สติปัฏฐานภาวนา
โดย พระอาจารย์มานพ อุปฺสโม วัดนายโรงและสำนักปฏิบัติธรรมเขาดินหนองแสง จันทบุรี
แสดงเมื่อวันที่ ๓-๑๐ กันยายน ๒๕๔๔
ในการอบรมสติปัฏฐานภาวนาสำหรับผู้เคยเจริญสติปัฏฐานและวิปัสสนากรรมฐานมาบ้างแล้ว
ที่ศูนย์ปฏิบัติธรรมยุวพุทธเฉลิมพระเกียรติ

+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + +

 

อภิชฌาและโทมนัส

ที่เราทั้งหลายทุกข์กันอยู่ เป็นเพราะ ๒ อย่างคือ อภิชฌา และ โทมนัส

อภิชฌา คือ ความยินดี
โทมนัส คือ ความยินร้าย

การเจริญสติ ก็เพื่อให้รู้เท่าทันอารมณ์ที่มากระทบแต่ละทวาร (ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ - deedi) เพื่อจะได้อยู่เหนืออารมณ์

อภิชฌาและโทมนัส เกิดมาจาก การดำริ ที่เป็นไปในอารมณ์อันไม่ถูกต้อง คือ อโยนิโสมนสิการ - ดำริผิด

จะต้องแก้(การดำริผิด)ที่การดำริให้ถูก ด้วยการดำริไปตามความเป็นจริง ด้วยการเจริญสติให้ตรงกับความเป็นจริง

 

การเจริญสติ

การเจริญสติ มีอานิสงส์มาก
การเจริญสติ คือ การตามระลึก ตามรู้สึก กายในกาย เวทนาในเวทนา จิตในจิต ธรรมในธรรม มีความเพียร มีสติ มีสัมปชัญญะ ก็จะสามารถกำจัดอภิชฌาและความทุกข์ในโลกเสียได้ เพราะเมื่อความรู้สึกยินดียินร้ายไม่เกิดขึ้น ก็จะไม่เกิดทุกข์

อภิชฌาและโทมนัส ก็เช่นกัน เกิดจากจิตเราโคจรออกไป นอกเขตแดนแห่งกาย เวทนา จิต ธรรม ในตน โคจรออกไปในอารมณ์ ต่างๆ รูป เสียง กลิ่น รส ฯลฯ ภายนอก รัก-ชังล้วนเพราะ จิตดำริออกไปภายนอก ปรารภถึงสิ่งภายนอก คือ คนอื่น สิ่งอื่น จึงเกิดอภิชฌาหรือโทมนัส เข้าครอบงำ

จึงต้องพรากจิตไม่ให้ดำริถึงคนอื่น แล้วกลับมาอยู่ที่ตัวเอง ซึ่งฝืนธรรมชาติโดยปกติของจิต โยคาวจร (คือ ผู้เพียรเพ่ง เผากิเลส - deedi) จึงต้องเพียรฝึกจิต ให้จิตอยู่กับตัวเราเองให้ได้

ฝึกจิตให้อยู่กับตัวเองให้ได้ -- พระพุทธองค์ จึงแสดงว่า การฝึกจิต คือ การปรารภความเพียร คือ เพียรระลึก เพียรรู้สึกกับกายและใจ

พระพุทธองค์อุปมาว่า จิตปกติเหมือนปลาที่ถูกนายพรานเบ็ดตกได้ ก็เอาปลาขึ้นบก ปลาก็ไม่ยอม กระเสือกกระสนดิ้นรนจะลงไป อยู่ในน้ำ

จิตคุ้นเคยอยู่กับการคิดถึงอดีตอนาคตและอารมณ์ภายนอก เพราะฉะนั้น การฝึกจิตจึงต้องมีเทคนิค ต้องมีไม้แข็งไม้อ่อน คือ ปลอบในสมัยที่ควรปลอบ ข่มในสมัยที่ควรข่ม ข่ม ก็คือ ทำความเพียรให้ยิ่งๆ

ต้องใส่ใจในอารมณ์ทุกอารมณ์ไม่เว้นวาง ไม่เช่นนั้น จิตจะออกไปสู่ อารมณ์ที่เราพอใจ

 

วิปัสสนากรรมฐาน

วิปัสสนากรรมฐาน คือ การฝึกจิตให้รู้ รู้ รู้ ไปเรื่อยๆ กายไม่ได้หมายจุดเดียว จำเป็นต้องเข้าไปรู้กายทั้งหมด การรู้ทั้งหมด สติจะต้องรู้ๆๆๆ บ่อยๆ

ฝึกยืน เดิน นั่ง สลับกันไป ทำความรู้สึกตัวทั่วพร้อม ให้มากขึ้น ให้มากๆ เมื่อสติดี สัมปชัญญะมีแล้ว เค้าจะเป็นตัวบอก ผู้ปฏิบัติเองว่าเมื่อไหร่พอแล้ว เมื่อไหร่ควรเปลี่ยนท่า ไม่จำเป็นต้อง กำหนดเวลาในการเดินยืนหรือนั่งล่วงหน้า เมื่อจิตบอกว่าพอดีแล้ว ก็ทำไปตามนั้น

วิปัสสนากรรมฐานนี้ พระพุทธองค์เน้นให้จิตรู้สึกใจ เน้นการรู้ตัวทั่วพร้อม พระพุทธองค์ทรงแสดงสมาธิไว้อย่างเดียวในการเจริญวิปัสสนา คือ ขณิกสมาธิ (คือ สมาธิเป็นขณะๆ ไป - deedi) ทั้งนี้เพราะ วิปัสสนามีอารมณ์ต่างจากสมถกรรมฐาน สมถกรรมฐาน เป็นการ นั่งสมาธิในสถานที่สงบสงัด นั่งนานๆ เพื่อให้จิตแนบแน่น อารมณ์ของสมถะเป็นบัญญัติ อารมณ์ของวิปัสสนาเป็นปรมัตถธรรม ที่เกิดดับ เปลี่ยนแปลงตลอดเวลา จิตจึงไม่สามารถตั้งมั่นอยู่ใน อารมณ์เดียวได้นาน เพราะภาวะของอารมณ์ต่างๆ มีการเปลี่ยนแปลง ตลอดเวลา

วิปัสสนา เน้น การกำหนดปัจจุบันธรรม ไม่ได้เน้นความสงบ ไม่ได้บอกว่าให้อยู่ในอากัปกิริยาใดๆ เฉพาะอันเดียวนานจนเกินไป

พัฒนาจิตให้รู้สึกไว รู้สึกทันต่อการรับรู้อารมณ์ที่ปรากฏ

วิปัสสนาจะเกิด ต้องมีองค์ ๓
(๑)
อาตาปี - มีความเพียร
สติ จะเข้าไปละโลภ โกรธ หลง ในทุกขณะที่มีสติเกิด
(๒)
สัมปชาโน ความรู้และ รู้ถูก
(๓)
สติมา มีสติ

 

วิปัสสนาปัญญา

วิปัสสนาปัญญา คือ การเข้าไปรู้ทันในสิ่งที่มากระทบตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ใน ๓ อย่าง คือ
รู้ทันในการเกิดขึ้น (๑)
รู้ทันในการตั้งอยู่ (๑)
รู้ทันในการดับไป (๑)

เกิดประโยชน์คือ จิตไม่ผูกพันต่อสิ่งเหล่านั้นที่มาปรากฏ เพราะความยินดียินร้ายนั้น หากกำหนดไม่ทันก็จะเกิดขึ้น ณ ตอนที่ มีรูป เสียง กลิ่น รส สัมผัสเย็นร้อนอ่อนแข็งหย่อนตึง มาปรากฏนั่นเอง

แต่เมื่อเห็นว่าเกิดแล้วก็ดับไป ก็เลยไม่มีอะไรจะให้ยินดี เพราะว่า ดับไปแล้ว ก็เลยไม่รู้จะยินดีหรือยินร้ายในอะไร เพราะความยินดียินร้าย ก็ต้องยินดียินร้ายอยู่ในสิ่งที่มีอยู่

เมื่อจิตเกิดปัญญา รู้ว่าไม่มีอะไร ก็จะไม่ยินดียินร้ายอะไร ก็จะสักแต่ว่าเห็น สักแต่ว่าได้ยิน สักแต่ว่าได้กลิ่น ฯลฯ

เมื่ออภิชฌาและโทมนัสไม่เกิด จิตก็จะไม่มีความกังวลใดๆ

จิตที่ไม่ได้ฝึก จะเชื่องช้า ไม่ว่องไว สติก็เชื่องช้าเพราะขาดการฝึก ก็ต้องฝึกกับอารมณ์เหล่านี้ คือ กาย เวทนา จิต ธรรม หมั่นตามระลึกและทำความรู้สึกตัวทั่วพร้อม

 

อากัปกิริยา

อากัปกิริยา มี ๒ อย่าง คือ โดยปกติและโดยจงใจ อากัปกิริยาโดยจงใจจะทำให้ช้า จิตจะไม่เป็นอิสระ เพราะเขาไปกังวลอยู่กับอาการ

เมื่อเริ่มใหม่ๆ อาจจะทำ (เดินจงกรม ฯลฯ) ให้ช้าหน่อยเพื่อจะให้จิตทัน แต่อย่าให้ช้าจนเกินไป ให้ปรับให้มาสู่ภาวะปกติเพราะจะทำให้ จิตคล่องตัว เหมือนปลาใหญ่อยู่ในสระใหญ่ แต่ถ้าอากัปกิริยา เป็นไปอย่างจงใจ จะเหมือนปลาใหญ่อยู่ในบ่อเล็ก จะไม่คล่องตัว ถ้าช้าเกินไปก็จะทำให้เสียการทรงตัวด้วย

ภาวะของจิตที่เข้าไปกำหนดอารมณ์ก็จะเป็นลักษณะนี้เหมือนกัน อย่าบังคับ

การเจริญสติปัฏฐานพื่อให้เกิดปัญญา ในอิริยาบถบัพพะแสดงการ เจริญสติปัฏฐานแบบธรรมดา กำหนดทุกๆ อาการที่เป็นไปในชีวิต ประจำวันตามปกติและเจริญติดต่อกันตลอด ปล่อยให้กายดำเนินไป ตามปกติ เราเพียงตามระลึก ตามดู ตามรู้เขาคือรู้กายที่บางครั้ง ก็ยืน บางครั้งก็เดิน นั่ง นอน ไม่มีการบังคับอิริยาบถ เพราะถ้า บังคับอิริยาบถ จิตของเราจะไม่คล่องตัว อย่าสร้างอิริยาบถ ที่ไม่เป็นไปในชีวิตประจำวัน

จะช้าหรือเร็วไม่สำคัญ ขอให้เป็นไปโดยปกติ โดยไม่เกร็ง ไม่บังคับ หรือไม่เสียการทรงตัว เพราะในชีวิตประจำวันมีทั้งช้าและเร็ว ในสถานะที่สมควรตามความเหมาะสมแก่กาละเทศะ โดยเน้นว่า ถ้ากำหนดทัน ก็กำหนดได้เลย

เปลี่ยนการส่งจิตออกนอกกลับเข้ามาสู่กายใจตนเอง

การเดินจงกรม คือ การเดินกลับไปกลับมา เดินไปจนสุดทางแล้วบิดตัวกลับไปมา ตราบใดจิตยังไม่ปรารถนาอิริยาบถอื่น ก็ถือว่าเป็นอิริยาบถเดินทั้งหมด

อิริยาบถ ทุกๆ อิริยาบถ เริ่มต้นจาก จิตดำริ พอจิตคิดจบอิริยาบถก็จะเริ่มตรงนั้น ในสติปัฏฐานสูตรแสดงไว้ว่า การยืน มาได้จากทั้งเดิน-นั่ง-นอน แล้วแต่ว่าต้นจิตอยู่ตรงอิริยาบถไหน ต่อจากจิตที่คิดนั้นก็คือกระบวนการเพื่อจะยืนทั้งหมด และอิริยาบถยืนนั้นจะยังเป็นอิริยาบถนี้ ตราบเท่าที่จิตยังไม่คิด จะเปลี่ยนท่า

อิริยาบถใหญ่ ๔ อัน (เดิน ยืน นั่ง นอน) คือ อิริยาบถที่ทรงอยู่ได้นานๆ จากนั่ง ถ้าคิดจะเดิน แต่ก่อนเดินได้ต้องมียืนก่อน ยืนอันนี้ถือว่า เป็นแค่ 'อิริยาบถย่อย' หรือ 'อิริยาบถผ่าน' เวลาสุดทางเดินจงกรม แล้วหยุดยืนนิ่งและกลับตัว เหล่านี้ถือเป็นอิริยาบถ เดิน ทั้งหมด ในกรณีนี้ … เพราะสำคัญตรงจิตคิดปรารถนาอาการใด

อิริยาบถย่อยหรืออิริยาบถผ่าน คือ อาการเล็กๆ น้อยๆ ต่างๆ ที่มาปรากฏอยู่ในอิริยาบถใหญ่

จริงๆ แล้ว ท้ายสุด จะยืนหรือเดินหรือนั่งหรือนอน ก็ไม่สำคัญ เพราะก็แค่จิตอยู่กับอาการของกายเท่านั้นที่สำคัญ

ทั้งหมดคือพระดำรัสในมหาสติปัฏฐานของพระพุทธองค์

 

สัมปชัญญะ

สติ - ระลึก
สัมปชัญญะ - รู้

สัมปชัญญะ มี ๔ ประการ
สารถสัมปชัญญะ
ความรู้สึกว่าเป็นประโยชน์ หรือไม่
สัปปายสัมปชัญญะ
ความรู้สึกว่าจะเกิดโทษ หรือไม่
โคจรสัมปชัญญะ
ความรู้สึกติดต่อกันไป
อสัมโมหสัมปชัญญะ
ความรู้สึกว่านี่เป็นแต่เพียงกายและใจ เป็นเพียงรูปนามดำเนินไป
ทำลายความรู้สึกว่าเป็นสัตว์บุคคล
อันนี้คือตัวปัญญา เข้าไปรู้สภาพธรรมต่างๆ ตามความเป็นจริง

 

กาย

กาย เป็นสถานที่รองรับของโผฏฐัพพายตนะ กายเป็นกายายตนะ เป็นเครื่องกระทบของโผฏฐัพพายตนะ โผฏฐัพพายตนะ เป็นอายตนะภายนอกที่เป็นเครื่องกระทบกาย

กาย แปลว่า ประชุม คือ การประชุมรวมกันของอวัยวะน้อยใหญ่

กายเบื้องบน คือ จากศีรษะถึงเท้า
กายเบื้องล่าง คือ จากเท้าถึงศีรษะ

เมื่อจิตคิดจะทำอาการต่างๆ จะทำให้วาโยธาตุแผ่ออกไป ทำให้กายส่วนนั้นๆ เคลื่อนตามความต้องการของจิต ถ้าจิตคิดจะไปอิริยาบถใหม่ กายจะนิ่งอยู่ไม่ได้ จะขยับเพื่อตอบสนองความต้องการของจิต

อาการต่างๆ ของกาย มีปรมัตถ์อยู่ คือ เป็นอายตนภายใน มีสภาพความใสที่สามารถรับโผฏฐัพพารมณ์ (ความเย็น ร้อน อ่อน แข็ง หย่อน ตึง - deedi) ได้

ปรากฏในลักษณะ กระทบ แล้วก็ จากกัน ถ้าเราเห็นตอนกระทบและตอนจากกันด้วย อันนั้นคือปัญญาเกิดแล้ว

 

แนะนำการปฏิบัติ

 

วันแรกๆ

ในสองสามวันแรกๆ จิตยังฟุ้ง ไม่ยอมอยู่ ไปเที่ยวทั่ว ถ้าสมาธิกับวิริยะ ทันปัจจุบัน จิตจะอยู่กับปัจจุบันได้สะดวก

 

ต้นจิต

ต้นจิต ก็คือ คิดจะยืน คิดจะเดิน เพียงคิดเราก็รู้ คิดเวลาไหน ก็รู้ตรงนั้น แล้วน้อมกลับมาดูอารมณ์ที่เริ่มไปตามที่จิตคิด กายที่มีอาการเคลื่อนจากฐานเก่า ต้องใส่ใจกายทันที ต้องกำหนดทันทุกอาการ

จุดเริ่มต้นของการกำหนด อยู่ตรงจิตคิดจะยืน คิดจะเดิน คิดจะนั่ง คิดจะนอน …

ฝึกจิตให้มีสติสัมปชัญญะ … พยายามขยายให้ทั่ว ทำความรู้ตัวทั่วพร้อมในทุกส่วนของร่างกาย

 

สมาธิ

สมาธิ จะทำให้เกิดความเบา สบาย สงบ ต้องระวังอภิชฌาจะเกิด

 

ความเกียจคร้าน (โกสัชชะ) และความง่วง (ถีนมิทธะ)

การปฏิบัติ ต้องเอาชนะ ๒ อย่าง คือ
หนึ่ง ความเกียจคร้าน (โกสัชชะ) ต้องสลัดความเกียจคร้านทิ้ง เหมือนบุคคลสลัดตนเองออกจากหัวงูเห่า
สอง ความหลับ (ถีนมิทธะ) ความง่วงเหงาหาวนอน ง่วงเพราะจิตเกิดเบื่อหน่ายในอารมณ์ ยังไม่คุ้นเคยกับอารมณ์ที่เรา ใส่ใจกำหนดอยู่ (เวลาเจริญสติปัฏฐาน จิตเราน้อมระลึกถึงตัวเอง ถึงสภาพธรรมภายใน อารมณ์เหล่านี้จิตไม่เคยเสพย์ ไม่เคยคุ้น เพราะธรรมดาจิตคุ้นเคยกับอารมณ์อดีต อารมณ์อนาคต อารมณ์น่ารัก อารมณ์น่าชัง ฯลฯ) จิตจะถดถอย ท้อถอย จิตจะขาดวิริยะ ขาดวิตก เลยไม่ยอมรับรู้ในอารมณ์ เรียกว่าถีนมิทธะ จิตชอบอดีตอารมณ์ และอนาคตอารมณ์ เวลากำหนดอารมณ์ปัจจุบันก็เลยไม่ค่อยชอบ เลยเบื่อ (อรติ - ความเบื่อ สภาพความเบื่อหน่ายต่ออารมณ์ ความไม่ยินดี ในอารมณ์) ความเบื่อก็เป็นปัจจุบันธรรมกำหนดรู้ไปเลย กำหนดถีนมิทธะเลย เพราะความง่วงก็เป็นนามธรรม หดหู่ท้อถอยเป็นถีนมิทธะ แต่ไปเกี่ยวเนื่องด้วยรูป (คือ อาการง่วงที่กาย - deedi) หรือเอาใจไปสนใจอย่างอื่น ที่เป็นอารมณ์ที่จิตชอบใจก็ได้ เพราะเมื่อจิตสนใจในอารมณ์ใด ก็มี 'วิตก' อันเป็นปฏิปักษ์กับถีนะและมิทธะ จะทำให้ถีนะและมิทธะหมดไปทันที

นอกจากนี้ ถีนมิทธะ ยังเกิดจากทานอาหารมากเกินไป เมาอาหาร เพราะกินเกินพอดี … ต้องมี 'โภชเนมัตตัญญุตา' รู้จักประมาณในการ บริโภค อีก ๕ คำอิ่มให้หยุดและดื่มน้ำตาม ดังนั้นเมื่อทานอาหารเสร็จ ท่านจึงให้เดินให้มาก อาหารจะได้ย่อย … เพราะหากง่วงแล้ว ก็จะอืดอาด กายไม่อยากขยับ ไม่อยากเคลื่อนไหว

 

ความฟุ้งซ่าน (อุทธัจจะ)

ความฟุ้งซ่าน ให้รู้สึกไว้ว่าฟุ้งหรือสงบก็ไม่เป็นไร ทุกอย่างใช้ได้หมด จิตที่ไม่สงบก็เป็นปัจจุบันธรรม ฟุ้งก็ดูฟุ้งไป สังเกตสภาพเค้าไป ไม่ใช่ไปสังเกตอารมณ์ (เรื่องราว - deedi) ที่เค้าฟุ้งถึง

ความฟุ้งเกิดเพราะกำหนดปัจจุบันธรรมไม่ทัน พอฟุ้งแล้วก็จะฟุ้งเรื่อย ความฟุ้งก็คือรับอารมณ์หลายๆ อารมณ์ หลายๆ เรื่อง และจะ เพลินไปยืดยาว

ความฟุ้งเกิดจากจิตกำลังถูกพรากจากอารมณ์ที่เขารักและพอใจ และผู้ปฏิบัติอาจมีเจตนาต้องการความสงบมากเกินไป ตั้งใจจะเพียรมากเกินไปและกำลังของสมาธิของผู้ปฏิบัติยังมีไม่เพียงพอ ที่จริงทั้งฟุ้งและสงบนั้น สามารถนำมากำหนดรู้ได้ทั้งสิ้น เพราะว่าประโยชน์ที่แท้จริงคือ สติสัมปชัญญะที่ฉับไว เท่านั้นเอง ที่สำคัญคือดูอาการฟุ้ง ไม่ใช่ดูอารมณ์ที่ฟุ้งไปถึง ดูให้ถูก

อุปสรรคคือเรารังเกียจความฟุ้งซ่านในรูปแบบศัตรู พอคิดจะขจัด ก็เป็น โทสะ มีปฏิฆะเกิดขึ้น เวลาใดจิตฟุ้งซ่าน ให้เข้าไปดูเค้าเฉยๆ อย่าคิดขจัดเค้า เพราะถ้าโทสะเกิด จิตก็จะเป็นทุกข์ ทุกข์เกิด

 

การเปลี่ยนอิริยาบถ

ฝึกอิริยาบถทั้ง ๔ ก่อน (เดิน ยืน นั่ง นอน) ใช้ความรู้สึกเป็นตัวบอก ว่าพอแล้วหรือยัง คือ ถ้าจิตยังอยู่กับปัจจุบันธรรมได้พอสมควร ก็ยังไม่สมควรเปลี่ยนอิริยาบถ แต่ถ้าสติอยู่กับอารมณ์ไม่ได้แล้ว ก็สมควรเปลี่ยนอิริยาบถ

 

การกำหนดพองยุบ

พองยุบ เป็นการดูสภาวะที่ท้อง เป็นโผฏฐัพพายตนะ เป็นปรมัตถวาโย … เมื่อสติชำนาญก็ค่อยๆ ขยายไปกำหนดอารมณ์ ต่างๆ ที่มากระทบทุกทวารได้ การกำหนดสติเมื่อใช้เป็นจาก(กำหนด) ๑ อย่าง ต่อไปก็นำความไวของสติสัมปชัญญะนี้ไปใช้กับอารมณ์อื่นๆ ที่มาปรากฏได้หมด

 

ทุกขเวทนาและการเปลี่ยนท่า

ทุกขเวทนา ทำให้จิตไปเกาะตรงนั้น จะกังวลตรงนั้น ทำให้จิตไม่เหมาะ กับการเจริญสติ จิตจะตกจากปัจจุบัน พอเปลี่ยนท่าเสร็จทุกขเวทนา เปลี่ยนเป็นสุขเวทนา หมดกังวล เหมาะแก่การรับรู้ปัจจุบันธรรม

การเปลี่ยนท่า ให้ดูประโยชน์ของการเปลี่ยน อะไรที่ทำแล้วจิตควรแก่ การงานก็สมควรทำ สมควรเปลี่ยน แต่ถ้าจิตยังอยู่กับปัจจุบันได้สะดวก ยังเป็นสัปปายะ อันนั้นก็กำลังพอดีๆ

สรุปว่าต้องปรับจิตให้เหมาะกับการทำความเพียร รู้จักแก้ทุกข์ บำบัดทุกข์ อาทิ เปลี่ยนอิริยาบถ เมื่อจิตหยุดกระสับกระส่ายก็จะพร้อมที่จะ ไปกำหนดปัจจุบันธรรม ต้องฉลาดในการปรับจิตของตัวเอง ปรับให้พอดี ยืน - เดิน - นั่ง - นอน พอดีๆ

 

กำหนดให้ตรงกับความรู้สึกจริงๆ ทันปัจจุบัน

การฝึกสติก็เพื่อพัฒนาจากความรู้สึกช้า ไปเป็นความรู้สึกตัวได้เร็ว และให้กลับมาหาตัว รู้ภายในปัจจุบัน ดับอภิชฌาและโทมนัสได้ เป็นขณะๆ แค่นี้จิตก็สบาย สงบมาก บุคคลใดทันปัจจุบันในชีวิตประจำวัน ก็หาค่ามิได้แล้ว แต่ที่เครียดกันอยู่ทุกวันนี้ เพราะจิตไม่ยอมอยู่ จะส่งออกนอกอยู่เรื่อย … ไปเกาะติดกับอารมณ์ใดอารมณ์หนึ่ง

ตัวอย่างเช่น การดื่มน้ำ การดื่มน้ำเป็นสัมปชัญญะบัพพะ วิธีการคือกำหนดใจที่อยากดื่มและต่อด้วยกระบวนการดื่ม ตามกำหนดอันที่ชัดที่สุดไปเรื่อยๆ ถ้าจิตอยู่กับการเคลื่อนของมือก็ไม่เป็นไร แต่ถ้าจิตอยู่กับน้ำ อภิชฌาและโทมนัสก็จะอาศัยเกิดทันที คือ จะคิดว่าน้ำอะไร ชอบ ไม่ชอบ ฯลฯ

 

การรับประทานอาหารมีประโยชน์มาก

การทานอาหารเอาบุญได้เยอะ บุญเยอะไปหมดถ้ากำหนดได้ แต่ก็บาปเยอะถ้าไม่กำหนด -- ถ้ายินดีพอใจ โลภะเกิดและ ปรุงแต่งต่างๆ นานา ก็เป็นอกุศล

 

อารมณ์หลัก อารมณ์จร

อารมณ์ในการปฏิบัติมี ๒ ชนิด
(๑) อารมณ์หลัก
(๒) อารมณ์จร
เวลามีอารมณ์จรมา ก็ต้องวางอารมณ์หลักก่อน แล้วเมื่ออารมณ์จร หมดก็ค่อยกลับมาที่อารมณ์หลักเสมอ

 

คำบริกรรม

การมีหรือไม่มี ใช้หรือไม่ใช้คำบริกรรมนั้น เปรียบเสมือนการข้ามฝั่ง ต้องนั่งเรือ เมื่อถึงฝั่ง (คือ ใจรับรู้อากัปกิริยาอาการได้ทันแล้ว) ถ้ายังไม่สละเรือก็จะลุกไปไม่ได้ หรือไม่ก็ต้องแบกเรือขึ้นฝั่งไปด้วย ฉันใด คำบริกรรมก็เช่นนั้น เมื่อไปๆๆ จนได้ที่แล้ว ก็ต้องวางลง แล้วรู้ด้วยใจ (มนสา) เพราะจิตพัฒนาแล้วและรู้สึกไว ภาษาที่กำกับจะรั้งจิตที่พัฒนาแล้วให้ช้าไป

การบริกรรม เป็น วจสา เป็นการกล่าวด้วยวาจา จะช้าไปแล้ว มีไว้เป็นอุปกรณ์พาใจไปหาอาการในเบื้องต้น เมื่อเป็นแล้วก็แค่ ใช้ใจรู้อย่างเดียว ก็จะคล่องตัวแล้ว

 

การเผลอสติ

ถ้าเผลอสติ พอรู้ตัวก็เริ่มต้นใหม่ ทำบ่อยๆ ก็จะเคยชิน จะรู้สึกตัวได้เร็วเข้า ในที่สุดก็จะไม่เผลอเลยถ้าหากหมั่นปรารภความเพียรบ่อยๆ

ความเผลอเป็นโมหะ ในสติปัฏฐานบอกว่า ถ้าจิตมีโมหะก็ให้รู้ว่าจิตมีโมหะ ถ้าเมื่อไหร่จิตไม่อยู่กับปัจจุบัน นั่นก็คือเผลอแล้ว

ปลาถูกคนตกปลาจับมาอยู่บนบก ดิ้นจะลงน้ำ ฉันใด จิตของผู้ปฏิบัติ เมื่อยังอยู่กับปัจจุบันธรรมไม่สำเร็จ ก็ฉันนั้น ก็จะดิ้นรนทุรนทุรายจะลงน้ำ ต่อเมื่อสามารถอยู่กับปัจจุบันธรรมได้ ก็หมดพยศ ไม่ซัดส่ายไปในอดีต-อนาคต

 

อุปสรรคในการปฏิบัติ

นันทิ - ความเพลิดเพลินต่ออารมณ์อื่น
สมาธิ - เกาะอยู่กับอารมณ์เดียว
โกสัชชะ - ความขี้เกียจ เกียจคร้าน ขาดความเพียร

 

การกำหนดรู้

อารมณ์ทุกชนิดไม่ว่าดีหรือไม่ดี ให้อาศัยเขาเข้าไปกำหนดรู้ … เข้าไปรู้และรู้สึกก็พอ ไม่ต้องเก็บรายละเอียด รู้ไปเรื่อยๆ โดยไม่ต้องจดจ้อง

'การกำหนด' จะได้
(๑) จิตไม่ส่งออกนอก
(๒) จิตไม่ไปอดีต อนาคต จึงปราศจากความกังวล
(๓) จิตจะรู้สึกได้ไว พัฒนาใช้ประโยขน์ได้อีกมากมาย

 

สรุป

สติ เกิดจากความพากเพียร พยายาม ถ้าเกียจคร้านแล้วสติจะเกิดไม่ได้ ที่ว่าพยายาม ก็คือ พยายามระลึกรู้ เพียรให้สติสัมปชัญญะเกิด เพียรรู้สึก ในกาย-เวทนา-จิต-ธรรม คำว่าปฏิบัติธรรม สมัยก่อนไม่มี มีแต่คำว่า ปรารภความเพียร ถ้าเพียรก็จะสำเร็จแน่นอน

จุดมุ่งหมายของสติปัฏฐาน คือ เพื่อขจัดอภิชฌาและโทมนัส (ความรู้สึกยินดียินร้าย) เพื่อให้จิตได้รับความสุข สงบ เพราะความยินดียินร้ายสร้างปัญหาให้กับชีวิตของเรา ทำให้ใจไม่สงบ เร่าร้อน ดิ้นรน กวัดแกว่ง ซัดส่าย เป็นทุกข์ และเราก็ตกเป็นทาสของอิฏฐารมณ์ (อารมณ์ที่น่ายินดีพอใจ น่าปรารถนา) และอนิฏฐารมณ์ (อารมณ์ที่ไม่น่ายินดีพอใจ ไม่น่าปรารถนา) ถ้าระวังใจไม่ให้คิดเรื่องอดีตอนาคต ให้ใจอยู่กับปัจจุบัน ทุกข์ทางใจจะไม่เกิดเลย

สติ จะกั้นจิตไม่ให้ตกไปสู่กระแสแห่งความยินดียินร้าย กั้นบาป อกุศลกรรมทั้งหมด เมื่อใกล้ตายก็จะช่วยป้องกันไม่ให้เรา ไปเกิดในอบายภูมิ จะได้เกิดในสุคติภูมิสถานเดียว เพราะตาย ด้วยจิตเป็นบุญกุศล ผ่องใส

หน้าที่เดียวของผู้ปฏิบัติ คือ อบรมจิตให้เกิดปัญญา (วิปัสสนาปัญญา) คือ ปัญญาเข้าไปเห็นสิ่งที่มาปรากฏ ในความเป็นพระไตรลักษณ์ เกิดขึ้น - ตั้งอยู่ - ดับไป จิตต้องไว

จิตธรรมดาไวไม่พอ พระพุทธองค์เลยให้วิธีฝึกจิตให้ฉับไว

อารมณ์ทุกชนิดไม่ว่าดีหรือไม่ดี ให้อาศัยเขาเข้าไปกำหนดรู้ …