สังขาร ๒

สังขาร คือ สภาพที่ปัจจัยปรุงแต่งขึ้น

๑. อุปาทินนกสังขาร สังขารมีใจครอง หมายถึง สังขารที่ประชุม กันเข้าด้วยธาตุ ๔ คือ ดิน น้ำ ไฟ ลม ที่มีใจครอง (สิ่งที่มีชีวิต) สามารถรับรู้ อารมณ์ที่มากระทบได้ ได้แก่ มนุษย์ สัตว์และเทวดา เป็นต้น และสิ่งเหล่านี้ ก็มีอาการที่เหมือนกัน คือ การบริโภค การนอน การสืบพันธุ์และการกลัวภัย แต่ธรรมะเท่านั้นที่ทำให้มนุษย์ต่างจากสัตว์ทั่วไป

๒. อนุปาทินนกสังขาร สังขารไม่มีใจครอง หมายเอาวัตถุที่ ธรรมชาติประชุมกันเข้าเป็นรูปร่าง แต่หาจิตใจนึกคิดมิได้ ได้แก่ ต้นไม้ ภูเขา เป็นต้น

โยนิ ๔ กำเนิด แบบหรือชนิดของการเกิด

๑. ชลาพุชะ สัตว์เกิดในครรภ์ คือ สัตว์ที่คลอดออกมาเป็นตัวตน เช่น คน ช้าง ม้า วัว สุนัข แมว เป็นต้น

๒. อัณฑชะ สัตว์เกิดในไข่ ได้แก่ สัตว์ที่ออกไข่มาเป็นฟองก่อน แล้วจึงฟักออกมาเป็นตัวภายหลัง เช่น เป็ด ไก่ นก เป็นต้น

๓. สังเสทชะ สัตว์เกิดในเถ้าไคล ได้แก่ สัตว์ที่เกิดในของชื้นแฉะ หมักหมมเน่าเปื่อย ขยายแพร่หลายออกำปเอง เช่นพวกหนอนบางชนิด เชื้อโรค เป็นต้น

๔. โอปปาติกะ สัตว์ที่เกิดผุดขึ้นทันทีทันใด ได้แก่สัตว์ที่เกิดผุดขึ้น เต็มตัวเลยไม่ต้องเป็นทารกมาก่อน เมื่อตายก็ไม่มีซากศพเหลือปรากฏให้ เห็นอยู่ เช่น เทวดา สัตว์นรก เปรตบางพวก เป็นต้น

จาก คู่มือเตรียมสอบ น.ธ. โท
โดย พระมหาจรูญ สมน้อย
หน้า ๑๗๕ และหน้า ๒๔๘

***************************************

สัตว์

สัตว์ "ผู้ติดข้องในรูปารมณ์เป็นต้น" สิ่งที่มีความรู้สึกและเคลื่อน ไหวไปได้เอง รวมตลอดทั้งเทพ มาร พรหม มนุษย์ เปรต อสุรกาย ดิรัจฉาน และสัตว์นรก ในบาลีเพ่งเอามนุษย์ก่อนอย่างอื่น ไทยมักเพ่งเอาดิรัจฉาน

จาก
พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลศัพท์
โดย พระธรรมปิฎก (ป.อ. ปยุตโต)

***************************************

สัตว์ สัตว์ คำว่าสัตว์ในภาษาบาลีปกติหมายถึงคนเป็นหลัก เช่นเรียก พระพุทธเจ้าเมื่อก่อนตรัสรู้ว่า โพธิสัตว์บ้าง มหาสัตว์บ้าง และเรียกแม้ภายหลังตรัสรู้แล้วว่าสัตว์ผู้ไม่มีทางหลงได้เลยบ้าง

จาก พุทธธรรม
โดย พระธรรมปิฎก (ป.อ. ปยุตโต)
หน้า ๑๕๙ - เชิงอรรถ ๑