Osmanlı denizcilik tarihinde derin izler bırakmış olmasının yanısıra Piri Reis eşsiz bir Kartoğraf ve deniz bilginidir. Tam olarak doğum tarihi bilinememekle beraber 1456-1470 arası diye kabul edilir. Osmanlının ünlü bir deniz üssü ve tersanesi olan Gelibolu’da doğdu, babası Karamanlı Hacı Mehmet ona Muhiddin Piri ismini koydu. Akdenizde nam salmış ünlü bir korsan olan amcası Kemal Reis’in (1450-1510) “Gelibolu çocukları su içinde tıpkı bir timsah gibi yetişirler. Tekneler onların beşiği, gece gündüz denizlerin çırpıntısı ninnileridir.” dediği gibi burada yetişti ve 11 yaşına geldiğinde onun tayfalarına katıldı.

Piri 14 yıl boyunca amcası Kemal Reis’in Akdeniz’deki seferlerine katıldı. Hayatının bu dönemini, tüm gittikleri yerlere ait gözlem ve deneyimlerini yazdığı, dünyaca ünlü denizcilik klavuzu Kitab-ı Bahriye’den izleyebiliyoruz. 1494 yılında Granada’da (İspanya) zor durumdaki Endülüs müslümanlarının Osmanlıdan yardım istemesi üzerine, Kemal Reis buradaki müslüman toplumu gemileriyle Kuzey Afrika’ya taşıdı. 1495’te Fatih Sultan Mehmet’in oğlu Beyazıt hükümdar olunca, geniş topraklara yayılmış olan imparatorluğun ancak çok güçlü bir deniz gücüyle burada egemenliğini sürdürebileceğini düşünür. Bunun üzerine Akdeniz’de korsanlık yapan yetişmiş, iyi savaşçı Türk denizcilerine Osmanlı donanmasına katılmaları için davette bulunur.(1) Kemal Reis’in de Osmanlı donanmasına katılmasıyla, amiral olan amcasının yanında Piri, gemi komutanı olarak Akdeniz’de İspanyol, Ceneviz, Venedik donanmalarıyla ve pek çok deniz üssünün alınmasında savaştı. Yine bu sırada bulunduğu denizlerin rüzgar, akıntı gibi özelliklerini not alıyor, ada ve sahillerin coğrafi ayrıntılarıyla birlikte haritalarını çıkarıyordu. Savaşlarda ele geçirilen düşman gemi ve esirlerinden onların denizcilik ve haritacılık bilgilerini araştırıp, bulduklarını kendi elindekilerle birleştirererek özenli bir arşiv oluşturuyordu.  Özellikle bu dönemde, bir deniz savaşında ele geçirilerek Kemal Reis’in hizmetine verilen ve Kolomb’un Amerika seferlerinin üçüne katılmış olan İspanyol denizciden, Piri Reis’in Amerika’nın keşfine ait değerli bilgiler edindiğini biliyoruz.

1510 yılında girişilen ve bilemediğimiz nedenle Piri Reis’in katılmadığı bir deniz savaşında Kemal Reis’in hayatını kaybetmesiyle, büyük üzüntüye düşen Piri Reis bir süre açık denizlere açılmadı ve Gelibolu’ya yerleşti. Burada kendini o zamana kadar biriktirmiş olduğu denizcilik ve haritacılık bilgileri üzerine çalışmalara verdi. İşte Amerika kıtasını da gösteren, en eski dünya haritasının çizimi ile o zamana kadar almış olduğu not ve taslakları derleyerek denizciler için kılavuz amaçlı Bahriye’nin yazımı bu dönemde gerçekleşti.

1517 yılında Mısır seferine çıkan Osmanlı donanmasının başındaki Cafer Bey’in emrinde filo komutanı olarak katıldı. Nil nehri üzerinden Kahire’ye giden Piri Reis, bu bölgenin detaylı bilgilerini içeren haritasını da çizdi. Piri Reis Mısır seferi sırasında Yavuz Selim ile tanışma fırsatı buldu ve ona 1513  yılında çizmiş olduğu dünya haritasını takdim etti. Mısır seferinden sonra Gelibolu’da Bahriye notlarını zenginleştirerek kitap formuna soktu (Kitab-ı Bahriye). 

1520’de hükümdar olan Muhteşem Süleyman dönemi, büyük fetihler dönemiydi. 1523’te Kanuni’nin Rodos seferinde görev aldı. Sadrazam Pergeli İbrahim Paşa bu savaşta kendisine klavuzluk yapan Piri Reis’in çalışmalarıyla yakından ilgilendi. Bu çalışmaların önemini farkeden Paşa onu takdir ederek, teşvik etti. Sefer sonrası İbrahim Paşanın desteği ile son halini verdiği 1526 tarihli Kitab-ı Bahriye’yi Sultana sundu. Daha sonra Piri Reis’in ikinci dünya haritası olarak bilinen, 1513 tarihli birincisinin gözden geçirilerek eksikleri tamamlanmış 1528 tarihli haritasını da Sultana sundu.

Bundan sonra güney deniz amiralliğine atandı; Hint denizi, Kızıl deniz, Umman denizi ve Basra körfezinde üstün hizmetlerde bulundu. Bir çok denizlere hükmeden Osmanlı’nın bu büyük denizcisi, oşinografi ve haritacılık üzerine yaptığı çalışmalarla çağdaşlarından ayrılarak, dünya uygarlık tarihine övünç kaynağımız, Türk haritacılarının atası olarak adını yazdırmıştır.

 KİTAB-I BAHRİYE

Kitab-ı Bahriye temel olarak bir denizcilik kılavuzu kitabıdır. Piri Reis korsanlık günlerinden başlayarak gezip gördüğü yerleri yabancı kaynaklardan da yararlanarak tarihi ve coğrafi özellikleriyle kitabında anlatmış, kıyı ve adaların çeşitli renkler ve resimlerle deteylı harita ve krokilerini çizmiştir. Kitab-ı Bahriye’nin manzum beyitler olarak yazılmış ilk 23 bölümlerinde kitabı yazma gerekçesinden başlayarak, temel denizcilik bilgileri, fırtınalar, rüzgar çeşitleri, pusula, harita kullanımı ve dünyayı kaplayan kara ve okyanuslara ilişkin genel bilgiler verilmektedir.  Daha sonra sırayla büyük okyanuslar, denizler ve kara parçalarına ilişkin bilgiler ile özellikle Portekizlilerin yaptığı son keşifler ve bunlara ait hikayeler anlatılmaktadır. Ayrıntılı olarak Akdeniz’in anlatıldığı nesir bölümü okumak ise XVI. yüzyılda zevkli bir geziye çıkmak gibidir. Çanakkale Boğazından başlayarak Ege denizi kıyı ve adaları, Adriyatik denizi kıyıları, batı İtalya, güney Fransa, doğu İspanya kıyılarıyla çevresindeki adalara ilişkin tarihi, coğrafi bilgiler verilerek kuzey Afrika kıyıları, Filistin, Suriye, Kıbrıs ve Anadolu kıyıları izlenerek Marmaris’te tüm Akdeniz havzası, önemli rotaları ve çizdiği haritalar verilerek gezi noktalanır.

PİRİ REİS’İN DÜNYA HARİTASI

Milli Müzeler müdürü Halil Ethem Eldem’in Topkapı sarayında yaptığı çalışmalar sırasında o zamana kadar bilinmeyen Piri Reis’in dünya haritası 9 Kasım 1929’da ortaya çıkarılmıştır. Dünya ölçeğinde yapılmış bu en eski dünya haritasının bulunduğunu duyan Atatürk konuya büyük ilgi göstermiştir. Ankara’ya getirterek tarihçilerle birlikte incelemiştir. Sonra Atatürk’ün direktifleriyle Devlet Matbaasında tıpkı basımı yapılarak çoğaltılan harita, dünya bilim çevrelerine sunulmuştur.

Piri Reis’in 1513 yılında Gelibolu’da çizip Yavuz Selim’e adadığı bu dünya haritası ceylan derisi üzerine çeşitli renkler, resimler ve yazılarla bezenerek çizilmiştir. Resim’de görülen Piri Reis’in haritası alt bölümlere doğru daralmakla birlikte 90X65 cm boyutundadır. Sağ tarafından boydan boya kopmuş olan haritanın bu gün elimizde bulunan kısmı Afrika ve İberik yarım adasının batısı, Amerika kıtasının doğu kıyıları ile Atlas okyanusunun göründüğü bölümdür. Bazı tarihçilere göre, kendisine sunulan dünya haritasına bakan Osmanlı padişahı Yavuz Selim “dünya ne kadar küçükmüş” demiş, sonra da haritayı ikiye bölmüş “biz doğu tarafını elimizde tutacağız...” diyerek bu gün elimizde bulunan kısmını atmış.

 
Piri Reis’in birinci dünya Haritası (1513)

Harita tipik bir deniz haritasıdır. Bugünkü modern haritalarda bulunan enlem ve boylam çizgileri yerine kuzey ve güney bölümlerinde yer alan  32 bölüme ayıran çizgilerin çıktığı ikisi büyük, ayrıca üçü küçük rüzgar gülü bulunmaktadır. Günümüzde yapılan azimütal projeksiyonlu haritalarla şaşırtıcı uyumlu görülen Piri Reis’in haritası, muhtemelen padişaha sunulacağı için oldukça zengin görselliğiyle bir tablo güzelliğine sahiptir. Harita üzerinde yer adlarının yanısıra keşif tarihi, efsanevi hikayeler, dağlar, nehirler, yaşayan hayvanlar, haritanın oluşturulması hakkında bilgiler vardır. Amerika’nın keşfine ilişkin ayrıntılı bilgilere yer verilen yazının son cümlesinde “mezbur hartide olan bu karalar ve cezriler kim vardır, Kolombo’nun hartisinden yazılmıştır” denilerek, 1492-1504 tarihleri arasında 4 kez ziyaret ettiği Amerika’ya ilişkin Kristof Kolomb’nun günümüze ulaşmayan harita çalışmaları, bugün sadece Piri Reis’in haritası içinde yer alan bölümü ile yaşamaktadır.

Kahire’yi merkez alan hava fotoğrafları ile (azimütal projeksiyon) inanılmaz benzerlik taşıması, ancak 1951 yılında yapılan ses yansıtıcılı ölçümlerle keşfedilen Antartika kıtasındaki dağların (4000 yıl önce oluşan buzul çağından beri buzlarla kaplı olan) bu haritada yer alması Erich Von Daeniken’in ancak uzaydan çekilen fotoğraflardan yapılabilebileceği gibi sansasyonel bir görüş ortaya atmasına neden olmuştur.

İlk haritadan 15 yıl sonra 1528 yılında Piri Reis yine Gelibolu’da  ikincisini çizdi. Topkapı Sarayı müdürü Tahsin Öz tarafından Piri Reis’in haritasının kayıp parçalarının aranması sırasında bulundu. Ne yazık ki günümüze yalnızca kuzey ve orta Amerika kıyıları, Florida ve Gröndland’ın göründüğü 68X69 cm’lik bölümü ulaşabilmiştir. Bu haritada 4 rüzgar gülü, her bir bölümü 50 mile denk iki mil ölçeği ve Yengeç Dönencesi yer almaktadır. Bu haritanın ölçeği 1513'tekinden daha büyüktür. İlk haritada bulunan bazı hayali adaların bu haritada olmaması, Amerika kıyılarının daha isabetli çizilmesi, liman girinti ve çıkıntılarının abartılı çizilmesi hatasına düşülmemesi, yengeç dönencesinin çok az hatayla çizilmiş olması, ilk haritada göze çarpan efsanevi bilgi ve resimlerin bu haritada bulunmayışı, Piri Reis’in yeni keşifler doğrultusunda birincisinden daha doğru ve güncel bir harita ortaya koyma amacında olduğunu göstermektedir.

Haritada ölçeğin altında bulunan yazı Piri Reis’in imza ketebesidir “Bunu 935 (1528) yılında Gelibolu’da Reis Gazi Kemal merhumun biraderzadesi diye meşhur olan Hacı Mehmed’in oğlu Piri Reis tamam etti.”

(1):Piri Reis Kitab-ı Bahriye’de bu olayı şöyle anlatır.

          “Ki bir gün lütfedip Beyazıd Han 
           Gönderdi bize emri ferman 
           Dokuz yüzde gelip tuttuk vatan 
           O emrin tarihi bu idi ey can  
           Buyurmuş ki: Kemal gelsin kapıma 
           Deniz hizmetleri etsin tapuma 
           Ki sonra şahın emriyle yapıp seferler 
           Deniz yüzünde hep bulduk zaferler”