Кароткі нарыс гісторыі Беларусі.

УВОДЗІНЫ У ГІСТОРЫЮ БЕЛАРУСІ

Звыклі мы ў ранейшыя часы да вялікіх абшараў, да вялікіх цыфраў. Дзеля гэтага звыклі мы лічыць нашу бацькаўшчыну зусім невялікаю і няпрыметнаю па абшары яе тэрыторыі і па ліку яе насельнікаў. Пэўна, можа так яно і будзе, калі мы параўнаем Беларусь з так званымі «вялікімі» дзяржавамі, як, напрыклад, Вялікабрытанія, Нямеччына, Францыя з колёніямі, Кітай, былая Расія і г. д.
Але будзе ня так, калі параўнаем Беларусь з такімі невялікімі дзяржавамі, як, напрыклад, Швайцарыя, Данія, Вэльгія, Голяндыя, Літва, Латвія, Эстонія і г. д.

Пры апошнім параўнаньні мы бачым, што ня так ужо малая наша Беларусь. Выстарчыць' гэтае зямелькі да таго, каб можна было добра жыць, толькі-б ніхто не руйнаваў гэтай тэрыторыі і не грабаваў сваёю эксплёатацыяй яе пролетарска-сялянскіх мас.

Беларусь даўно ўжо ня мела свайго агульнага політычнага цэнтру; сучасная Савецкая Беларусь ня ўключае ў свой склад усёй этнографічнай Беларусі. Дзякуючы гэтаму даволі цяжка вызначыць велічыню тэрыторыі. Беларусі.
Мы папрабуем вызначыць тэрыторыю Беларусі паводле этнографічна-экономічных прымет. Пры такім падходзе да справы мы бачым, што Беларусь складаюць старыя губэрні — Менская, Магілеўская і Горадзенская, узятыя амаль што цалкам; Віцебская ў пераважнай большасьці свае тэрыторыі; Смаленская і Чарнігаўская некаторымі асобнымі паветамі. Есьць моцна русыфікаваны беларускі этнографічны тып у суседніх губэрнях — Цьверскай, Пскоўскай і Арлоўскай. Наогул, Беларусь разьляглася ў басэйне верхняга Дняпра, пачынаючы з Прыпяці і Дзясны і ў басэйне рэк Нёмана і Заходняй Дзьвіны. Уся тэрыторыя этнографічнай Беларусі даходзіць амаль што да 300 тысяч квадр. кілёмэтраў. Што датыча ліку насяленьня на гэтай тэрыторыі, то ён вылічаецца рознымі лічбамі, сярэдняю з якіх можа быць прынята лічба ў 10 мільёнаў.

Прырода Беларусі даволі багатая, з харошым, удзячным для рольніцтва кліматам, але няма тут высокіх гор і глыбокіх прорваў. Куды ні глянь, ляжыць перад табою
амаль што аднастайная раўніна, сярэдняя частка якой пакрыта сенажацям4 лясамі, пушчамі і вялікай сілай вазёр і балот.

Рэдка калі ў часьі свайго мінулага жьгцьця бачыла Беларусь супакой. Знаходзячыся ў сярэдвіне Эўропы, яна была тьім месцам, дзе стыкаліся экономічныя інтарэсы Захаду і Усходу. Тут вельмі часта адбываліся вялікія войны. Беларусь заліта крывёю і ўсыпана касьцьмі ня толькі яе насельнікаў, але і другіх народаў Эўропы і Азіі. Курганы, якія раскіданы па ўсёй Беларусі, сьведчаць і гавораць маўчком аб тым, што калісь тут было. Цяжкае, гаротнае мінулае нашай старонкі як-бы налажыла на яе твар сваю пячатку, спавіло яе горам і пакутаю. Над краем як-бы вісьне векавечная скарга на цяжкую долю, і вісьне ціхі смутак. Вось як беларускі пясьняр, сын сваёй зямелькі і народу, Якуб Колас пяе ў адным з сваіх твораў пра Беларусь.

«Вісьне скарга уздоўж Нёмана,
Беларусі сына,
Як ты бедна, як ты цёмна,
Родная краіна.
Зьбіты ў кучы твае вёскі,
У землю стрэхі ўходзяць;
Нуднай песьні адгалоскі
Лес, курганы родзяць...
Усё ў табе, мой родны краю,
Усё, спавіта горам:
1 той вецер, што дзьме з гаю,
Што шуміць над борам;
Тая песьня, што на полі
Жнеі засьпяваюць;
Тыя думкі, што да болю
Сэрца калыхаюць».

На тэрыторыі гэтай, спавітай горам, пакрытай курганамі-магільнікамі, жывуць насельнікі, каторыя дзеляцца на некалькі этнографічных тыпаў. Каля 20 проц. насяленьня складаюць вялікарусы, еўрэі, палякі, літоўцы, цьіганы і інш. народы, каторыя, такім спосабам, зьяўляюода мен-шасьцю ў краі. Этнографічнаю большасьцю тэрыторыі ў ліку 80 проц. зьяўляюцца беларусы, галіна ўсходня-славянскага, ці руска-этнографічнага, тыпу. Часта толькі па адным абліччы можна адроаьніць беларуса ад двух яго этнографічных сваякоў — вялікаруса і ўкраінца. Найчасьцей беларус росту невялікага, сярэдняга, крыху пахілага складу. Калі глядзіш на яго, то здаецца, што на сваіх сагнутых плячох нясе ён увесь цяжар свайго мінулага і сучаснага жыцьця. Твар беларуса даволі выразны, у ім ёсьць нейкая мяккасьць, каторая залежыць як ад мімічнага
складу твару, так і ад спакойна-ласкавага погляду вачэй.

Калі параўнаць беларуса з вялікарусам ці ўкраінцам, то выйдзе, што ён ёсьць прадстаўнік самага чыстага этнографічнага тыпу ўсходня-славянскага рускага племя. Гэта аб'ясьняецца абставінамі яго папярадняга гістарычнага жыцьця.

3 гісторыі Беларусі мы бачым, што беларускае племя праз увесь час свайго мінулага жьіцьця на зьлівалася з народнасьдямі другіх рас. Ня так было з вялікарусамі і ўкраінцамі: яны жылі пры такіх умовах,. што ім немагчыма
было зьберагчы свой старажытны этнографічны тып. Турка-мангольскія пляменьні праз некалькі вякоў ішлі праз паўднёвыя стэпы, у вялікім ліку аставаліся там і рабілі паходы як на паўднёвую, так і паўночна-ўсходиюю Русь.
Многа вявоў і ўкраінцы і вялікарусы пражылі пад туркамангольскім панаваньнем і іх зтнографічньш уплывам. На поўначы і на паўночным усходзе рускія пляменьні ў сваім расьсяленьні спаткаліся з фіна-маиголамі. Вялікарускія
пляменьні зьліваліся з фінамі і русыфікавалі іх. Гэтая гістарычная зьява цягнецца аж да нашага часу. Пэўна, што сумеснае згоднае жыцьцё з фіна-манголамі і русыфікацыя іх мелі свой адваротны бок, г. зн. этнографічны ўплыў фі-
наў на вялікарусаў. Што датычыць да беларусаў, то мы ведаем, што турка-мангольекая лявіна да іх не дакацілася, а фіна-мангольскія пляменьні ня былі іх суседзямі. На беларусаў мог быць уплыў літоўекай і польскай крыві, і,
пэўна, доўгае суседзтва і сужыцьцё з літвінамі зрабіла гэты ўплыў. Што датычыць да палякаў, то іх этнографічны ўплыў ня мог быць значным, бо палякі былі ў Беларусі вышэйшым, шляхоцкім станам. Тыя беларусы, якія зьліва-
ліся з імі, былі прадстаўнікамі таксама шляхоцкага беларускага стану. 3 гісторыі нам вядома, што гэтыя беларусы адышлі ад свайго народу і сталі палякамі. Што датычыць да шырокіх мас беларусаў, то польскага ўплыву тут не магло быць: паміж панам-палякам і мужыком-беларусам была глыбокая соцыяльдая прорва. 3 усяго вьшіэйпаданага мы бачьш, што этнографічнага ўплыву мангольскай расы
иа бедоруса ня было. Калі і прьізнаць эткографічньі ўплыў літоўскі і польскі, то гэты ўплыў быў невялікі; апроч таго, літвіны — такія-ж арыйцы, як і беларусы, а палякі — славяне, толькі ааходняй галіны.

Клімат Беларусі вельмі вільготны. Лясы і балоты трымаюць гэтую вільгаць. Вільгаць тэрыторыі і вялікая плошча, занятая балотамі, доўгі час лічыліся вельмі шкадлівымі недахватамі краю. Але з гэтым можна згадзіцца толькі часткаю. Справа ў тым, што багацьце вільгаці бароніць тэрыторыю ад засухі, і иа Бедарусі немагчымы такія неўраджаі, як, напрыклад, на хіаўднёвым усходзе Расіі.
3 другога боку, калі гаварьпц» аб культурных магчымасьцях, аб магчымасьцях мэліорацыі, то трэба заўважыдь, што асушыць куды лягчэй, чым абводніць, увільгоціць. Такім спосабам, для падняцьця культуры Беларусі ня прыдзецца траціць столькі сіл і коштаў, як краём з контынэнтальным кліматам.

Тэрыторыя Беларусі ня можа пахваліцца добраю глебаю: зямелька Беларусі, за выключэньнем некаторых паветаў,— малаўрадлівая. Найбольш пашыранымі грунтамі зьяўляюцца суглінкі і супяскі. Суглінак спатыкаецца ў паўночнай часьці Магілеўшчыны і Віленшчыны і ў паўночна-заходняй часьці Горадзеншчыны. Супескавы грунт бяднейшы за сугліністы і дае меншыя ўраджаі. Супясковае
глебы на Беларусі больш чым сугліністае: яна спатыкаецца амаль па ўсёй Беларусі. Шмат ёсьць на Веларусі і пяскоў, асабліва каля вялікіх рэк. Найбольш пяскоў знаходзіцца ў паўднёвай Беларусі. Спатыкаюцца ў нас і падзолы, якія па
сваёй ураджайнасьці стаяць яшчэ ніжэй ад пясковых глеб. Найчасьцей яны пападаюцца ў паўночнай Беларусі, напрыклад у старых Полацкім і Вяліскім паветах на Віцебшчыне. Самай ураджайнай глебай на Беларусі зьяўля
ецца гліністая, якая складаецца з 40 проц. няскоў і 60 проц. гліны. Гліністых грунтоў найбольш спатыкаецца ў паветах Слуцкім, Наваградзкім, Менскім і Нэвельскім.

Шмат трэба ўлажыць у зямлю, каб дала яна кавалак хлеба. І беларус шчыра працуе. Ня гледзячы на невялікі ўзрост і пахілы склад, ён вытрыманы працаўнік. Гэта добра ведаюць усе, хто наймае на земляныя работы; добра ведае Амэрыка, бяручы з Беларусі работніка на цяжкую чорную працу. Найбольш прывязая сучасны нам беларус да ральніцтва. Ен, як кажа пясьняр Янка Купала, «паи сахі і касы». І толькі тады, калі няма ў беларуса гэтага панства, ён ідзе на другія работы.

Як і ўсе тарыторьй, Беларусь мела сваё міяулае і павінна мець сваю гісторыго. Дагэтуль мала хто цікавіуся ёю, але рэволюцыйнае жыцьцё ўсё больш і больш прымушае нас ведаць гэтую гісторыю. Ужо недалека той час, калі кожны
грамадзянін Беларусі будзе ведаць гісторыю краю, бо без яе ён ня будзе сьвядомым грамадзяніяам, ня будзе тварцом будучыны. Толькі гісторыя дае моцны грунт для політычна-соцыяльнай і культуриай творчасьці.

--------------------
Рэкляма

__________________________________________________

(с) Вэбмайстар:  Сьцізорык. Менск. 2001