήκε ποτέ. Πέθανε δύο μέρες αργότερα στο νοσοκομείο που είχε μεταφερθεί.

Κυπελλούχος

Στην αντίσταση

Ένα “ντέρμπυ” που δεν έγινε

“Αποφασίσαμε να γίνει αυτός ο αγώνας από τη μια για να μαζικοποιήσουμε την “Ένωση Ελλήνων Αθλητών” κι από την άλλη για να ενισχύσουμε με τις εισπράξεις τους φυματικούς συναθλητές μας που έλιωναν στη “Σωτηρία”. O κόσμος που είχε χρόνια να δει ποδόσφαιρο γέμισε ασφυχτικά το γήπεδο της Λεωφόρου. Πάνω από 15.000 ήταν μέσα στο γήπεδο, ενώ
πολλοί έμειναν απ' έξω. Οι δύο ομάδες θα έπαιζαν με πλήρεις συνθέσεις.
Λίγο πριν από τον αγώνα, όπως είχαμε συμφωνήσει, φτιάξαμε μια επιτροπή από ποδοσφαιριστές και πήγαμε στο γραφείο του Απ. Νικολαΐδη, του πρόεδρου του ΠΑΟ. Στην επιτροπή ήταν ο Κρητικός από τον Παναθηναϊκό, ο Τζανετής κι εγώ. Ζητήσαμε από το Νικολαΐδη να μας δώσει ένα μέρος από τις εισπράξεις για να ενισχύσουμε τους φυματικούς. Μας απάντησε ότι δεν ήταν διατεθειμένος να κάνει κάτι τέτοιο και μάλιστα μας ανακοίνωσε ότι διαιτητής στον αγώνα θα έπαιζε ένας Αυστριακός, αξιωματικός των δυνάμεων κατοχής. Μετά από την απάντηση εκείνη εμείς αποφασίσαμε να μην παίξουμε. Αν το κάναμε θα ήταν σα να συμφωνούσαμε με τους καταχτητές.
Ο κόσμος στο μεταξύ ανυπομονούσε και περίμενε να δει ποδόσφαιρο. Βγήκαμε στον αγωνιστικό χώρο και οι δύο ομάδες μαζί, χαιρετίσαμε τους φίλαθλους κι αντί ν' αρχίσουμε τον αγώνα ανεβήκαμε στις εξέδρες κι αρχίσαμε να εξηγούμε στον κόσμο τι ακριβώς είχε γίνει. Ο κόσμος δέχτηκε τις εξηγήσεις μας. Αυτό που επακολούθησε δεν μπορούσαμε να το φανταστούμε. Αγαναχτισμένοι οι φίλαθλοι όρμησαν στον αγωνιστικό χώρο και κυριολεκτικά δεν άφησαν τίποτε όρθιο. Οι ξύλινες εξέδρες ξηλώθηκαν, τα δοκάρια ξεριζώθηκαν, συνθήματα υπέρ των ποδοσφαιριστών και κατά της διοίκησης του ΠΑΟ ακούγονταν.
Τα επεισόδια πήραν έκταση και γρήγορα σχηματίστηκε αντιφασιστική διαδήλωση που έφτασε μέχρι την Ομόνοια. Οι φίλαθλοι - διαδηλωτές διαλύθηκαν μόνο με την εμφάνιση των γερμανικών δυνάμεων κατοχής...
Τα γεγονότα εκείνα έπαιξαν ρόλο στο να μαζευτούν όλοι σχεδόν οι ποδοσφαιριστές στην Ε.Ε.Α. και να γίνει έτσι δυνατό να δημιουργηθεί πρωτάθλημα στο γήπεδο της Νήαρ Ηστ. Όλες οι αθηναϊκές ομάδες πήραν μέρος με ευθύνη των ίδιων των ποδοσφαιριστών. Τα μεγάλα ποδοσφαιρικά ονόματα ξαναπαίζουν μετά από χρόνια μπροστά στους φιλάθλους. Ο Στρουμπούλης, o Μηγιάκης και οι αδελφοί Παπαντωνίου από τον Παναθηναϊκό, ο Βάζος, ο Χούμης, ο Γραμματικόπουλος από τον Ολυμπιακό, ο Μαρόπουλος, ο -Ξένος, ο Τζανετής από την ΑΕΚ, ο Οικονόμου από τον Απόλλωνα κ.ά.
Το πρωτάθλημα σημειώνει επιτυχία, χιλιάδες φίλαθλοι παρακολουθούν τον κάθε αγώνα και οι εισπράξεις σώζουν κυριολεκτικά ζωές άρρωστων αθλητών”.

Σύμφωνο “Χάμιλτον”

Σ' όλη τη διάρκεια της κατοχής εξακολουθούν να δίνονται ποδοσφαιρικοί αγώνες, τις περισσότερες φορές για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Συγκροτούνται μεικτές ομάδες, παίχτες από μικρά διαλυμένα σωματεία παίζουν περιστασιακά με τις φανέλες των μεγάλων ομάδων και η κατάσταση αυτή οδηγεί σε νέα άνθιση του ελληνικού ποδοσφαίρου. Με την απελευθέρωση αρκετοί από τους αθλητές που περιστασιακά βρέθηκαν στον ΠΑΟ, τον Ολυμπιακό ή την ΑΕΚ δε θέλουν να ξαναγυρίσουν στα παλιά τους σωματεία, αλλά και οι ομάδες που τους φιλοξένησαν δε θέλουν να τους δώσουν πίσω.
Η ΕΠΟ που ανασυγκροτείται καλείται να δώσει λύση στο πρόβλημα κι αυτό γίνεται στη συνεδρίαση της οδού Χάμιλτον με πρόταση του προέδρου του Πανιώνιου Καραμπάτη. Με τη συμφωνία “Χάμιλτον” οι ποδοσφαιριστές εγγράφονται στη δύναμη των σωματείων με τα οποία αγωνιζόντουσαν τα χρόνια της κατοχής, ανεξάρτητα πού είχαν δελτία προηγούμενα. Κερδισμένο από την απόφαση αυτή το ΠΟΚ, όπως και ο Πανιώνιος, που από τότε βρέθηκε με αξιόλογους παίχτες στη δύναμή του κι έφτιαξε ομάδα που εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο στις ποδοσφαιρικές διοργανώσεις μέχρι τις μέρες μας.
Ο τελευταίος αγώνας που έδωσε ο ΠΑΟ πριν από την απελευθέρωση έγινε στις 5 Οκτώβρη, μια βδομάδα πριν από την αποχώρηση των Γερμανών. Η πράσινη ομάδα αντιμετώπισε μια μεικτή της εγγλέζικης αεροπορίας κι ο αγώνας εκείνος αντιμετωπίστηκε από τις χιλιάδες που τον παρακολούθησαν σαν γιορτή απελευθέρωσης.

Πρωτάθλημα με αίμα

Ο ΠΑΟ βγαίνοντας από την Κατοχή πιο συγκροτημένος από τα υπόλοιπα σωματεία και ενισχυμένος με νέο δυναμικό ξαναγυρίζει μετά από πολλά χρόνια στις επιτυχίες.
Έτσι το 1948 παίρνει για δεύτερη φορά στην ιστορία του το Κύπελλο Ελλάδας, κερδίζοντας στον τελικό την ΑΕΚ με 2-1. Τα τέρματα του ΠΑΟ σημείωσαν ο Σίμος στα 16' και 49' και της ΑΕΚ ο Μαρόπουλος στο 20'.
Η σύνθεση του ΠΑΟ σ' εκείνο τον τελικό ήταν: Βιτάλης, Μπόγδανος, Κρητικός, Γαζής, Νικολόπουλος, Χιονίδης, Διαλετής, Γ. Παπαντωνίου, Πετσανάς, Σίμος και Φυλακτός.
Στο νέο πρωτάθλημα που προκηρύχτηκε από την ΕΠΟ ο ΠΑΟ ετοιμάστηκε όσο καλύτερα μπορούσε κάτω από τις οδηγίες του Αυστριακού Στραντ.
Πρώτος αγώνας με τον Ολυμπιακό στο γήπεδο της Λεωφόρου και πρώτη νίκη για τον ΠΑΟ με 3- 1. Στις επόμενες αγωνιστικές ο Ολυμπιακός έχασε βαθμό από τον Άρη, φέρνοντας 4-4, κι έτσι αν ο ΠΑΟ κέρδιζε το δεύτερο αγώνα με τον Ολυμπιακό στο Φάληρο θα έπαιρνε πρωτάθλημα μετά από 20 ολόκληρα χρόνια.
Ο αγώνας του Φαλήρου ήταν σκληρός και το κοινό φανατισμένο. Ο Ολυμπιακός προηγήθηκε στο ημίχρονο με 1-0, σκορ που κατάφερε να κρατήσει μέχρι το 82'. Στο σημείο εκείνο ο Σταφυλίδης του ΠΑΟ τραυμάτισε πάνω σε φάση το Χριστόπουλο του Ολυμπιακού κι αυτό έγινε η αφορμή για να ορμήσουν οι οπαδοί των γηπεδούχων στον αγωνιστικό χώρο και ν' αρχίσουν να κυνηγούν με μπαστούνια και πέτρες ποδοσφαιριστές και παράγοντες του ΠΑΟ. Πολλοί παίχτες τραυματίστηκαν, τρεις μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο και ο αγώνας διακόπηκε.
Όλοι περίμεναν ότι η ΕΠΟ θα κατακύρωνε τον αγώνα στον ΠΑΟ, όμως συνέβη το αντίθετο. Ο Ολυμπιακός κέρδισε τον αγώνα εκείνο με 2-0 στα χαρτιά και την υπόθεση του τίτλου ανέλαβε να την καθορίσει ο Άρης Θεσσαλονίκης, που είχε να δώσει έναν ακόμα αγώνα με τον Ολυμπιακό και δύο με τον ΠΑΟ.
Ο Ολυμπιακός κέρδισε εύκολα τον Άρη στο Φάληρο με 4-1. Στη Λεωφόρο ο ΠΑΟ κέρδιζε μέχρι τα τελευταία λεπτά με 1-0, όταν οι παίχτες του Άρη δημιούργησαν επεισόδια και ο διαιτητής αναγκάστηκε να διακόψει τον αγώνα. Η ΕΠΟ τον κατακύρωσε με 2-0 στον ΠΑΟ κι έτσι θα έπρεπε στον τελευταίο του αγώνα στη Θεσσαλονίκη να κερδίσει με 2-0 για να αναδειχτεί πρωταθλητής με διαφορά τερμάτων από τον Ολυμπιακό.
Ο Άρης παρατάχτηκε στον αγώνα εκείνο που έγινε στις 24 Ιουλίου 1949 με την αναπληρωματική του ομάδα, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την απόφαση της ΕΠΟ. Ο ΠΑΟ κατάφερε να κερδίσει τον Άρη με 2-0, με γκολ των Φυλακτού στο 54' και Νικολόπουλου στο 84', κερδίζοντας έτσι τον τίτλο του πρωταθλητή μετά από 20 χρόνια.

Η αποτυχία των 8 διεθνών

Νέο αίμα, πολλά λεφτά

Πριν από το ξεκίνημα της ποδοσφαιρικής περιόδου 1952-53 και καθώς οι φίλαθλοι διψασμένοι για αγώνες πρωταθλήματος ζητούσαν από τις ομάδες τους να παρουσιάσουν τους καλύτερους εαυτούς τους, ο ΠΑΟ σημειώνει σοβαρές επιτυχίες σε τρεις τομείς:
α) Στις μεταyραφές. Ενισχύει το δυναμικό του με νέους παίχτες, που γρήγορα θα αποτελέσουν τον κορμό μιας ομάδας δυνατής και για τα ελληνικά δεδομένα. Με πρωτοβουλία του προέδρου Γιάννη Μοάτσου μεταγράφονται στον ΠΑΟ οι:
Κώστας Λινοξυλάκης από τον Αστέρα Αθηνών. Βαγγέλης Πανάκης από τον ΠΑΟ Καλογρέζας. Λάκης Πετρόπουλος από τον Αστέρα.
Σοφοκλής Αρβανίτης από τον ΠΑΟΚ.
Κώστας Χατζηνικολάου από τη Δάφνη Αθηνών. Γιώργος Χατζόπουλος από το Παγκράτι.
Γιάννης Νεμπίδης επίσης από το Παγκράτι.
β) Στην πρόσληψη Ικανού προπονητή. Έρχεται στην Ελλάδα ο Εγγλέζος Χάρυ Γκέιμ, που αν και ήταν μόλις 27 χρόνων, είχε σύγχρονη αντίληψη για το ποδόσφαιρο, που το είχε σπουδάσει και το είχε μελετήσει σε βάθος. O Γκέιμ από την αρχή που ανέλαβε τον ΠΑΟ έβαλε σαν όρο να μην ανακατεύεται κανένας διοικητικός στη δουλειά του κι όταν το κατάφερε - δεν ήταν ιδιαίτερα εύκολο - προχώρησε σε εκκαθάριση αρκετών από τους παλιούς παίχτες αντικαθιστώντας τους με νεότερους. Οι πρώτες αντιδράσεις που συνάντησε ο Γκέιμ στην εφαρμογή των αποφάσεών του ξεπεράστηκαν, καθώς η ομάδα από τα πρώτα κιόλας επίσημα παιχνίδια που έδωσε μέσα στη σαιζόν φάνηκε ότι είχε τη δυνατότητα να ξαναγυρίσει στις επιτυχίες και στους τίτλους.
γ) Στην εξασφάλιση μεγαλύτερων εσόδων. Με την επέκταση του γηπέδου της Λεωφόρου και τη δημιουργία του δυτικού πέταλου η χωρητικότητά του έφτασε τις 18.000 θέσεις. Αυτό σε συνδυασμό με τις καλές εμφανίσεις της ομάδας έφερε χρήματα, απαραίτητα για την καλύτερη λειτουργία του συλλόγου, την εξασφάλιση μέσων για την προετοιμασία και την καλύτερη αμοιβή των παιχτών, που αν και θεωρητικά ερασιτέχνες, είχαν ήδη αρχίσει να παίρνουν κάποια λεφτά που αντιστοιχούσαν περίπου στο 33°/ο των κερδών της ομάδας.

Θρίαμβος μπροστά σε 25.000!

Η νέα ομάδα του Χάρυ Γκέιμ κερδίζει εύκολα αυτή τη φορά το πρωτάθλημα Αθηνών και προκρίνεται για την τελική φάση. Κατά σύμπτωση όμως και το '30 όπως και το '49 οι ίδιες ομάδες διεκδικούν τον τίτλο. O ΠΑΟ από την Αθήνα, ο Ολυμπιακός από τον Πειραιά και ο Άρης από τη Θεσσαλονίκη.
Το πρωτάθλημα άρχισε την Κυριακή 17 Μάη 1953 με τη συνάντηση Άρη-ΠΑΟ στη Θεσσαλονίκη. O Παναθηναϊκός κερδίζει δύσκολα το παιχνίδι με ένα γκολ του Χατζηνικολάου 7 λεφτά πριν το τέλος του αγώνα. Την επόμενη Κυριακή ο Ολυμπιακός χάνει βαθμό στο ίδιο γήπεδο, μένοντας στο 0-0 με τον Άρη.
Η απώλεια αυτή του στοίχισε τελικά τον τίτλο, καθώς οι δύο ομάδες κέρδισαν τα δεύτερα παιχνίδιά με τον Άρη στα γήπεδά τους και έφεραν μεταξύ τους ισοπαλίες. Ο ΠΑΟ έκανε το γύρο του θριάμβου την Κυριακή 21 Ιούνη μετά τον αγώνα με τον Ολυμπιακό στο γήπεδο της Λεωφόρου, που τέλειωσε ισόπαλος 0-0. Στο παιχνίδι αυτό δημιουργήθηκε νέο ρεκόρ εισπράξεων και εισιτηρίων για τα ελληνικά δεδομένα, καθώς υπολογίζεται ότι περίπου 25.000 φίλαθλοι το παρακολούθησαν.

Καλοί αλλά άτυχοι

Θα έπρεπε να περάσουν εφτά ολόκληρα χρόνια για να κάνει ο Παναθηναϊκός έναν ακόμα γύρο θριάμβου για κατάχτηση πρωταθλήματος. Τα επόμενα έξι πρωταθλήματα που ακολούθησαν ανήκουν στον Ολυμπιακό, που δημιούργησε μ' αυτό τον τρόπο ένα ανεπανάληπτο για την Ελλάδα ρεκόρ. Το περίεργο είναι ότι στο διάστημα αυτό ο ΠΑΟ είχε να παρουσιάσει μια πολύ καλή ομάδα, που κάθε χρόνο πρωταγωνιστούσε και κάθε χρόνο έχανε το πρωτάθλημα σχεδόν την τελευταία στιγμή.
Την προπόνηση της ομάδας την είχε αναλάβει o Γιουγκοσλάβος, Γκλίσοβιτς, που αντικατέστησε για κάμποσα χρόνια τον Χάρυ Γκέιμ. Ο ΠΑΟ εμφανίζεται για μια ακόμα χρονιά δυνατός και χάνει για μια ακόμα χρονιά την τελευταία στιγμή το πρωτάθλημα από τον Ολυμπιακό. Δε συμβαίνει όμως το ίδιο και στο Κύπελλο. φτάνει εύκολα μέχρι τα προημιτελικά, όπου κληρώνεται να αντιμετωπίσει τον Άρη. Κερδίζει με 1-0 και περνάει στους τέσσερις μαζί με τον ΠΑΟΚ, τη Δόξα και τον Απόλλωνα που απέκλεισε τον Ολυμπιακό κερδίζοντάς τον με 3-1.
Μέσα στη Λεωφόρο ο ΠΑΟ κερδίζει δύσκολα τον Απόλλωνα (2-1) και προκρίνεται για τον τελικό όπου αντιμετωπίζει τον ΠΑΟΚ.
Κι αυτό το παιχνίδι γίνεται στη Λεωφόρο, για να το κερδίσει εύκολα αυτή τη φορά ο ΠΑΟ με 2-0 και να καταχτήσει έτσι για τρίτη φορά στην ιστορία του το Κύπελλο. Στον αγώνα αυτό το πρώτο γκολ για τον Παναθηναϊκό το πέτυχε ο Κουρτζίδης στο 14' με σουτ από 50 μ. (!) κι ακολούθησε δέκα λεπτά αργότερα ένα ακόμα γκολ από τον Πανάκη.

Εθνική κατηγορία

Ο “στρατηγός”

Πρωταθλητής στο νήμα

Αντίστροφη επανάληψη

Αναζητώντας ξένο τεχνικό πριν από την έναρξη του πρωταθλήματος 1960-61 η διοίκηση του ΠΑΟ καταλήγει και πάλι σε έναν παλιό γνώριμο. Ο Χάρυ Γκέιμ ξαναγυρίζει στην Ελλάδα και στον Παναθηναϊκό, όπου δουλεύει τρία χρόνια και κερδίζει δύο πρωταθλήματα: Εύκολα το 1960-61, με εφτά βαθμούς διαφορά από τον Ολυμπιακό, που ήταν δεύτερος, εύκολα και το 1961-62, για να χάσει τον επόμενο τίτλο με τον τρόπο που τον είχε κερδίσει πριν τρία χρόνια.
Στα τέλη του 1963 επαναλαμβάνεται η ιστορία του '60 αλλά αντίστροφα. Στη Θέση της ΑΕΚ βρέθηκε o ΠΑΟ, που ήταν μπροστά στη βαθμολογία με τρεις βαθμούς μέχρι την τελευταία Κυριακή, οπότε έγινε η έκπληξη. Χάνει από τον Εθνικό στο στάδιο Καραϊσκάκη με 4-3 και ισο/3αθμεί με την ΑΕΚ. Δίνεται αγώνας μπαράζ στη Νέα Φιλαδέλφεια που τελειώνει ισόπαλος 3: 3. Η ΑΕΚ με καλύτερο συντελεστή τερμάτων κερδίζει το πρωτάθλημα ανακόπτοντας το σερί του Παναθηναϊκού.
Το παιχνίδι εκείνο ήταν και το τέλος της συνεργασίας με το Χάρυ Γκέιμ. Τη θέση του Θα πάρει σε λίγους μήνες ο Γιουγκοσλάβος Στέφαν Μπόμπεκ, που θα σφραγίσει με την προσωπικότητα και τις ενέργειές του τόσο τον Παναθηναϊκό όσο και γενικότερα το ελληνικό ποδόσφαιρο. Πριν όμως κλείσει το κεφάλαιο Χάρυ Γκέιμ αξίζει να αναφερθεί μια ακόμα επιτυχία της ομάδας στο διάστημα 1959-63 που την έκανε για πρώτη φορά γνωστή στην Ευρώπη. Η κλήρωση στο Κύπελλο Πρωταθλητριών το 1961 έφερε τον ΠΑΟ αντιμέτωπο με την ιταλική Γιουβέντους, δύναμη σημαντική από τότε στον ευρωπαϊκό χώρο. O πρώτος αγώνας έγινε στη Λεωφόρο και τέλειωσε 1-1. Oι Ιταλοί προηγήθηκαν με το Μόρα στο 44', για να ισοφαρίσει ο Παπαεμμανουήλ στο 73'. Στη ρεβάνς που έγινε στο Τορίνο η Γιουβέντους πέτυχε δύο γκολ μέσα σε δύο λεπτά (Νίκολε 20', Ροσσάνο 21’ ), αλλά ο Χολέβας μείωσε το σκορ στο 69' με πέναλτι. Στη συνέχεια ο ΠΑΟ έχασε ευκαιρίες, δεν κατάφερε να ισοφαρίσει και να προκριθεί, κατάφερε όμως να αποσπάσει εγκωμιαστικά σχόλια από τον ιταλικό και γενικότερα από τον ευρωπαϊκό τύπο

Έρχεται ο Μπόμπεκ

Καίγεται η Λεωφόρος

Τα πρώτα αποτελέσματα της δουλειάς Μπόμπεκ δεν αργούν να φανούν. O Παναθηναϊκός του 1963-64 πετυχαίνει κάτι μοναδικό στην ιστορία των πρωταθλημάτων. Καταχτάει τον τίτλο αήττητος, συγκεντρώνοντας 84 βαθμούς, εφτά περισσότερους από τον ολυμπιακό, που τερματίζει δεύτερος. Η ομάδα του Μπόμπεκ πετυχαίνει 24 νίκες και φέρνει 6 ισοπαλίες: με Ολυμπιακό και Ηρακλή μέσα στη Λεωφόρο, με Παναιγειάλιο, Δόξα, Νίκη Βόλου και Ολυμπιακό Χαλκίδας εκτός έδρας. Σύμπτωση: όλες οι ισοπαλίες ήταν με 11.
Μετά την κατάχτηση του πρωταθλήματος ο ΠΑΟ φτάνει στον τελικά του Κυπέλλου και οι οπαδοί του βλέπουν ένα νταμπλ να σφραγίζει τη Θαυμάσια αυτή χρονιά.
Αντίπαλος στον τελικό ο Ολυμπιακός και ο αγώνας ορίζεται για το γήπεδο της Λεωφόρου στις 17 Ιουνίου 1964.
Ο αγώνας εκείνος ποτέ δεν τέλειωσε και μάλιστα κατέληξε σε πυρπόληση του γηπέδου από αγαναχτισμένους οπαδούς και των δύο ομάδων που θεώρησαν το παιχνίδι “στημένο”. Οι ζημιές που έγιναν στο γήπεδο ξεπέρασαν το ένα εκατομμύριο, ποσόν τεράστιο για την εποχή εκείνη.
Ο κανονικός αγώνας των δύο ομάδων έληξε ισόπαλος 1-1 και δόθηκε ημίωρη παράταση. Οι 22 ποδοσφαιριστές στα λεπτά που ακολούθησαν σέρνονταν μέσα στο γήπεδο, με αποτέλεσμα να αρχίσουν οι αποδοκιμασίες και από τις δύο πλευρές των φιλάθλων. Δύο μεγάλες ευκαιρίες που χάθηκαν, μία από την κάθε ομάδα, έδωσαν την αφορμή για να ακολουθήσουν τα πρωτοφανή για τα ελληνικά δεδομένα επεισόδια.
Στο 109' ο Παπάζογλου έχασε σίγουρο γκολ μπροστά σε κενό τέρμα. Και στο 115' ο Δομάζος χάνει ανάλογη ευκαιρία. Έτσι οι φίλαθλοι βλέπουν να επιβεβαιώνονται οι φήμες που κυκλοφορούσαν πριν από τον αγώνα για “συμφωνία” και δεύτερο αγώνα με ανάλογα οικονομικό οφέλη. Το γήπεδο τότε παίρνει στην κυριολεξία φωτιά.
Μια καλή χρονιά τελειώνει με τον πιο άσχημο τρόπο...

Εμφύλιος πόλεμος

Η “ανανέωση”

Με την παρέμβαση του κόσμου του Παναθηναϊκού, την εισήγηση του Μπόμπεκ και τη στήριξη της διοικητικής ομάδας Πανουργιά το καλοκαίρι του 1966 ξεκινάει η προσπάθεια της ανανέωσης. Αποχτιούνται αρκετοί νέοι ποδοσφαιριστές, όπως ο Γραμμός, o Καλαϊτζίδης και ο Μητρόπουλος.
Εντάσσονται στη δύναμη της πρώτης ομάδας ορισμένοι ταλαντούχοι έφηβοι, όπως ο Αθανασόπουλος, ο Φυλακούρης και ο Κωνσταντίνου. Τιμωρούνται, χωρίς όμως επίσημη ανακοίνωση, οι Καμάρας, Λουκανίδης, Παπαεμμανουήλ, Σακελλαρίδης, Παπουλίδης και Βουτσαράς, δηλαδή όλοι όσοι αντιτάχτηκαν στον Μπόμπεκ. Ορισμένοι από τους τιμωρημένους - και ανάμεσά τους κι ο Α. Καμάρας, θα γυρίσουν λίγο αργότερα και πάλι στην ομάδα, το ίδιο σιωπηλό όπως τιμωρήθηκαν.
Η επάνοδός τους όμως αυτή, αν και έγινε πάλι χωρίς απόφαση, δημιούργησε αντιδράσεις των άλλων παιχτών και ιδιαίτερα του Μίμη Δομάζου.
Ο ΠΑΟ με ανανεωμένη ομάδα μπαίνει στο πρωτάθλημα του 1966-67 και καταφέρνει να πρωταγωνιστεί παρά την έλλειψη πείρας των περισσότερων παιχτών του. Όμως στα μέσα του δεύτερου γύρου οι τιμωρημένοι (με 4μηνο και 6μηνο αποκλεισμό) ξαναρχίζουν τις προπονήσεις με παρέμβαση του Α. Νικολαΐδη. Νέα αναταραχή, νέο μπαράζ δηλώσεων και αντιδηλώσεων. O Δομάζος αποφασίζει να εγκαταλείψει το ποδόσφαιρο και αποσύρεται για τρεις μήνες. O Παναθηναϊκός μένει τελικά τρίτος στο πρωτάθλημα, αλλά με την επιστροφή του Δομάζου στα τελευταία παιχνίδια του Κυπέλλου καταφέρνει να καταχτήσει τουλάχιστον αυτό τον τίτλο.
Ο τελικός του Κυπέλλου έγινε στις 6 Ιουλίου 1967 στη Ν. Φιλαδέλφεια με αντίπαλο τον Πανιώνιο. Με ηγέτη το Δομάζο και σκόρερ το Γραμμό ο ΠΑΟ κερδίζει με 1-0 και παίρνει το Κύπελλο Ελλάδας για τέταρτη φορά στην ιστορία του.
Μετά την επιτυχία αυτή, και καθώς η “ανανέωση” έχει σχεδόν ολοκληρωθεί, ο Μπόμπεκ εγκαταλείπει τον ΠΑΟ και προσωρινά την Ελλάδα. Οι “ανανεωτικοί” με τους “αντιανανεωτικούς” συμφιλιώνονται (τουλάχιστον οι ποδοσφαιριστές). Ύστερα από ένα χρόνο μέτριων εμφανίσεων και με συνεχείς αλλαγές προπονητών η καινούργια ομάδα του ΠΑΟ στεριώνει με την ανάθεση της τεχνικής ηγεσίας στο Λάκη Πετρόπουλο, παλιό ποδοσφαιριστή του ΠΑΟ και βοηθό του Μπόμπεκ. Ένα καινούργιο κεφάλαιο ανοίγει στην ιστορία του Παναθηναϊκού...

Φέρεντς Πούσκας

O Φέρεντς Πούσκας ήταν από τα πρόσωπα που είχαν γράψει ιστορία στο παγκόσμιο ποδόσφαιρο. Από τα μεγάλα ονόματα της χρυσής Ουγγαρίας, είχε στο ενεργητικό του τίτλους ευρωπαϊκούς, τίτλους παγκόσμιους, τίτλους κάθε είδους.
Σαν ποδοσφαιριστής ήταν ίνδαλμα και πρότυπο για μια ολόκληρη γενιά που τον ακολούθησε στο τέλος της δεκαετίας του 1950.
Σαν προπονητής όμως μέχρι το .1971 δεν είχε καταφέρει να διακριθεί ιδιαίτερα. Δούλεψε σε ομάδες της Ισπανίας, αλλά το μεγάλο τίτλο δεν τον είχε καταχτήσει.
Στον Παναθηναϊκό ήρθε να επαναλάβει τις επιτυχίες του Λάκη Πετρόπουλου, που είχε πάρει δύο συνεχόμενα πρωταθλήματα, το 1969 και το 1970.
Η φιλοδοξία αυτή αποδείχτηκε κοντόφθαλμη. O ενισχυμένος πριν δύο χρόνιο με πολλούς νέους παίχτες Παναθηναϊκός έγραψε μαζί με το Φέρεντς Πούσκας ιστορία όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και στον ευρωπαϊκό χώρο.
Κατάφερε να φτάσει μέχρι τον τελικό του Κυπέλλου Πρωταθλητριών στις 2 Ιουνίου 1971, κάτι που δεν είχε γίνει μέχρι τότε στην ιστορία του ελληνικού ποδοσφαίρου και που δεν ξανάγινε μέχρι σήμερα.
Ο άγνωστος και θεωρητικά μικρός για την Ευρώπη Παναθηναϊκός έπαιξε στο στάδιο Γουέμπλεϋ στον τελικό του Κυπέλλου Πρωταθλητριών, απέναντι στον Άγιαξ που ξεκίναγε τότε τη χρυσή του εποχή.

Τα θεμέλια του Πετρόπουλου

Αν θέλουμε να βρισκόμαστε κοντά στην αλήθεια θα πρέπει να πούμε ότι η πορεία για το Γουέμπλεϋ ξεκίνησε για τον Παναθηναϊκό το καλοκαίρι του 1968, όταν ο Λάκης Πετρόπουλος έβαζε τις βάσεις για μια καινούργια ομάδα, στηριγμένη σε ορισμένους παλιούς παίχτες, αρκετούς καινούργιους και σε χρυσές εφεδρείες που σε λίγα χρόνια θα βοήθαγαν τον ΠΑΟ στην ευρωπαϊκή του πορεία.
Μακριά από τους πανηγυρισμούς ενός πρωταθλήματος για τρία χρόνια ο κόσμος του ΠΑΟ διψούσε για έναν τίτλο που δε θα μπορούσε να έλθει χωρίς μια αλλαγή προσώπων και νοοτροπίας στην ομάδα.
Στο ενδιάμεσο διάστημα ο ΠΑΟ κατάχτησε ένα μόνο τίτλο, το Κύπελλο, το 1967, κερδίζοντας όπως είπαμε στον τελικό τον Πανιώνιο με 1-0.
Ωστόσο η επιτυχία εκείνη δεν ήταν αρκετή για μια ομάδα που είχε συνηθίσει τον κόσμο της σε αλλεπάλληλες καταχτήσεις πρωταθλημάτων και σε συμμετοχές στις διεθνείς διοργανώσεις.
Ο Πετρόπουλος στήριξε τον ΠΑΟ του 1968 στη δύναμη νέων ποδοσφαιριστών και στους αναπληρωματικούς, που όποτε χρειάστηκε αντικατέστησαν συμπαίκτες τους από τη βασική ενδεκάδα με απόλυτη επιτυχία. Στήριξε τον ΠΑO στη δύναμη της “ανανέωσης” που την ολοκλήρωσε.
Από την παλιά ομάδα που είχε πάρει το πρωτάθλημα του 1964-65 είχαν ήδη αποσυρθεί οι Πανουσάκης Παπουλίδης, Γιαννακόπουλος, Παναγιωτίδης, Χριστοδούλου, Λουκανίδης, Παπαεμμανουήλ, Ανδρέου κ.α. Τη θέση τους έχουν πάρει τώρα οι Μητρόπουλος Αθανασόπουλος, Δημητρίου, Ελευθεράκης, Γραμμός, Αντωνιάδης, Φυλακούρης, Γονιός Τομαράς, Δεληγιάννης, Ροκίδης και Καλαϊτζίδης.
Βασισμένος στη θέληση των ποδοσφαιριστών που δεν έχουν ακόμα γευτεί τη χαρά ενός πρωταθλήματος και την πείρα των παλιότερων ο Πετρόπουλος δημιουργεί ένα πολύ καλό σύνολο που κερδίζει το πρωτάθλημα μετά από σκληρή μάχη με τον Ολυμπιακό.
Το τέλος βρίσκει τον ΠΑΟ να έχει συγκεντρώσει 90 βαθμούς, δύο περισσότερους από το μόνιμο αντίπαλό του.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Παναθηναϊκός πήρε εκείνο το πρωτάθλημα μάλλον γιατί έδειξε μεγαλύτερη αντοχή στην απόδοσή του και λιγότερο γιατί είχε ένα αντικειμενικό καλύτερο σύνολο από τον Ολυμπιακό. Είναι χαρακτηριστικό ότι η υπεροχή της χρονιάς στα μεταξύ τους παιχνίδια ανήκει στον Ολυμπιακό. Με 2-1 έχασε ο ΠΑΟ στον πρώτο γύρο μέσα στου “Καραϊσκάκη” και λευκή ισοπαλία στο δεύτερο γύρο μέσα στη Λεωφόρο.
Η επιτυχία όμως της χρονιάς δε σταμάτησε στην κατάχτηση του πρωταθλήματος.
Ο Παναθηναϊκός φτάνει στον τελικό του Κυπέλλου αφού νικάει στα προημιτελικό την Παναχαϊκή με 5-1 και τον Πανιώνιο στα ημιτελικά με 1-0.
Στον τελικό που γίνεται στο στάδιο Καραϊσκάκη αντιμετωπίζει τον Ολυμπιακό, που καταφέρνει να προηγηθεί στο 49' με ένα γκολ του Γιώργου Σιδέρη. Εφτά λεφτά αργότερα ο Δομάζος ισοφαρίζει και το παιχνίδι μαζί με την παράταση λήγει χωρίς αλλαγή στο αποτέλεσμα. Σύμφωνα με τον κανονισμό που ίσχυε τότε, αμέσως μετά τη λήξη γίνεται κλήρωση για την ανάδειξη του κυπελλούχου, κλήρωση που ευνοεί τον Παναθηναϊκό. Η ομάδα του Πετρόπουλου καταχτάει το νταμπλ πρώτα με την αξία της κι ύστερα με την εύνοια της δεκάρας. O δρόμος για την ομάδα που αργότερα το 1971 θαυμάστηκε από την Ευρώπη έχει ανοίξει...
Η σύνθεση με την οποία αντιμετώπισε ο ΠΑΟ στον τελικό τον Ολυμπιακό ήταν: Οικονομόπουλος, Μητρόπουλος, Καμάρας Σούρπης, Αθανασόπουλος Δημητρίου, Ελευθεράκης Ροκίδης (46' Φραντζής), Δομάζος, Γραμμός (106' Γονιός), Φυλακούρης.
Η ίδια σχεδόν ομάδα του νταμπλ κερδίζει και το επόμενο πρωτάθλημα 1969-70 με οχτώ βαθμούς περισσότερους από της ΑΕΚ που παίρνει τη δεύτερη θέση. Ένα πρωτάθλημα που θα οδηγήσει τον ΠΑΟ στη μεγαλύτερη διάκριση της ιστορίας του...

Ο κόσμος “ανάποδα”

Στα τέλη του 1971 ο Παναθηναϊκός με τον Πούσκας στο τιμόνι του - ο Πετρόπουλος έχει παραιτηθεί ύστερα από σύγκρουση με τη διοίκηση - ξεκινάει τις ευρωπαϊκές του υποχρεώσεις στο Κύπελλο Πρωταθλητριών.
Η κλήρωση τον ευνοεί στον πρώτο γύρο και του φέρνει αντίπαλο την άσημη και αδύναμη πρωταθλήτρια Λουξεμβούργου Ζενές-Ες. O πρώτος αγώνας γίνεται στο Λουξεμβούργο και η πρόκριση έχει ήδη γύρει προς την ελληνική πλευρό. O Παναθηναϊκός κερδίζει με 2-1 (Αντωνιάδης - Ελευθεράκης) και αντιμετωπίζει με σιγουριά τη ρεβάνς, που γίνεται μετά από δεκαπέντε μέρες στη Λεωφόρο. Το τελικό 5-0 του δεύτερου αγώνα, με 4 γκολ του Αντωνιάδη και ένα του Ελευθεράκη, δείχνει τη διαφορά δυναμικότητας των δύο ομάδων, αλλά και σε κάποιους παρατηρητικούς την ικανότητα στο σκοράρισμα του ΠΑO. Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι στις προηγούμενες γενικό επιτυχημένες χρονιές του ΠΑO η αδυναμία βρισκόταν στην επιθετική του γραμμή. Ενώ αμυντικά στεκόταν πολύ καλά και οι Δομάζος - Ελευθεράκης μοίραζαν παιχνίδι από το κέντρο, δεν είχε ακόμα βρεθεί εκείνος ο παίχτης που να μπορεί με ευκολία να αξιοποιεί τις δυνατότητες συνδυασμών της υπόλοιπης ομάδας.
Στο πρόσωπο του Αντώνη Αντωνιάδη ο Παναθηναϊκός του 1970 βρήκε τον κατάλληλο άνθρωπο στην κατάλληλη θέση, τον παίχτη εκείνο που θα είχε σαν αποστολή του - και που είχε βέβαια τις ικανότητες να σκοράρει στο οποιοδήποτε παιχνίδι.
Η κλήρωση του δεύτερου γύρου αντιμετωπίστηκε μάλλον με σκεπτικισμό από παράγοντες και οπαδούς της ομάδας. Η τσεχοσλοβακική Σλόβαν, όσο κι αν δεν είχε μεγάλη προϊστορία στον ευρωπαϊκό χώρο - είχε ωστόσο κάποιες επιτυχίες -, ήταν όμως εκπρόσωπος μιας σχολής ποδοσφαίρου κατά πολύ ανώτερης από την ελληνική. Το γεγονός ότι ο πρώτος αγώνας θα γινόταν στη Λεωφόρο δυσκόλευε ακόμα περισσότερο τα πράγματα.
Ίσως ούτε οι πιο αισιόδοξοι φίλοι του ΠΑΟ δεν περίμεναν ότι η ομάδα τους θα κέρδιζε τόσο εύκολα μέσα στη Λεωφόρο, και μάλιστα με ένα 3-0 σκορ ασφαλείας για το δεύτερο αγώνα. Η απόδοση της ομάδας ήταν εξαιρετική, το κλίμα που είχαν δημιουργήσει οι 25.000 θεατές του αγώνα καταλυτικό για τους Τσέχους και το τελικό αποτέλεσμα δίκαιο. Τα γκολ πέτυχαν οι Αντωνιάδης, Δομάζος, Δεληγιάννης. Η ρεβάνς της Μπρατισλάβα όμως κάθε άλλο παρά τυπική ήταν. Οι Τσέχοι έπαιξαν παθιασμένα και χρειάστηκε σκληρή προσπάθεια από τους παίχτες του ΠΑΟ για να λήξει το παιχνίδι 1-2 και να καταχτηθεί η πρόκριση. Το πολύτιμο εκτός έδρας γκολ και πάλι από τον Αντωνιάδη.
Η επιτυχία είχε ήδη έρθει. Ο ΠΑO βρισκόταν για πρώτη φορά στους οχτώ της Ευρώπης και οι περισσότεροι ήταν ευχαριστημένοι ως εκεί.
Η κλήρωση που έγινε εδραίωνε ακόμα περισσότερο αυτή την αντίληψη. Η πρωταθλήτρια Αγγλίας Έβερτον ήταν θεωρητικά έξω από τις δυνατότητες του Παναθηναϊκού. Πρώτος αγώνας στο “Γκούντισον Πάρκ” του Λίβερπουλ.
Από το πρώτο λεπτό ο Παναθηναϊκός, παραταγμένος με δύο αμυντικές ζώνες, προσπαθεί να κρατήσει το 0-0 και ο Οικονομόπουλος αναδεικνύεται σε ήρωα του αγώνα.
Σε μια και μοναδική αντεπίθεση τα προγνωστικά ανατρέπονται και τα αγγλικά γραφεία στοιχημάτων αρχίζουν να πιστεύουν άτι θα βρεθούν μπροστά σε οικονομικό κραχ. Ο Αντωνιάδης με μακρινό σουτ πετυχαίνει γκολ και οι ελπίδες για ένα καλό αποτέλεσμα μέσα στην Αγγλία αρχίζουν να αποχτούν κάποια υπόσταση. Χρειάστηκε να φτάσει ο αγώνας στα τελευταία λεπτά για να καταφέρουν οι Εγγλέζοι να ισοφαρίσουν. Και πάλι όμως ο ΠΑO, έχοντας το δεύτερο αγώνα στο γήπεδό του, βρισκόταν σε καλύτερη θέση.
Το θαύμα έγινε. Η Έβερτον δεν κατάφερε να πάρει τη νίκη εκτός έδρας, δεν κατάφερε να σημειώσει γκολ και το τελικό 0-0 ισοδυναμούσε με τη μεγαλύτερη νίκη. O Παναθηναϊκός είχε βρεθεί στους τέσσερις Ευρωπαίους. Οι εφημερίδες όλου του κόσμου άρχισαν να ψάχνουν τα αρχεία τους για να ανακαλύψουν την ταυτότητα της άγνωστης αυτής ελληνικής ομάδας και το τρίγωνο παίχτες - παράγοντες - φίλαθλοι άρχισε να μιλάει για τελικό και για Γουέμπλεϋ, αφού η Έβερτον ήταν θεωρητικά η πιο δυνατή ομάδα που είχε φτάσει μέχρι τους οχτώ της διοργάνωσης.
Ο Ερυθρός Αστέρας Γιουγκοσλαβίας το τελευταίο εμπόδιο πριν τον τελικό. Η κλήρωση φάνηκε σε όλους ευνοϊκή κάτω από τη λάμψη της επιτυχίας με την Έβερτον. Το γιουγκοσλαβικά ποδόσφαιρο βέβαια μπορεί να ήταν καλύτερο από το ελληνικό, αλλά ο Αστέρας δεν ήταν καλύτερος από την Έβερτον. “Αφού τα καταφέραμε με τους Άγγλους θα περάσουμε εύκολα από τους Γιουγκοσλάβους”, ήταν η άποψη που επικρατούσε.
Πρώτος αγώνας στο Βελιγράδι. Το γκολ του Αριστείδη Καμάρα δε στάθηκε αρκετό να κόψει την επιθετικότητα των Γιουγκοσλάβων, αλλά το τελικό 4-1 για τον Αστέρα έκοψε τα πόδια εκείνων που πίστευαν σε εύκολη πρόκριση.
Η ρεβάνς στην Αθήνα. Το 3-0 φαινόταν τόσο μακρινό, που μόνο κάποιες αθλητικές εφημερίδες για λόγους κυκλοφοριακούς το πρόβαλαν σαν στόχο στους τίτλους τους.
Κι όμως το θαύμα έγινε. Ο Παναθηναϊκός κέρδισε με 3-0, αφού για 90 ολόκληρο λεπτά είχε περιορίσει τους Γιουγκοσλάβους στο μισό γήπεδο.
Οι σκόρερς των τριών γκολ που οδήγησαν τον ΠΑΟ στη διεθνή καταξίωση και στο Γουέμπλεϋ ήταν o Αντώνης Αντωνιάδης που σημείωσε δύο και ο Αριστείδης Καμάρας που σκοράρισε για δεύτερη φορά σε βάρος των Γιουγκοσλάβων μετά το εκτός έδρας γκολ που είχε πετύχει στο Βελιγράδι.
Ο τελικός είχε προγραμματιστεί από την ΟΥΕΦΑ για τις 2 Ιούνη στο Λονδίνο. Αντίπαλος ο Άγιαξ της Ολλανδίας, μια ομάδα που μόλις τα δύο τελευταία χρόνια είχε αρχίσει να γίνεται γνωστή στον ευρωπαϊκό χώρο. Τα προγνωστικά έδιναν ελαφριά υπεροχή στους Ολλανδούς, χωρίς ωστόσο κανείς να υποτιμάει πια τους Έλληνες που είχαν “φέρει τον κόσμο ανάποδα”, όπως χαρακτηριστικά έγραφαν τότε οι ολλανδικές εφημερίδες.

Μέσα στο “ναό”

Ο Παναθηναϊκός στάθηκε μέσα στο Γουέμπλεϋ σαν μεγάλη, έμπειρη ευρωπαϊκή ομάδα. Μπροστά σε 100.000 περίπου θεατές αντιμετώπισε τον Άγιαξ, μια ομάδα που εκπροσωπούσε ό,τι πιο μοντέρνο είχε να επιδείξει ο ευρωπαϊκός ποδοσφαιρικός χώρος, ό,τι πιο σύγχρονο παρουσίαζε η ολλανδική σχολή.
Το ότι δεν κατάφερε τελικά ο ΠΑΟ να κερδίσει το Κύπελλο Πρωταθλητριών ελάχιστα μείωσε την επιτυχία του. Κατά την επιστροφή στην Αθήνα παίχτες και προπονητής αντιμετωπίστηκαν από τον κόσμο σαν νικητές, όπως είχαν αντιμετωπιστεί και μετά τις επιτυχίες τους με την Έβερτον και τον Ερυθρό Αστέρα.
Ο Παναθηναϊκός έχασε με 2-0, με γκολ που σημείωσαν οι Βαν Ντάικ στο 5' και Χάαν στο 87'.
Λίγοι ασφαλώς είναι εκείνοι που θυμούνται την ήττα. Όλοι όμως έχουν στο μυαλό τους τη “χρονιά του Γουέμπλεϋ” και από τότε το ελληνικό ποδόσφαιρο ζητάει να βρει μια ανάλογη πορεία για ένα νέο Γουέμπλεϋ, χωρίς όμως καμιά ομάδα να έχει καταφέρει να πλησιάσει σ' έναν τέτοιο στόχο.
Απέναντι στον Άγιαξ ο Παναθηναϊκός έπαιξε με τους: Οικονομόπουλο, Βλάχο, Τομαρά, Σούρπη, Καψή, Καμάρα, Δομάζο, Φυλακούρη, Ελευθεράκη, Αντωνιάδη και Γραμμό.
O Άγιαξ, που για να φτάσει στον τελικό είχε αποκλείσει στα ημιτελικά την Ατλέτικο Μαδρίτης με 3-0 και 0-1, αγωνίστηκε με τους: Στιούι, Νέεσκενς, Χουλσόφ, Βάσοβιτς, Σουρμπίρ, Μιούρεν, Ράιντερς (Μπλάκενμπουργκ), Σβαρτ (Χάαν), Βαν Ντάικ, Κρόιφ και Κάιζερ. Διαιτητής ο Εγγλέζος Ταίηλορ.
Από το Γουέμπλεϋ οι Ολλανδοί του Γιόχαν Κρόιφ ξεκίνησαν μια σπουδαία ευρωπαϊκή πορεία, που τους χάρισε δύο ακόμα Πρωταθλήματα Ευρώπης στις δύο επόμενες σαιζόν.
Το 1972 ο Άγιαξ αντιμετώπισε στον τελικό την ιταλική Ίντερ και την κέρδισε με 2-0, με δύο γκολ του Γιόχαν Κρόιφ (47', 78').
Το 1973 ο Ρεπ στο 4' έδωσε έναν ακόμα τίτλο στην ομάδα του, που κέρδισε έτσι με 1-0 στον τελικό τη Γιουβέντους.

Με τη Νάσιοναλ

Γκρίνια για τον Πούσκας

Το Γουέμπλεϋ απομακρύνεται

Με τον αέρα του Γουέμπλεϋ και της διεθνούς καταξίωσης ξεκινάει ο Παναθηναϊκός το πρωτάθλημα 1971-72, πάντα με τον Πούσκας στον πάγκο και τους ίδιους παίχτες που είχαν οδηγήσει την ομάδα στις μεγαλύτερες στιγμές της ιστορίας της. Λείπει μόνο ο Τομαράς και τη θέση του στο δεξιό άκρο της άμυνας την έχει πάρει ο Βλάχος.
Το λάθος της προηγούμενης χρονιάς δεν επαναλαμβάνεται, ο κάθε αντίπαλος, μικρός ή μεγάλος, αντιμετωπίζεται σοβαρά και η επιτυχία έρχεται σχετικό εύκολα.
Στην τελική κατάταξη ο Παναθηναϊκός είναι πρώτος με 88 βαθμούς, πέντε περισσότερους από το δεύτερο Ολυμπιακό και έξι από την ΑΕΚ.. Εμφανίζει την καλύτερη επίθεση, πετυχαίνοντας 89 γκολ, και την καλύτερη άμυνα με 23.
Στο Κύπελλο ο ΠΑΟ φτάνει εύκολα μέχρι τον τελικό, βγάζοντας έξω στα προημιτελικό τα Τρίκαλα με 62 και στα ημιτελικά τον Πανιώνιο με 2-0. Ο τελικός γίνεται στο Στάδιο Καραϊσκάκη κι ενώ όλοι περιμένουν να πανηγυρίσουν ένα νταμπλ, ο ΠΑΟΚ, που έφτασε πολύ δύσκολα μέχρι τον τελικό, εμφανίζεται εντυπωσιακά δυνατός και παίρνει τη νίκη με 2-1.
Με το τέλος της ποδοσφαιρικής περιόδου ο Παναθηναϊκός μπαίνει ουσιαστικά σε μια καινούργια φάση, που τον απομακρύνει για πολλά χρόνια από τις δάφνες του Γουέμπλεϋ.
Η ομάδα ανανεώνεται χωρίς προγραμματισμό, αποχτιούνται αρκετοί καινούργιοι και αμφίβολης αξίας ποδοσφαιριστές, διαμάχες ξεσπάνε μεταξύ παιχτών και διοίκησης, οι ξένοι με τα ελληνοποιημένα ονόματα αρχίζουν να κατακλύζουν την ποδοσφαιρική αγορά, οι διοικούντες δεν καταφέρνουν να προσαρμοστούν στις νέες απαιτήσεις των καιρών και ο Παναθηναϊκός μπαίνει ουσιαστικά κάτω από τη σκιά του Ολυμπιακού για πολλά χρόνια.
Φωτεινό διάλειμμα στα χρόνια 1972-84 - που o ΠΑΟ έμεινε χωρίς πρωτάθλημα - η περίοδος 1976- 77, που χωρίς να έχει ομάδα μεγάλων αξιώσεων, καταφέρνει να κερδίσει Πρωτάθλημα και Κύπελλο κάνοντας τη μεγάλη έκπληξη, η οποία όμως δεν είχε συνέχεια μιας και δε στηριζόταν σε κανένα πραγματικό υπόβαθρο.

Στη σκιά του Ολυμπιακού

Από τα τέλη του 1972 άρχισε να φαίνεται η ομάδα που θα πρωταγωνιστήσει στα επόμενα χρόνια. O Ολυμπιακός με νέα παιδιά στη σύνθεσή του – μερικά από τα οποία μεγάλα ταλέντα -, με πολύ χρήμα στα ταμεία και με τη νοοτροπία της ενίσχυσης με κάθε λογής λεγεωνάριους μπαίνει δυνατά στο πρωτάθλημα και το κερδίζει εύκολα.
Ο Παναθηναϊκός μένει στην τρίτη θέση, μην μπορώντας ν' ακολουθήσει μια σωστή πολιτική προώθησης νέων και μην έχοντας και τις οικονομικές δυνατότητες να ενισχυθεί ουσιαστικό από το εξωτερικό.
Την επόμενη χρονιά βρίσκεται στη δεύτερη θέση, πάλι πίσω από τον Ολυμπιακό, που έχει ήδη μοντάρει την ομάδα του Λοσάντα, του Υβ Τριαντάφυλλου, του Βιέρα και του Δεληκάρη.
Και ο κατήφορος συνεχίζεται.
Πέμπτος ο ΠΑΟ στο πρωτάθλημα 74-75, δεκαεφτά ολόκληρους βαθμούς πίσω από τον Ολυμπιακό που παίρνει έναν ακόμα τίτλο. Τη χρονιά αυτή ο ΠΑΟ μένει πίσω ακόμα κι από τον Εθνικό, ο οποίος μετά από μια πολύ καλή πορεία παίρνει την τέταρτη θέση.
Είναι ο καιρός που ο Ολυμπιακός δίνει το δικαίωμα στους οπαδούς του να πάρουν ρεβάνς για την πορεία του Γουέμπλεϋ, να πάρουν ρεβάνς για τα τόσα χρόνια που έβλεπαν την ομάδα τους να τερματίζει πίσω από τους πράσινους.
Και το χειρότερο για τον ΠΑΟ:
Στα τρία χρόνια της μεγάλης ομάδας του Ολυμπιακού στον πάγκο της πειραϊκής ομάδας κάθεται ένας παλιός πράσινος άσσος: ο Λάκης Πετρόπουλος, ο άνθρωπος που προετοίμασε την ομάδα του Γουέμπλεϋ και που στη συνέχεια δούλεψε στην αντίπερα όχθη, κάνοντας επιτυχίες για τον Ολυμπιακό, στηριγμένος βέβαια και στην οικονομική ευρωστία της οικογένειας Γουλανδρή που είχε αναλάβει το σύλλογο.
Ο Πετρόπουλος στα μέσα του '75 φεύγει από τον Ολυμπιακό και τα δύο επόμενα πρωταθλήματα θα παιχτούν στα ίσα μεταξύ τεσσάρων ομάδων: ΠΑΟ, Ολυμπιακού, ΑΕΚ και ΠΑΟΚ.

Νταμπλ ο “παππούς”

Με τον Βραζιλιάνο Αϊμόρε Μορέιρα στη θέση του προπονητή ο ΠΑΟ προσπαθεί στις αρχές του 1976 να φτιάξει μια ομάδα σε νοτιοαμερικάνικα πρότυπα. Έχοντας αποτύχει στο προηγούμενο πρωτάθλημα, στο οποίο τερμάτισε μόλις τέταρτος, πίσω από τους ΠΑΟΚ, ΑΕΚ και Oλυμπιακό, αρχίζει με αισιοδοξία τη “βραζιλιάνικη” πορεία του.
Γρήγορα η αισιοδοξία μετατρέπεται σε απογοήτευση και οι ελπίδες για την ανασυγκρότηση της ομάδας σε καινούργια πρότυπα διαλύονται. Άσχημα αποτελέσματα, κακές εμφανίσεις και απώλειες πολύτιμων βαθμών οδηγούν στην απομάκρυνση του Μορέιρα στα μέσα της περιόδου και στην αντικατάστασή του από τον παλιό προπονητή της Εθνικής Πολωνίας, τον Κάζιμιρ Γκόρσκι.
Με τον “παππού” επικεφαλής της ομάδας ο Παναθηναϊκός δεν αλλάζει ριζικό αλλά σοβαρεύεται. Αφήνει στην άκρη τα σχέδια για τη δημιουργία νοτιοαφρικάνικης ομάδας και βάζει ως στόχο το πρωτάθλημα.
Η απόδοσή του σε κανένα σημείο δε φτάνει στην κορυφή, η μεθοδική δουλειά όμως του Πολωνού και η ικανότητα του στο κοουτσάρισμα αποδεικνύονται αρκετά για να δώσουν στον ΠΑΟ το πρωτάθλημα μετά από σκληρή μάχη με τον Ολυμπιακό και τον ΠΑΟΚ που τερματίζουν δύο βαθμούς πίσω. Δομάζος, Αντωνιάδης, Αλβαρέζ και Τζώρτζεβιτς οι παίχτες που ξεχώρισαν στην “επιτυχία του Γκόρσκι”.
Με τον ίδιο τρόπο και τις ίδιες περιορισμένες αρετές ο Παναθηναϊκός κερδίζει και το Κύπελλο, πετυχαίνοντας ένα ανέλπιστο νταμπλ με μια ομάδα που ξεκίνησε να γίνει “Βραζιλία” αλλά κατέληξε να παίζει απλώς σοβαρά.
Στα προημιτελικό ο ΠΑΟ περνάει εύκολα το Αιγάλεω με 9-0 και στα ημιτελικά αντιμετωπίζει τον Ολυμπιακό, που τον κερδίζει μέσα στη Λεωφόρο με 2-1 μετά από ένα περιπετειώδες παιχνίδι.
Στον τελικό βρίσκεται απέναντι στον ΠΑΟΚ και καταφέρνει να προηγηθεί στο 29' με τον Παπαδημητρίου. Δύο λεπτό πριν το τέλος του ημίχρονου ο Τερζανίδης ισοφαρίζει και τον τίτλο χαρίζει στον ΠΑO και στον Γκόρσκι ο Βακάλης στο 83'.

Φεύγουν οι παλιοί

Ο Παναθηναϊκός ούτε με τον Γκόρσκι δεν κατάφερε να φτιάξει υποδομή και να βάλει τα θεμέλια για μια μελλοντικά καλή πορεία. Από ένα σημείο και μετά η σοβαρότητα στο παιχνίδι και η καλή ταχτική του προπονητή σταμάτησαν να είναι στοιχεία αρκετά για μεγάλες επιτυχίες και ο ΠΑΟ ξαναγυρίζει στη μετριότητα και στο ρόλο του ρυθμιστή των πρωταθλημάτων.
Τρίτος στο πρωτάθλημα του 1977-78, πίσω από ΑΕΚ και ΠΑΟΚ, πέμπτος στο πρωτάθλημα του 197879, πίσω από ΑΕΚ, Ολυμπιακό, Άρη και ΠΑΟΚ, η ομάδα περνάει μια από τις πιο δύσκολες περιόδους.
Η διοίκηση έρχεται σε σύγκρουση με τους παλιούς ποδοσφαιριστές, με αποτέλεσμα να φύγουν οι Δομάζος, Αντωνιάδης - ο πρώτος για την ΑΕΚ και ο δεύτερος για τον Ολυμπιακό. Δημιουργείται αναταραχή τόσο στους κόλπους των ποδοσφαιριστών όσο και ανάμεσα στους φιλάθλους. Αρκετοί κατηγορούν τους δύο παίχτες για “λιποταξία”, ενώ οι περισσότεροι ρίχνουν ευθύνες στη διοίκηση που με κακούς χειρισμούς όξυνε τις πάντα υποβόσκουσες αντιθέσεις και αντιμετώπισε με αχαριστία τους δύο αυτούς ποδοσφαιριστές και τη μακρόχρονη προσφορά τους στην ομάδα.
Μαζί με τους 'Δομάζο - Αντωνιάδη συντbσσονται πολλοί από την παλιά φουρνιά των παιχτών, η αναταραχή για μια ακόμα φορά παίρνει διαστάσεις και η ομάδα με εσωτερικά προβλήματα και χωρίς το Δομάζο, βασικό της στήριγμα, πbει από το κακό στο χειρότερο.
O Δομάζος με τα χρώματα της ΑΕΚ μέσα στο 1979 κερδίζει ένα ακόμα πρωτάθλημα, αλλά όπως και ο Αντωνιάδης, προσπαθεί να βρει γέφυρα συνεννόησης για να ξαναγυρίσει στον Παναθηναϊκό, την πραγματική και μοναδική του ομάδα, κάτι που γίνεται στα μέσα του επόμενου χρόνου. Ήδη η καθιέρωση του επαγγελματισμού έχει γίνει, τα σωματεία έχουν μετατραπεί σε ανώνυμες εταιρείες και στον Παναθηναϊκό όλα προοιωνίζουν μια θεαματική αλλαγή.

Ο επαγγελματισμός

Η επισημοποίηση του επαγγελματισμού στο ελληνικό ποδόσφαιρο βρήκε ουσιαστικά ανέτοιμα τα σωματεία, που ενώ τυπικb μετατρέπονται σε ΠΑΕ, ουσιαστικά συνεχίζουν να λειτουργούν με τα κριτήρια και τις μεθόδους του ερασιτεχνικού παραγοντισμού. Ανέτοιμοι βρέθηκαν και οι ποδοσφαιριστές, όπως και το ίδιο το κράτος, που δεν είχε στη διάθεση του την απαραίτητη νομολογία για να επιβάλει μια πραγματική αλλαγή στο ελληνικό ποδόσφαιρο.
Σαν ομάδα, άμεσα κερδισμένη από την καθιέρωση του επαγγελματισμού, εμφανίζεται ο Ολυμπιακός, που πιο οργανωμένος και με σωστή χρηματοδότηση καταφέρνει να κερδίσει τα τέσσερα πρώτα επαγγελματικά πρωταθλήματα στηριγμένος σε νέους - για το 1980 - παίχτες.
Ο Παναθηναϊκός με την καθιέρωση του επαγγελματισμού περνάει στα χέρια της οικογένειας Βαρδινογιάννη, αποχτώντας ταυτόχρονα ένα μεγάλο πλεονέκτημα κι ένα μεγάλο μειονέκτημα.
Θετικό ότι βρήκε μια σοβαρή πηγή χρηματοδότησης κι έγινε ο σύλλογος που αντικειμενικά μπορεί να διαθέσει τα περισσότερα χρήματα για την πρόοδό του.
Αρνητικό ότι ο νέος του πρόεδρος Γιώργος Βαρδινογιάννης δεν είχε προηγούμενα ασχοληθεί με τα ποδοσφαιρικά πράγματα, με αποτέλεσμα να κάνει πολλά λάθη τα πρώτα χρόνια, βεβιασμένες κινήσεις και λάθος μεταγραφές.
Στο ξεκίνημα του πρώτου επαγγελματικού πρωταθλήματος ο Παναθηναϊκός παραπαίει και γρήγορα βρίσκεται έξι βαθμούς πίσω από τον Ολυμπιακό, χάνοντας κάθε ελπίδα για διάκριση. Ωστόσο στα μέσα του πρωταθλήματος επιστρέφει στην ομάδα ο Μίμης Δομάζος και ο ΠΑΟ μεταμορφώνεται. Στο δεύτερο γύρο κερδίζει διαδοχικά στη Λεωφόρο τον Ολυμπιακό με 2-0 (αποθέωση Δομάζου) και την επόμενη Κυριακή την ΑΕΚ με 1-0. Φτάνει κοντά στην κορυφή και χάνει τελικό το πρωτάθλημα για δύο βαθμούς. Ολυμπιακός και Άρης ισοβαθμούν στην πρώτη θέση και μετά από αγώνα μπαράζ, που ο Ολυμπιακός τον κερδίζει με 2-1, η ομάδα του Πειραιά καταχτάει το πρώτο επαγγελματικό πρωτάθλημα.
Πριν από την έναρξη του πρώτου επαγγελματικού πρωταθλήματος έρχεται στον ΠΑΟ ο παίχτης που σύντομα θα αντικαταστήσει με επιτυχία το Δομάζο στον επιτελικό του ρόλο. Είναι ο Αργεντινός Χουάν Ραμόν Ρότσα, που παίζει αρχικά σαν Έλληνας με το όνομα Μπουμπλής και αργότερα ως ξένος. Η μεταγραφή του Ρότσα ήταν ίσως η μόνη σωστή μεταγραφική κίνηση που έγινε από τον ΠΑΟ στην αρχή του επίσημου επαγγελματισμού.

Τρία χρόνια αλαλούμ

Ένας διασυρμός φέρνει την αλλαγή

Η πιο κακή χρονιά των πρώτων χρόνων του επαγγελματικού πρωταθλήματος για τον ΠΑΟ ήταν η περίοδος 1982-83. Μια χρονιά που καταλήγει σε διασυρμό της ομάδας, κάτι που έχει και τη θετική του πλευρά. Το καλοκαίρι του 1983, για πρώτη φορά από τότε που ανέλαβε την ΠΑΕ ο Όμιλος Βαρδινογιάννη, παίρνονται σοβαρά μέτρα, προγραμματίζεται σε σύγχρονες βάσεις μια καινούργια δραστηριότητα και αρχίζουν να γίνονται μελετημένες επενδύσεις σε πρόσωπα και εγκαταστάσεις. Για να φτάσει όμως μέχρι αυτό το σημείο ο ΠΑΟ πέρασε από φουρτούνες.
Στο πρωτάθλημα βυθίζεται. Τερματίζει μόλις έκτος, δεκατρείς βαθμούς πίσω από τον Ολυμπιακό, που προσθέτει έναν ακόμα τίτλο στο ενεργητικό του. Λάρισα, ΑΕΚ, ΠΑΟΚ και Άρης τον ξεπερνάνε στη βαθμολογία, ενώ τους ίδιους βαθμούς με τον ΠΑΟ συγκεντρώνει και ο ΟΦΗ, που βρίσκεται στην έβδομη θέση με διάφορα τερμάτων.
Χάνει και τα δύο παιχνίδια του πρωταθλήματος με τον Ολυμπιακό. Με 2-1 στου Καραϊσκάκη και με 1-0 στη Λεωφόρο. Η απογοήτευση είναι απλωμένη σ' ολόκληρο τον κόσμο της ομάδας, που βλέπει σαν μοναδική δυνατότητα μια καλή πορεία στο Κύπελλο.
Στον πρώτο γύρο ο Παναθηναϊκός κληρώνεται με το Λαγκαδά, που τον κερδίζει δύσκολο εκτός έδρας με 2-1. Στη συνέχεια παίζει στο Ηράκλειο με τον ΟΦΗ, όπου κερδίζει 1-0, και στο γύρο των 16 κληρώνεται με τον Ολυμπιακό. Οι αγώνες είναι διπλοί και ο πρώτος που γίνεται στη Λεωφόρο τελειώνει με 1-0 για τον ΠΑΟ, με γκολ που πέτυχε ο Μαυρίδης στο 55'.
Ο επαναληπτικός γίνεται στου Καραϊσκάκη. Ο ΠΑO παίζει καλά, αλλά στέκεται άτυχος και χάνει με το ίδιο σκορ που είχε κερδίσει τον πρώτο αγώνα. Το γκολ του Ολυμπιακού σημειώνει ο Κουσουλάκης στο 58'. Δίνεται παράταση και το Τριφύλλι καταρρέει. Η έλλειψη φυσικών δυνάμεων από τους παίχτες είναι φανερή κι έτσι αρχίζει ο διασυρμός. Τρία γκολ πετυχαίνει ο Αναστόπουλος στην παράταση, ο ΠΑO χάνει με 4-0, o Κωνσταντίνου δηλώνει ότι εγκαταλείπει το ποδόσφαιρο κι όλοι αρχίζουν να ζητάνε κάποια ουσιαστική αλλαγή. Μια αλλαγή που έρχεται λίγους μήνες αργότερα.
Η σύνθεση του ΠΑO στον αγώνα αυτό ήταν: Κωνσταντίνου, Μπέριος, Καψής, Κυράστας, Καρούλιας, Λιβαθηνός ( 104' Αναστασιάδης), Δοντάς, Ρότσα, Λα Λιγκ 180' Χαραλαμπίδης), Μαυρίδης και Δημόπουλος.

Η καλύτερη μεταγραφή

Το καλοκαίρι του 1983 ο Παναθηναϊκός κάνει την καλύτερη μεταγραφή του τη δεκαετία του 1980. Κλείνει συμβόλαιο με τον Πολωνό προπονητή Γιάτσεκ Γκμοχ, βοηθό παλιά του Κάζιμιρ Γκόρσκι στην τεχνική ηγεσία της Εθνικής Πολωνίας. Ο Γκμοχ έχει δουλέψει αρκετό χρόνια στην Ελλάδα, στον Απόλλωνα, στα Γιάννενα και στη Λάρισα. Θεωρείται επιτυχημένος και έχει τη φήμη του “σκληρού” στη δουλειά.
Η πρόσληψή του ήταν παράλληλα και το πρώτο βήμα για τη μελλοντική επιτυχία.
Δεύτερο κι ίσως πιο σημαντικό βήμα η ανάθεση εν λευκώ στα χέρια του ποδοσφαιρικού τμήματος. Οι παρεμβάσεις των διοικητικών που τα τελευταία χρόνια είχαν γίνει κανόνας περιορίζονται στο ελάχιστο και o Γκμοχ αποφασίζει μόνος του.
Ορισμένες μεταγραφές παιχτών που γίνονται παράλληλα με την πρόσληψη του Γκμοχ ενισχύουν πάρα πολύ την ομάδα. Ιδιαίτερα βοηθάει η μεταγραφή του Κώστα Αντωνίου από τον Απόλλωνα, που αν και μόλις 21 χρόνων γρήγορα βρίσκει μια μόνιμη θέση στην ενδεκάδα.
Ο Παναθηναϊκός ξεκινάει το πρωτάθλημα 1983-84 σαν αουτσάιντερ. Ο Γκμοχ στο ξεκίνημα της περιόδου δηλώνει ότι στόχος δεν είναι ένας τίτλος, αλλά το μοντάρισμα μιας ομάδας που θα μπορέσει να αποδώσει μελλοντικό. Η πραγματικότητα τον ξεπερνάει.
Ο νέος Παναθηναϊκός εμφανίζεται αγνώριστος, έχει τη μια επιτυχία μετά την άλλη και καταφέρνει να πάρει το πρωτάθλημα με άνεση. Αήττητος μέχρι τα μέσα του δεύτερου γύρου, χάνει τα εκτός έδρας παιχνίδια από ΠΑΟΚ, Λάρισα και Ολυμπιακό, αλλά τερματίζει πρώτος, τρεις βαθμούς μπροστά από τον Ολυμπιακό, που δεν μπορεί να πιστέψει ότι έχασε ένα πρωτάθλημα από μια ομάδα που “μοντάρεται”.
Η μεγάλη πορεία του ΠΑO ολοκληρώνεται με την κατάκτηση και του Κυπέλλου. Στον τελικό που γίνεται στο Ολυμπιακό Στάδιο κερδίζει εύκολα τη Λάρισα με 2-0 και οι νεαροί του παίχτες πανηγυρίζουν ένα απίστευτο νταμπλ.
Η επιτυχία του ΠΑΟ του 1983 – ‘84 δε βρίσκεται τόσο στην κατάκτηση των δύο τίτλων. Κάτι τέτοιο είχε γίνει και το '76, χωρίς ο ΠΑΟ να δείξει τίποτε το ιδιαίτερο. Η επιτυχία βρίσκεται στο σύνολο που παρουσίασε.
Ίσως για πρώτη φορά στα χρονικά του ελληνικού ποδοσφαίρου μια ομάδα κατάφερε να παίξει για μια ολόκληρη περίοδο τόσο σωστό και σύγχρονο ποδόσφαιρο, χωρίς μάλιστα να στηριχτεί σε παίχτες - βεντέτες, αλλά κυρίως σε νεαρούς και άπειρους ποδοσφαιριστές.
Σε τρεις λόγους οφείλεται η απίστευτη για τους πιο πολλούς επιτυχία του ΠΑΟ:
α) Στη σκληρή δουλειά, που έχει σαν πρώτο στόχο τη βελτίωση της φυσικής κατάστασης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο ΠΑΟ πήρε το πρωτάθλημα πιο πολύ με την απόδοσή του στο δεύτερο ημίχρονο. Εκεί δηλαδή που ο αντίπαλος κουραζόταν, o ΠΑΟ είχε δυνάμεις και αποχτούσε υπεροχή.
β) Στην πολλή μελέτη και στη συγκεκριμενοποίηση του πλάνου για τον κάθε αγώνα. Ο ΠΑΟ δεν έπαιζε με τον ίδιο τρόπο σε κάθε παιχνίδι. έφτιαχνε την ταχτική του ανάλογα με τον αντίπαλο και ανάλογα με τον κάθε φορά στόχο. Κάτι μάλλον ασυνήθιστο για τα ελληνικά δεδομένα.
γ) Στην άριστη συνεργασία παιχτών - προπονητή διοίκησης και στην καθιέρωση της αρχής των ίσων ευκαιριών. Παίζει όποιος αξίζει. “Έχω 29 ποδοσφαιριστές κι όχι 11”, συνηθίζει να λέει ο Γιάτσεκ Γκμοχ, αποδεικνύοντας τα λόγια του με τη χρησιμοποίηση στο πρωτάθλημα 27 παιχτών!

Η τέταρτη χρυσή εποχή

Πριν ακόμα αρχίσει το πρωτάθλημα του 1984 o Παναθηναϊκός ενισχυμένος με το Δημήτρη Σαραβάκο που πήρε από τον Πανιώνιο και τον αρχηγό της Εθνικής Γιουγκοσλαβίας Βέλιμιρ Ζάετς που πήρε από τον Ερυθρό Αστέρα, αντιμετωπίζει την πρωταθλήτρια Ολλανδίας Φέγενορντ για το Κύπελλο Πρωταθλητριών.
Πρώτος αγώνας στο Ρότερνταμ, όπου η ελληνική ομάδα έκανε μια από τις καλύτερες εμφανίσεις της των τελευταίων χρόνων και έφερε ισόπαλο χωρίς τέρματα αποτέλεσμα.
Στη ρεβάνς μέσα στο Oλυμπιακό Στάδιο της Αθήνας πήρε την πρόκριση για το δεύτερο γύρο κερδίζοντας με 2-1. Τα γκολ για τον ΠΑO ο Μαυρίδης στο 41' και ο Ρότσα στο 43', ενώ για τους Ολλανδούς μείωσε το σκορ ο Ρεπ στο 69'.
Επόμενος αντίπαλος η Λίντφιλντ της Β. Ιρλανδίας, μια θεωρητικά μικρή ομάδα που αποδείχτηκε όμως πολύ δύσκολος αντίπαλος.
Πρώτος αγώνας στην Αθήνα και οι Ιρλανδοί προηγούνται μόλις στο 19' με τον Τότεϋ. Ισοφαρίζει στο 43' ο Χαραλαμπίδης με πέναλτι και ο Ταράσης πετυχαίνει ένα δεύτερο πολύτιμο γκολ για τον ΠΑO δύο λεπτά πριν το τέλος του αγώνα.
Η ρεβάνς στο Μπέλφαστ ξεκινάει με τις χειρότερες προϋποθέσεις. Από συνεχόμενα αμυντικό λάθη οι Ιρλανδοί προηγούνται στο 20' με 3-0, με γκολ των Μακ Γκάχυ 6', 19' και Μάξουελ 10'. O Παναθηναϊκός περνάει στην αντεπίθεση και πριν τελειώσει το ημίχρονο πετυχαίνει δύο γκολ, με τους Σαραβάκο στο 20' και Ρότσα στο 33.'. Στην επανάληψη ο ΠΑΟ είναι φανερά καλύτερος και ο Αντωνίου ισοφαρίζει στο 63'. Η πρόκριση στους 8 της Ευρώπης δεκατέσσερα χρόνια μετά το Γουέμπλεϋ είναι γεγονός.
Επόμενος αντίπαλος η σουηδική Γκέτεμποργκ, μια ομάδα με περγαμηνές στον ευρωπαϊκό χώρο και μεγάλη ικανότητα στο σκοράρισμα.
Μέσα στο Γκέτεμποργκ ο ΠΑO κερδίζει με 1-0, με γκολ που σημείωσε ο Σαραβάκος στο 49' με χτύπημα πέναλτι.
O Παναθηναϊκός προχωράει σε όλα τα μέτωπα. Ευρώπη, Πρωτάθλημα, Κύπελλο. Πρόκειται για την τέταρτη χρυσή εποχή της ομάδας ύστερα από εκείνες του Μεσσάρη, των- πρώτων χρόνων της Εθνικής Κατηγορίας και του Γουέμπλεϋ.
Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα η ιστορία επαναλαμβάνεται. Ο Παναθηναϊκός προκρίνεται στους τέσσερις της Ευρώπης και διεκδικεί για δεύτερη φορά στην ιστορία του μια συμμετοχή σε τελικό του Κυπέλλου Πρωταθλητριών.
Το παιχνίδι που του έδωσε το εισιτήριο για τα ημιτελικά έγινε στις 20 Μάρτη 1985, στο Oλυμπιακό Στάδιο της Αθήνας μπροστά σε 80.000 θεατές που δημιούργησαν μια φανταστική ατμόσφαιρα.
Οι Σουηδοί της Γκέτεμποργκ που είχαν χάσει 1-0 στον πρώτο αγώνα μπήκαν δυνατά στο παιχνίδι και κατάφεραν να προηγηθούν μόλις στο 10' με σουτ του Τόμπιουρν Νίλσον. O Θανάσης Δημόπουλος ισοφάρισε για τον ΠΑΟ στο 44', αλλά και πάλι προηγήθηκαν οι Σουηδοί λίγο μετά την έναρξη του δεύτερου ημιχρόνου (53') με κοντινό σουτ του Τορντ Χόλμγκρεν.
Ο Παναθηναϊκός στη συνέχεια πέρασε στην επίθεση και άρχισε να χάνει τη μια ευκαιρία μετά την άλλη. Στο 77' ο διαιτητής δεν δίνει καθαρό πέναλτι σε ανατροπή του Σαραβάκου μέσα στην Σουηδική περιοχή, αλλά δύο λεπτά αργότερα ο ίδιος κερδίζει πέναλτι από τον Σίλερ, που το εκτελεί και ισοφαρίζει.
Με το 2-2 ο ΠΑO πήρε τη μεγάλη πρόκριση και προχώρησε αήττητος για τον ημιτελικά γύρο.
Η σύνθεσή του στον δεύτερο αγώνα με την Γκέτεμποργκ:
Λαφτσής, Λιβαθηνός, Καρούλιας, Κυράστας, Ζάετς, Βονόρτας Σαραβάκος, Αντωνίου, Μαυρίδης Γεροθόδωρος, Δημόπουλος (86' Δοντάς).
Η σύνθεση της Γκέτεμποργκ:
Τομπίασον, Κάρλσον, Σβένσον, Λάρσον, Κούλμπεργκ, Σίλερ, Ρ. Νίλσον, Τορντ Χόλμγκρεν, Πέτερσον, Τ. Νίλσον (81' Έξτρομ).
Διαιτητής ο Δυτικογερμανός Ροτ.
Τελευταίο εμπόδιο για τον τελικό του Χέηζελ, η μεγαλύτερη ίσως ομάδα της δεκαετίας του 1980, η Αγγλική Λίβερπουλ του Ίαν Ράς.
Δυστυχώς όμως το όνειρο δεν βγήκε αληθινό. Στον πρώτο αγώνα στην Αγγλία, ο Παναθηναϊκός χάνει με 4-0 και ουσιαστικά χάνει το δικαίωμα στην ελπίδα… Τα πράγματα ίσως βέβαια θα μπορούσαν να είναι λιγάκι διαφορετικά μιας και όταν τα παιχνίδι ήταν ακόμα 0-0, ο διαιτητής έκανε γνωστά τα… φιλοβρετανικά του αισθήματα, ακυρώνοντας πεντακάθαρο γκολ του Χουάν Ραμόν Ρότσα.
Η ρεβάνς στην Αθήνα ήταν απλά μια τυπική διαδικασία. Το παιχνίδι έληξε 0-1 υπέρ της Λίβερπουλ, πράγμα το οποίο πολύ λίγη σημασία είχε για τον κόσμο της μεγαλύτερης Ελληνικής ομάδας. Ο Παναθηναϊκός έδειξε για μια ακόμα φορά ποιος είναι ο κυρίαρχος, ποιος έκανε γνωστή την ποδοσφαιρική Ελλάδα στο εξωτερικό…

100 χρόνια ποδόσφαιρο

Η πορεία του Παναθηναϊκού μετά από εδώ είναι λίγο πολύ σε όλους γνωστή. Χρειάστηκε να περάσουν περισσότερα από δέκα χρόνια για να μπορέσει η ομάδα να φτάσει και πάλι ψηλά, εκεί που είναι η θέση της.
Ποιος από μας μπορεί να ξεχάσει το νταμπλ και την ξέφρενη Ευρωπαϊκή πορεία του 1995 – ’96; Ποιός μπορεί να ξεχάσει το γκολ του Κριστόφ Βαζέχα μέσα στο γήπεδο του Άγιαξ στον ημιτελικό του Champions League το 1996, που σήκωσε την Ελλάδα στα ύψη;
Οι συγκινήσεις που έχει προσφέρει ο Παναθηναϊκός στους φιλάθλους του δύσκολα μπορούν να αντικατασταθούν από κάποιο άλλο συναίσθημα. Ίσως φταίει το γεγονός ότι δεν είναι μια ομάδα και μόνο αλλά μια ολόκληρη ιδέα, μια οικογένεια με ό,τι μπορεί να συνεπάγεται αυτό. Τους καυγάδες, τις γκρίνιες, τις όμορφες αλλά και τις άσχημες στιγμές.
Εμείς είμαστε πάντοτε εδώ, απλοί παρατηρητές και αφήνουμε στην ιστορία να κρίνει την προσφορά του καθενός, το καλό αλλά και το κακό που έχει προσφέρει. Και ο Παναθηναϊκός έχει πολλά ακόμα να προσφέρει στην Ελλάδα και στους φιλάθλους του, καθώς πλησιάζει τα εκατό χρόνια της ύπαρξής του.
Εκατό χρόνια ύπαρξης που όπως όλα δείχνουν θα τα γιορτάσουμε εκεί που γνωρίσαμε τις μεγαλύτερες στιγμές μας… Μέσα στο “κλουβί”….