Кароткі нарыс гісторыі Беларусі.

Прадмова да 5-га выдання

Перавыданне нарыса па гісторыі Беларусі Усевалада Макаравіча Ігнатоўскага з'яўляецца падзеяй у беларускай гістарыяграфіі. Да нас вяртаюцца з нябыту імёны і раней забароненыя творы гісторьпсаў. Тым самым мы знаёмімся
з «белымі плямамі», якія яшчэ існуюць у гісторыі і гістарыяграфіі Беларусі. Мы можам цяпер азнаёміцца з працэсам утварэння беларускай гістарыяграфіі ў першай чвэрці XX стагоддзя, працэсам неадназначным і супярэчным, калі суіснавалі розныя погляды на гістарычныя падзеі і гістарычны працэс, калі ўводзіліся марксісцкія характарыстыкі падзей, калі кіруючыя партыйныя органы
рэспублікі дыктавалі, як належыць пісаць гісторыю, і вызначалі, што і як трэба пісаць, калі людзі, вельмі далёкія ад навукі, добра ведалі, як яны лічьілі, што патрабаваць ад гісторыка і якую характарыстыку яму і ягоным навуковым працам можна даць.

У гэты час жыў і дзейнічаў прафесар Ус. М. Ігнатоўскі (19.4.1881—4.2.1931). Усевалад Макаравіч Ігнатоўскі не дажыў да 50 год. Ен загінуў у вьшіку распачатай сталінскім кіраўніцтвам партыі бальшавікоў і партыйным кіраўніцтвам на Беларусі барацьбы супраць беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі. Барацьба гэта вялася супраць так званых «нацдэмаў» (нацыянал-дэмакратаў), да якіх залічаліся і беспартыйныя, і камуністы, адданыя
нацыянальнай справе, справе беларускага нацыянальнага адраджэння. Творы Ус. М. Ігнатоўскага былі забаронены для агульнага карыстання і знаходзіліся ў аддзелах спецсхова дзяржаўных бібліятэк або былі знішчаны. Сярод ягоных твораў найбольш важнае значэнне маюць «Кароткі нарыс гісторьгі Беларусі» (1-е выд., 1919 г.; 2-е і 3-е выд„ 1921 г.; 4-е выд., 1926 г.), «Гісторыя Беларусі ў
XIX і ў пачатку XX сталецьця» (2-е выд., 1926 г.; 3-е выд., 1928 г.) 1 « 1863 год на Веларусі» (1930 г.). Менавіта ў гэтых творах найбольш яскрава вызначаны і раскрыты асноўныя гістарычныя погляды Ус. Ігнатоўскага, ягоны марксісцкі падыход да аналізу гістарычных падзей.

Ус. М. Ігнатоўскі нарадзіўся ў вёсцы Такары Брэсцкага павета (цяпер Камянецкі раён) Гродзенскай губерні ў беднай сям'і народнага настаўніка. Пасля бацька стаўся праваслаўным святаром. Усевалад Ігнатоўскі вучыўся ў Віленскай гімназіі, адкуль быў выключаны за ўдзел у рэвалюцыйных выступленнях моладзі. Працягваў вучобу ён уМагілёўскай гімназіі, якую скончыў у 1902 г. Дзеля атрымання вышэйшай адукацыі ён запісаўся на гістарычна-філалагічны факультэт Пецярбургскага універсітэта. Аднак закончыць універсітэт яму не ўдалося. 3 юнацтва Ігнатоўскі прымаў удзел у рэвалюцыйным руху. У 1901—
1917 гг. ён быў членам партыі эсэраў. За ўдзел у рэвалюцыйным руху яго не раз арыштоўвалі. У 1905 годзе Ігнатоўскі быў арыштаваны і высланы з сталіцы расійскай імперыі на радзіму, у Брэсцкі павет. Толькі ў канцы 1906 г. яму было дазволена вярнуцца ў Пецярбург і наведваць лекцыі. Аднак праз кароткі час Ігнатоўскі быў звольнены з універсітэта і высланы ў адміністрацыйным парадку з Пецярбурга на поўнач, у Аланецкую губерню. Пасля адбыцця ссылкі яму было забаронена жыць у пяці найбуйнейшых гарадах Расіі. 3 вялікімі цяжкасцямі, дзя-
куючы настойлівасці Ігнатоўскага і ягонай прагнасці да ведаў яму ўдалося ў 1908 г. дабіцца прыёму ў Юр'еўскі, або Дорпацкі (цяпер Тартускі), універсітэт. У 1911 г. ён паспяхова скончыў універсітэт.

Пасля заканчэння універсітэта Ігнатоўскі паехаў у Вільню і там працаваў настаўнікам у прыватнай гімназіі Вінаградавай. Калі ж у Мінску быў адчынены настаўніцкі інстытут, ён быў прызиачаны туды ў 1915 г. выкладчыкам гісторыі, а пасля і старшынёй педагагічнага савета. Апрача выкладання гісторыі ў інстытуце Ігнатоўскі аддаваў шмат часу навукова-даследчай працы ў галіне
гісторыі Беларусі, якая тады яшчэ нараджалася. Навуковую працу ён пачаў яшчэ ў ссылцьг. У 1915—1920 гадах Усевалад Ігнатоўскі быў выкладчыкам, а потым прафесарам Мінскага настаўніцкага (з 1919 г.— педагагічнага) інстытута. У 1915 г. падчас набліжэння германскай арміі да Мінска Ус. М. Ігнатоўскі разам з інстытутам эвакуіраваўся ў Яраслаўль. У 1915 г. ён удзельнічае ва ўтварэнні
аўтаномнай эсэраўскай арганізацыі левага накірунку «Наш край», якая займала рэвалюцыйна-дэмакратычныя пазіцыі. Сам Ус. М. Ігнатоўскі ўжо набудзіўся да рэвалюцыйнага беларускага нацыянальнага руху. Падчас выкладання ў Мінскім настаўніцкім інстьітуце ён распрацаваў курс лекцый, які стаўся асновай ягоных кніг па гісторыі Беларусі.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. Ус. М. Ігнатоўскі, які знаходзіўся ў гэты час на платформе левых эсэраў, удзельнічаў разам з імі ў арганізацыі Савета рабочых
дапутатаў у Яраслаўлі (побач з бальшавікамі). У маі 1917 г. арганізацыя «Наш край» пераўтвараецца ў арганізацыю «Маладая Беларусь», праграма якой у той час была набліжана да праграмы Беларускай сацыялістычнай грамады. Ужо пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, у 1918 г., Ус. М. Ігнатоўскі наладзіў кантакты з Белнацкомам (аддзелам Народнага камісарьіята па справах нацыянальнасцей) і беларускімі секцыямі РКП(б). Улетку 1918 г. Ігнатоўскі разам з выкладчыкамі Мінскага настаўніцкага інстытута вяртаецца ў Мінск. Ад лютага 1918 г. да снежня 1918 г. Мінск знаходзіўся ў зоне германскай акупацыі. У гэты момант Беларуская сацыялістычная грамада знаходзілася на мяжы распаду з-за сур'ёзных рознагалоссяў паміж левым і правым крыламі гэтай партыі. У выніку расколу БСГ з яе левага крыла была створана Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р), у склад якой увайшоў Ус. М. Ігнатоўскі ў верасні 1918 г. Ен таксама ўвайшоў у склад ЦК гэтай партыі як прадстаўнік
аўтаномнай (у межах партыі) арганізацыі «Маладая Беларусь». Праграма гэтай партыі найбольш адпавядала ў той час ягоным палітычным перакананням, якія складваліся яшчэ ў часы ягонай рэвалюцыйнай дзейнасці падчас рэвалюцыі 1905—1907 гг. У ЦК БПС-Р Ігнатоўскі займаў крайнія левыя пазіцыі, выступаючы за супрацоўніцтва з падпольнымі бальшавіцкімі арганізацыямі.

Пасля вызвалення Веларусі ў снежні 1918 г. Ус. М. Ігнатоўскі не прымаў удзелу ў актыўнай палітычнай дзейнасці, займаючыся педагагічнай і культурна-асветніцкай працай. Ен арганізоўваў курсы беларусазнаўства, удзельнічаў у адкрыцці беларускіх школ і культурна-асветных устаноў.

Падчас польскай акупацыі большай часткі тэрыторьгі. Веларусі ў 1919—1920 гг. Ус. М. Ігнатоўскі вёў падпольную барацьбу супраць польскіх акупантаў, узначальваючы левую плынь партыі беларускіх эсэраў — арганізацыі «Маладая Веларусь». У снежні 1919 г. па ягонай ініцыятыве гэтая арганізацыя адкалолася ад партыі беларускіх сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Ігнатоўскі разам з рэвалюцыйна настроенымі членамі арганізацыі, у ліку якіх былі С. Булат, Міхась Чарот, А. Сташэўскі, I. Каранеўскі, 1 студзеня 1920 г. стварылі ў Мінску арганізацыйны цэнтр Беларускай Камуністычнай арганізацыі (БКА), які часова ўзяў на сябе абавязкі ЦК БКА і заявіў аб іірызнанні праграмы і тактьгкі РКП(б). Ус. М. Ігнатоўскі напісаў праграмны дакумент, у якім гаварылася, што БКА вядзе барацьбу за аднаўленне Савецкай Беларускай Рэспублікі, спадзяецца на дапамогу Савецкай Расіі, з якой Савецкая Беларусь знаходзіцца ў федэратыўнай сувязі.

БКА спачатку складалася галоўным чынам са студэнтаў і выкладчыкаў Мінскага педагагічнага інстытута, але хутка пачала пашыраць свае ўплывы, адлюстроўваючы інтарэсы пэўных слаёў беларускага сялянетва і інтэлігенцыі, якія займалі пазіцыі супрацоўніцтва з бальшавікамі ў барацьбе супраць польскіх акупантаў.

У канцы лютага 1920 г. у Мінску адбылася нарада прадстаўнікоў падпольных груп, на якой быў абраныЦК БКА. Старшынёй ЦК БКА быў выбраны Ус. М. Ігнатоўскі. Арганізацыі БКА былі створаны ў Мінскія, Слуцкім, Ігуменскім, Гродзенскім, Дзісненскім, Слонімскім і Лідскім паветах. Яны супрацоўнічалі ў падполлі з бальшавіцкімі арганізацьіямі і налічвалі дзве тысячьі чалавек.
Пад кіраўніцтвам БКА дзейнічалі «Сялянскія дружыны» — партызанскія атрады, якія вялі ўзброеную барацьбу супраць польскіх акупантаў. Была наладжана сувязь з ЦК КП(б) Літвы і Беларусі ў Смаленску і з Рэўваенсаветам Заходняга фронту. ЦК БКА падчас вызвалення тэрыторыі Беларусі ад польскіх акупантаў удзельнічаў у падрыхтоўцы да абвяшчэння незалежнасці БССР і ў падпісанні 31 ліпеня 1920 г. Дэкларацыі аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістьгчнай Рэспублікі Беларусі. У жніўні 1920 г. БКА налічвала некалькі дзесяткаў мясцовых арганізацый. 20 жніўня 1920 г. Беларуская Камуністычная арганізацыя па яе просьбе была прынята ў склад Кампартыі (бальшавікоў) Літвы і Беларусі (праз некаторы час — Кампартыя (бальшавікоў) Беларусі), якая
ўваходзіла ў склад РКП(б). Ус. М. Ігнатоўскі быў прыняты ў члены РКП(б) раней — 30 ліпеня 1920 г., бо справы членаў БКА вырашаліся персанальна.

У Савецкай Веларусі Ус. М. Ігнатоўскі займаў шэраг высокіх навуковых, дзяржаўных і грамадскіх пасад. У 1920 г. ён быў членам Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта БССР. Кароткі час у 1920—1921 гг. ён быў народным камісарам эемляробства рэспублікі, у 1921— 1926 гг.— народным камісарам асветы БССР. Стаўшы на чале гэтага народыага камісарыята, Ігнатоўскі пачаў выяўляць і прыцжгваць да працы у рэспубліцы раскіданую вайною беларускую інтэлігекцыю. Падчас дзейаасці Ігнатоўскара наркамат асветы фактычна стаўся цэнтрам абмеркавання і ажыццяўлення неабходных і наспелых мерапрыемстваў у галіне беларускага нацыянальнага адраджэння. Адначасова, каб падняць навуковы ўзровень вышэйішай адукацыі ў рэспубліцы, пры адкрыцці Беларускага дзяржаўнага універсітэта (у 1921 г.) Ігнатоўскі прычыніўся да запрашэння вядомых рускіх прафесараў з Масквы і ішвых гарадоў РСФСР, якія ўжо праз год, авалодаўшы беларускай мовай, чыталі свае лекцыі на беларускай
мове. У большасці ж факультэты Беларускага дзяржаўнага універсітэта былі ўкамплектаваны пераважна беларускімі нацыянальнымі кадрамі. Ігнатоўскі карыстаўся вялікай папулярнасцю сярод студэнцкай моладзі, якая называла яго «бацькам».

Другою важнаю падзеяй было ўзнаўленне дзейнасці ў гэты перыяд Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі ў Горках у 1925 г., а таксама крыху раней (у 1924 г.) — Віцебскага ветэрьгнариага інстытута. Тады ж быў адчынены Мінскі педагагічиы тэхнікум, які атрымаўімя Усевалада Ігнатоўскага. 3 гэтага тэхнікума выйшла шмат настаўнікаў, паэтаў і пісьменнікаў.

Вялікую арганізацыйную работу ў якасці наркома асветы Усевалад Ігнатоўскі праводзіў побач з выкладчыцкай і навуковай. Ен быў у 1921 г. абраны прафесарам Беларускага дзяржаўнага універсітэта, дэканам факультатаў грамадскіх і педагагічных навук, намеснікам рэктара універсітэта. 3 1926 г. ён становіцца старшынёй Інстытута беларускай культуры. 3 1928 г. Ігнатоўскі — правадзейны член Беларускай Акадэміі навук, а з студзеня 1929 г. да студзеня 1931 г.— яе прэзідэнт.

Ус. М. Ігнатоўскі займаў шэраг пасад у кіраўніцтве Кампартыі (балшавікоў) Беларусі. У 1923—1924 гг. ён быў кандыдатам у члены ЦК КП(б)Б, у 1924—1930 гг.— членам ЦК КП(б)Б. У 1925—1930 гг. выбіраўся ў члены
бюро ЦК КП(б)Б. Выбіраўся ён і ў кіруючыя савецкія органы. У 1925—1927 гг. яго выбіраюць членам Цэнтральнага выканаўчага камітэта СССР, у 1920—1930 гг.— членам Цэнтральнага выканаўчага камітэта БССР, а ў 1924—1930 — членам Прэзідыума Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта БССР.

Ус. М. Ігнатоўскі часта выступаў з дакладамі па пытаннях нацыянальна-культурнай палітьпсі партыі на з'ездах Кампартыі Беларусі і на пленумах ЦК. Даклады і выступленні яго адпавядалі тагачаснай агульнапартыйнай лініі. У лістападзе 1924 г. ЦК КП(б)Б прыняў рашэнне
адзначыць 20-гадовы юбілей культурна-педагагічнай і рэвалюцыйнай дзейнасці Ус. М. Ігнатоўскага. Станоўчай лічылася і яго дзейиасць у наступны перыяд.

У 1929—1930 гг. прайшла першая моцная хваля рэпрэсій, накіраваных супраць беларускай інтэлігенцыі. У рэшце рэшт яна дакацілася і да Ус. М. Ігнатоўскага.
У 1930 г. ён дублічна быў абвінавачаны ў тым, што ў сваёй дзейнасці і навуковых працах ставіць на першае месца і моцна падкрэслівае нацыянальныя моманты заместкласавых. Ігнатоўскага абвінавацілі ў тым, што ён у сваіх лекцыях залічвае беларускіх пісьменнікаў Дуніна-Марцінкевіча і Багушавіча ў народнікі, тады як яны з'яўляліся на самай справе прыгоннікамі і клерыкаламі. Ен
быў таксама абвінавачаны ў тым, што ён «ідэалізуе нашаніўцаў», а ие выкрывае іх «варожую класавую сутнасць» і г. д.

На пленуме ЦК КП(б)Б у кастрычніку 1930 г. Усевалад Ігнатоўскі быў выведзены з членаў бюро ЦК КП(б)Б 1 з членаў ЦК КП(б)Б. У снежні 1930 г. ён быў вызвалены ад пасады прэзідэнта Акадэміі навук. У студзені 1931 г. пастановай прэзідыума і парткалегіі ЦКК КП(б)Б ён быў выключаны з ішртыі як нацыянал-ухіліст. На пачатку лютага 1931 г. ён быў выкліканы ў ДПУ на допыт.
Пасдя допыту, у сябе дома, Ус. М. Ігнатоўскі застрэ-ліўся. Яго імя звязвалася з Проф. у. ІГНАТОЎСКІ справай аб так званым «Саюзе вызвалення Беларусі», штучна распрацаванай органамі ДПУ для знішчэння беларускай на-КАРОТКІ НАРЬІС цыянальнай інтэлігенцыі. Ігнатоўскага меркавалася «зра- Г1СТОРЫІ БЕЛАРУСІ біць» лідэрам гэтай фіктыўнай «арганізацыі». Так трагічна загінуў беларускі вучоны іграмадскі дзеяч прафесар Ігнатоўскі.

Разглядаючы нарыс па гісторыі Беларусі Ус. М. Ігнатоўскага, які быў адным з першьіх курсаў па гісторыі Беларусі, трэба адзначыць, што Ус. М. Ігнатоўскі меў папярэдніка ў гэтай працы. Яшчэ ў 1910 г. у Вільні ў друкарні Марціна Кухты выишла асобным выданнем кніга Вацлава Юсцінавіча Ластоўскага "Кароткая гісторыя Беларусі», якая друкавалася ў газеце «Наша Ніва». Гістарьічны нарыс В. Ластоўскага быў першым выданнем гісторыі Беларусі, напісаным беларусам,
па-беларуску і для беларусаў яшчэ ў царскай Расіі. Таму Усеваладу Ігнатоўскаму было ўжо лягчэй пісаць свой курс гісторыі Беларусі, разглядаючы гістарычны працэс са сваіх пазіцый, але ўжо маючы ў руках узор такога роду нжяуковага і навукова-папулярнага твора. Таму ізалявана разглядаць нарыс гісторыі Веларусі Ус. Ігнатоўскага не выпадае.

«Кароткі нарьіс гісторыі Беларусі» Ус. Ігнатоўскага доўгі час быў школьным падручнікам па гісторыі.

Праца Ус. Ігнатоўскага па гісторыі Беларусі ў яе чацвёртым выданні 1926 года (15 тыс. экз.) ахоплівае ўсю гісторыю Беларусі да 1924 г., уключаючы ўзбуйненне тэрыторыі БССР, далучэнне да яе значнай часткі тэрьіторый Віцебскай, Гомельскай і часткі Смаленскай губерняў, аб'яднанне значнай часткі беларускага народа ў адзінай Беларускай дзяржаве. «Кароткі нарыс гісторыі
Беларусі» пачынаецца з дзвюх прадмоў: адной кароткай — да 4-га выдання, і другой — да 3-га. У сваёй прадмове да 4-га выдання Ус. Ігнатоўскі зазначыў, што апошняе выданне — ілюстраванае (малюнкі падабраў Я. Лёсік). У прадмове да 3-га выдання аўтар прадстаўляе свае погляды на гісторыю Беларусі, падкрэслівае, што ён зыходзіць з класавых пазіцый пры разглядзе гістарычнага працэсу.

Адзначаючы ролю капіталізму, які эксплуатуе працоўную масу, Ус. Ігнатоўскі зазначае, што распрацоўка гісторыі Беларусі як асобнай рэспублікі, асобнай краіны толькі ў ягоны час пачынаецца, бо раней, да рэвалюцыі, была гісторыя адзінай і непадзельнай Расіі, «царская, агульнаруская гісторыя», якая выкладалася ва ўсіх школах вялікай імперыі. Аднак гэтыя першыя спробы разгледзець гісторыю Беларусі з марксісцкага пункту гледжання пададзены аўтарам спрошчана, а часам прымітыўна і нелагічна, асабліва ў такіх выпадках, калі дзейнасць полацкага капіталу і эксплуатацыя працоўных разгортваюцца падчас
ранейшага феадалізму. Так, гаворачы пра Полацкую Русь, Ус. Ігнатоўскі піша: «У руках купцоў зьбіраюцца вялікія капіталы, каторыя даюць ім магчымасьць эксплёатаваць полацкую працоўную масу. Вечы гарадоў зьяўляюцца тым
месцам, дзе асабліва яскрава выяўляецца барацьба паміж «лепшымі» людзьмі, уладарамі капіталаў, і «подлымі» людзьмі, уладарамі рабочых рук» (с. 29). Ва ўводзінах у гісторыю Беларусі аўтар «Кароткага нарыса» распавядае пра тэрыторыю Беларусі і яе насельніцтва. У склад тэрыторыі Беларусі, згодна з тагачаснымі этнаграфічнымі даследаваннямі, якія былі пададзены яшчэ ў XIX стагоддзі ў працах А. К. Юркора, П. А. Бяссонава, I. I. Насовіча, Е. Р. Раманава, у манаграфіі акадэміка Я. Ф. Карскага, у энцыклапедычным слоўніку Бракгаўза і Ефрона, Ус. М. Ігнатоўскі залічыў «старыя губерніі — Менскую, Магілёўскую і Горадзенскую, узятыя амаль што цалкам; Віцебскую ў пераважнай большасьці свае тэрыторыі; Смаленскую і Чарнігаўскую некаторымі асобнымі паветамі». Ен адзначае: «Есьць моцна русыфікаваны беларускі этнографічны тып у суседніх губернях — Цверскай, Пскоўскай і Арлоўскай» (с. 24). Такім чынам, Ус. Ігнатоў-
скі разглядае гістарычныя падзеі на тэрыторыі тагачаснай этнаграфічнай Беларусі — да 300 тысяч квадратных кіламетраў з насельніцтвам у 10 мільёнаў чалавек, з якіх 80 працэнтаў складаюць беларусы, «самага чыстага этнографічнага тыпу ўсходня-славянскага рускага племя» (с. 26), бо «турка-мангольская лявіна да іх не дакаціла-ся...» і «этнографічнага ўплыву мангольскай расы на беларуса не было. Калі і прызнаць этнографічны ўплыў
літоўскі і польскі, то гэты ўплыў быў невялікі; апроч таго, літвіны — такія-ж арыйцы, як і беларусы, а палякі — славяне, толькі заходняй галіны» (с. 26). Так Ігнатоўскі акрэслівае паходжанне беларусаў.

Перыядызацыя гісторыі Беларусі, якую прапануе Ус. Ігнатоўскі, заснавана на дзяржяўнай прыналежнасці Беларусі. Ен падзяляе гісторыю Беларусі на пяць пёрыядаў: Полацкі, Літоўска-Беларускі, Польскі (у складзе Рэчы Пасналітай), Расійскі і апошні, які ён назваў «Беларусь пасьля звяржэння царызму». У гэтым сэнсе перыядызацыя гісторыі ў кнізе В. Ластоўскага «Кароткая гісторьія
Беларусі» больш дэталізаваная, прычым яна зусім не звязана з храналагічнымі межамі. Так, частка другая ў <Кароткай гісторыі» В. Ластоўскага заключана паміж 1132 («ад павароту полацкіх князёў») і 1430 («да смерці Вітоўта»). Такой, дзяржаўніцкай перыядьізацыі, якую ўвёў Ус. Ігнатоўскі, у асноўным прытрымліваліся і наступньія гісторыкі да апошняга часу, фактычна разглядаючы
гісторыю Беларусі менавіта паводле тых перыядаў, у залежнасці ад таго, у склад якой дзяржавы ўваходзіла ў гэты перыяд Беларусь. У канцы 30—40-х гадоў у кнізе I. Ф. Лочмеля «Тэзісы по гісторыі Беларусі» («Бальшавік», 1948, № 6), а потьім і ў артыкулах Л. С. Абэцэдарскага і школьным падручніку па гісторыі
БССР, напісаным пад ягоным кіраўніцтвам, такі прынцып дзяржаўніцкай перыядызацыі быў захаваны, толькі замест Літоўска-Беларускай дзяржавы ўжо нагадваецца Вялікае княства Літоўскае як чыста літоўская дзяржава, г. зн. поўнасцго паўтаралася перыядызацыя гісторыі, запазычаная ў рускіх дваранскіх гісторыкаў дзяржаўніцкай школы.

Для Ус. Ігнатоўскага няма ніякіх сумненняў у тым, што Полацкае княства было ад пачатку незалежным, і толькі на некалькі год у першай палове XII ст.) яно
трапіла ў залежнасць ад Кіеўскага, каб яшчэ раз дабіцца самастойнасці. Таму адпаведны перыяд у ягоным «Кароткім нарысе» і называецца Полацкім (IX — XIII ст.).

Ус. Ігнатоўскі вызначыў і другі, Літоўска-Беларускі, перыяд гісторыі Беларусі (XIII — палавіна XVI ст.), які непасрэдна звязаны з Полацкім. 3 XIII ст. будуецца Вялікае княства Літоўска-Беларускае, на чале якога стаіць распада.р, вялікі князь-літвін, а пануюць культура і мова Полаччыны, беларуская мова, якая стала дзяржаўнай. Ус. Ігнатоўскі адзначае, што ў Літоўска-Беларускім гаспадарстве згодна жывуць дзве веры: усходне-хрысціянская — у славян і паганская — у літвінаў. Ус. Ігнатоўскі быў першым з беларускіх гісторыкаў, які даў правільную назву Вялікаму княству Літоўскаму, характарызуючы яго нацыянальны характар. Нават у кнізе В. Ластоўскага «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910) гэтая
дзяржава названа паводле традыцыі рускіх дваранскіх і буржуазных гісторыкаў — Літоўска-Руская дзяржава.

Наступны перыяд у Ус. Ігнатоўскага называецца Польскім, паколькі аўтар лічыць, што пасля Люблінскай уніі 1569 г. «Літва і Беларусь былі інкарпарыраваныя ў арганізм Польшчы. Асобнасьць і незалежнасьць Літвы і Беларусі была згублена» (с. 30). Гэты тэзіс Ус. Ігнатоўскага быў заснаваны на тых падставах, што з канца XVII ст. на Беларусі і Літве пачала панаваць польская мова як дзяржаўная, а побач з ёю —й польская культура, польскі сацыяльны і палітычны лад  і каталіцкая вера. Шляхта апалячвалася і адыходзіла
- ад свайго народа. Такая аргументацыя была ўспрынята і наступнымі гісторыкамі, якія таксама ўжывалі яе да апошняга часу, нягледзячы на тое, што шэраг гістарычных фактаў паказваў, што асобныя феадальныя інстытуты, асобны феадальны лад і законы, асобная феадальная дзяржаўнасць захоўваліся, а самастойнасць Літоўска-Беларускай дзяржавы ў складзе федэратыўнай Рэчы Паспалітай існавала да падзелаў гэтай дзяржавы ў канцы XVIII ст.

Чацвёрты перыяд гісторыі Беларусі адносіцца да канца XVIII—пачатку XX ст., калі Беларусь уваходзіла ў склад Расійскай імперыі.

Пяты перыяд — упершыню ў маладой беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі — Ус. Ігнатоўскі прысвяціў савецкаму перыяду.

Значнае месца ў кнізе аддадзена першаму, Полацкаму перыяду. Ен дэтальна разглядае гістарьгчныя падзеі, а таксама асобныя накірункі гістарычнага працэсу IX — XIII ст. на Полацкай Русі. Пры гэтым выкарыстоўваюцца
шматлікія цытаты са старажытнарускіх летапісаў і іншых гістарьгчных крыніц, а таксама вынікі археалагічных раскопак. Ус. Ігнатоўскі падкрэслівае, што закана-
даўчая ўлада ў воласці ў Полацкім княстве належала да народнага веча, або сходу, а князі ў Полацку былі юрыдычна абмежаваныя ў сваёй дзейнасці. Аўтар робіць упор, абапіраючыся на звесткі летапісаў, на пастаяннае змаганне Полацкага княства з Кіеўскім за незалежнасць, а таксама «за ўплыў на Ноўгарад і за пяршынство ўва ўсходнеславянскім сьвеце» (с. 42), падкрэсліваючы асабліва ролю князя Усяслава, Брачыславага сына (з 1044 да 1101). У гэтым раздзеле Ус. Ігнатоўскі, згодна з сваімі устаноўкамі, апісвае барацьбу паміж кіеўскімі і полацкімі князямі ў 1127—1129 гг., калі полацкія князі былі выгнаны, а замест іх у Полацку і ва ўдзельных княствах Полацкай зямлі былі пасаджаны сыны і родзічы кіеўскага князя Мсціслава. Край быў разрабаваны, а тысячы насельнікаў зямлі былі праданы ў няволю. Ус. Ігнатоўскі адзначае: «Нявояьнічы гандаль пашырыўся. Ад яго карысталіся як прышлыя князі, так і мясцовыя капіталістыя, інтарэсы каторых супалі з інтарэсамі князёў. Такім спосабам, мясцовая буржуазія таго часу і чужаземная палітычная ўлада, маючы на ўвазе толькі сваю карысць, руйнавалі Полацкі край» (с. 47). Тут зноў наглядаецца мадэрнісцкі падыход да гісторыі. Аўтар паказвае, як свабодалюбівы народ, які паўстаў, выгнаў прышлых
князёў і іх мясцовых прыхільнікаў і вярнуў полацкіх князёў да ўлады. Ен таксама адзначыў перыяд 1180—1190 гг., калі ў Полацку князя не было, а фактычна княствам кіравалі 30 старшынь, абраныя вечам, і Полацк ператварыўся на гэтыя дзесяць год у рэспубліку. Ен разглядае таксама ўплыў хрысціянства на асвету і развіццё Полацкай зямлі, ролю ў гэтым княжны Прадславы-Еўфрасінні, а
таксама ролю Кірылы Тураўскага ў Тураве і Кліманта Смаляціча ў Смаленску.

Другі перыяд гісторыі Беларусі, які вызначыў Ус. М. Ігнатоўскі, гэта XIII—XVI ст., калі Беларусь і Літва ўваходзілі ў склад Вялікага княства Літоўскага. Аўтар называе гэтую дзяржаву Літоўска-Беларускай дзяржавай. Ен падкрэслівае: «...Мэндаўг збудаваў гаспадарства, каторае з самага пачатку было ня проста літоўскім, а літоўска-беларусК1М: „ Літоўскі гаспадар добра разумеў, што аперціся ў сваёй будоўлі толькі на адных літвінаў ён ня можа. Племя літвінаў было невялікае, апроч таго, у ім ня было культурнай мовы. ...I трэба зазначыць, што Полацкая Русь пэўна дала новаму гаспадарству свае парадкі, установы
і культуру» (с. 73). Вельмі падрабязна разглядаўся Ігнатоўскім гэты перыяд у гісторыі Беларусі, бо ён быў добра распрацаваны дарэвалюцыйнымі гісторыкамі. Ус. М. Ігнатоускі слушна падкрэсліў, што ў гэтай Літоўска-Беларускай дзяржаве «абедзьве нацыі жылі ў згодзе. У дзяржаве пануе шырокая верацярплівасьць» (с. 81). Ен таксама зазначыў, што «літвіны пачалі браць у беларусаў іх культуру, мову і нават веру. Так, напрыклад, вядома, што ў канцы XIV сталецьця больш як 50 літвінскіх мясцовых князёў трымаліся ўсходня-хрысьціянскай веры, бо яна
мела ў сабе больш культурных элементаў, як паганская вера...» (с. 81). 3 гэтых сваіх назіранняў аўтар робіць выснову: «Такая еднасьць і згода паміж літоўскім і рускім элементамі дзяржавы залежала ад таго, што ЛітоўскаБеларускае гаспадарства было збудавана больш шляхам згоды, "чымся шляхам уціску і вайны". Гэтыя палажэнні аўтара былі абвергнуты ў 40—50-х гадах, і доўга яшчэ ў навуковых працах і падручніках хадзіў міф пра нібыта заваёву беларускіх зямель літоўскімі захопнікамі. Толькі ў 70-х гадах частка гісторыкаў вымушана была на падставе фактаў вярнуцца да палажэнняў Ус. М. Ігнатоўскага ў гэтым пытанні.

Шмат увагі ўдзяліў Ігнатоўскі барацьбе беларускіх і літоўскіх воінаў супраць крыжакоў і адносінам ЛітоўскаВеларускага гаспадарства з Польшчай і Масквою. Ен лічыць, што дзяржаўны саюз (унія) паміж Польшчай і Літоўска-Беларускім гаспадарствам быў заключаны не ў 1385, а ў 1386 г. на з'ездзе ў Ваўкавыску, а ў Крэве ў 1385 г. былі толькі нарада і пагадненне з польскімі пасламі. Але ён заўважае, што унія з Польшчай «была зроблена больш на паперы, чым у жыцьці» . Калі Ў 40—50-х гадах беларускія савецкія гісторыкі лічылі, што унія 1385 г. у Крэве адразу ж несла з сабой падпарадкаванне Вялікага княства Літоўскага Польшчы (згодна з-загадзя распрацаванай схемай), то цяпер, зноў-такі пад
натпорам фактаў, гісторыкі вымушаны вярнуцца да палажэнняў, выказаных Ус. М. Ігнатоўскім у гэтым пытанні. І толькі апошняя, Люблінская унія 1569 г. прывяла, як лічыць Ус. М. Ігнатоўскі, да страты Літвой і Беларуссю сваёй палітычнай і культурнай незалежнасці.

Спецыяльны падраздзел кнігі Ус. М. Ігнатоўскага прысвечаны беларускай культуры у XV—XVI ст. Тут разглядаецца і заканадаўчая праца, аналізуюцца прывілеі, Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566 і 1588 гг. Адзначыў Ус. М. Ігнатоўскі і культурную дзейнасць першага беларускага друкара Францішка Скарыны (аўтар дадаткова і без тлумачэнняў называе яго таксама другім імем — Юрый).

Вельмі цікавую выснову з падзей царкоўнай гісторыі на Беларусі зрабіў Ігнатоўскі. Ен адзначыў, што ў XV ст. праваслаўная царква Літоўска-Беларускай дзяржавы аддзялілася ад праваслаўнай царквы ў Маскоўскім княстве.
А калі ў 1589 г. Маскоўскай дзяржаве ўдалося падняць сан мітрапаліта свайго галавы царквы да сану патрыярха, што магло прычыніцца да падпарадкавання праваслаўнай царквы на Беларусі і Украіне, дзе быў толькі мітрапаліт, маскоўскаму патрыярху, то як процівага гэтаму мясцовымі царкоўнымі коламі была праведзена царкоўная унія ў Врэсце ў 1596 г., і праваслаўная царква на Беларусі і Украіне арганізацыйна была падпарадкавана рымскаму папе.  Гэтае палажэнне Ігнатоўскага супярэчыць розным канструкцыям палітычнага характару 40—50-х і пазнеишых гадоў аб «каталіцкай агрэсіі», «барацьбе народ-
ных мас за праваслаўе і за уз'яднаньне з царскай Ра-сіяй», якія растлумачвалі гэты палітычны акт з пазіцый дарэвалюцыйных дваранскіх і клерыкальных гісторыкаў, толькі цяпер ужо з марксісцкай фразеалогіяй. Ігнатоўскі таксама слушна адзначыў, што «Праваслаўная царква мела сваё права, хоць і меншае, ад каталіцкага. Наогул, палітыка дзяржавы была даволі верацярплівая».

У трэцім перыядзе гісторыі Беларусі (XVI—XVIII ст.) Ус. М. Ігнатоўскі падрабязна разглядае ўсе падзеі, якія тычыліся Люблінскай уніі 1569 г. і Берасцейскай царкоўнай уніі 1596 г. Ус. М. Ігнатоўскі да прычын заключэння
Люблінскай уніі адносіць жаданне беларускай шляхты атрымаць больш палітычных правоў за кошт правоў магнатаў, зраўняцца з правамі польскай шляхты.Аўтар прыводзіць факт стварэння Віцебскай канфедэрацыі беларускай шляхты ў 1562 г., якая паставіла сабе мэту дабіцца палітычнай уніі з Польшчай. Вонкавым жа фактарам у заключэнні дзяржаўнага саюза з Польшчаю быў пастаянны далітычны націск, пачынаючы з канца XIV ст., на Літву і Беларусь з боку Маскоўскай дзяржавы, спусташэнне і руйнаванне бедарусдай зямлі,— піша Ігнатоўскі.

Асабліва гэты націск праявіўся ў час Лівонскай вайны, што і вымусіла феадалаў Літвы і Беларусі шукаць хутчэйшых шляхоў да уніі. Ус. М. Ігнатоўскі адзначыў таксама супраціўленне магнатаў заключэнню уніі. Усе гэтыя палажэнні
Ігнатоўскага былі абгрунтаваны на падставе ранейшых работ іншых вучоных. У адным тут памыляўся Ус. М. Ігнатоўскі: ён лічыў, што Рэч Паспалітая, створаная актам Люблінскай уніі, была адным цэлым, адной непадзельнай дзяржавай. На самай справе, як сведчаць шматлікія дакументы, Рэч Паспалітая прадстаўляла сабою федэрацыю дзвюх дзяржаў з адным каралём (ён жа вялікі князь літоўскі і рускі), з адным феадальным парламентам — Соймам, з адной палітыкай, але з рознымі законамі, войскамі, дзяржаўнымі пасадамі і апаратам, рознымі дзяржаўнымі мовамі, фінансамі, судовымі ўстановамі.

Таксама падрабязна разглядае Ус. М. Ігнатоўскі царкоўную унію 1596 г. Ен паўтарае ў асноўным палажэнні рускіх дваранскіх і клерыкальных праваслаўных гісторыкаў аб нацыянальна-рэлігійным уціску ў Беларусі. Таму прыняцце уніі ён лічыць не рэлігійным, а палітычным пытаннем; яна была працягам палітыкі скасавання незалежнасці Літоўска-Веларускай дзярясавы, пачатай Люб
лінскай уніяй 1569 г., лічыць Ус. М. Ігнатоўскі. Такім чынам, аўтар даў падставы і пазнейшым гісторыкам прытрымлівацца пазіцый рускіх дарэвалюцьшиых гісторыкаў. Гэту пазіцыю Ігнатоўскага можна вытлумачыць палітычным становішчам Беларусі ў той момаит, калі пісалася кніга. Свой настрой супраць польскіх акупантаў у 1919 г. аўтар, які сам вёў барацьбу супраць іх і кіраваў барацьбой, перанёс і на старонкі квйгі. Таму палітыка Польшчы паказана адмоўнай, як потым паказвалася яна і ў кнігах іншых беларускіх гісторыкаў. Таму і Любліяская унія 1569 г. пакавана аўтарам як акт, падчас якога «ад вялікага
Літоўска-Беларускага княства былі адабраны і сілком прылучаны да «кароны» (як называлі Польшчу) такія багатыя, каштоўныя землі, як Падолія, Валынь, Кіеўшчына і Падлясьсе» (с. 135). 1 тут Ус. М. Ігнатоўскі ідзе за рускімі
гісторыкамі. Аналіз дакументаў паказвае, аднак, што сама шляхта гэтых ваяводстваў намагалася далучыцца да Польшчы пры ўмове захавання старадаўніх законаў і справаводства. Прычынамі гэтага былі ўжо моцная паланізацыя шляхты на Падляссі і спроба прыцягнуць польскую шляхту да абароны ўкраінскіх зямель ад штогадовых нападаў крымскіх татар, а таксама намаганне мясцовай шляхты ўраўнаваць свае правы з польскай.

Ігнатоўскі ў той жа час прызнае, што і пасля Люблінскай уніі Літоўска-Беларуская дзяржава захавала сваю самастойнасць. Ен спасылаецца на Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г., дзе было запісана, што палякі разгля-
даюцца як іншаземцы і не маюць права набываць сабе землі на Беларусі і Літве, таксама як і атрымоўваць дзяржаўныя пасады (урады).

Ус. М. Ігнатоўскі распрацаваў новы для яго часу сюжэт у гісторыі Беларусі — пра казацтва на Беларусі. Гэты падраздзел яго працы стаўся асновай для далейшай распрацоўкі тэмы (ці паўтарэння яго палажэнняў) пазнейшымі гісторыкамі — В. К. Шчарбаковым, I. Ф. Лочмелем і асабліва Л. С. Абэцэдарскім. А В. К. Шчарбакоў нават выдаў кнігу па гэтай тэме.

А вось палітычную гісторыю Беларусі з сярэдзіны XVI—XVII ст. прафесар Ігнатоўскі даў у сваёй кнізе вельмі коратка, нават канспектыўна, літаральна на некалькіх старонках. Трошкі больш ім напісана пра падзелы Рэчы Паспалітай у канцы XVIII ст., але ў асноўным ён прывёў факты без вялікіх абагульненняў.

Адносна невялікім 3'яўляецца чацвёрты раздзел кнігі, у якім гаворыцца пра становішча Беларусі ў складзе Расійскай імперыі. Ус. М. Ігнатоўскі, коратка характарызуючы далучэнне Беларусі да Расіі, зрабіў слушную заўвагу: «До-
ля працоўных мас Беларусі не палепшылася ад палітычнай перамены» . І сапраўды, калі раней Беларусь была ў складзе дзяржавы са слабым дзяржаўным апаратам, то ў Расіі прыгонніцкі апарат дзяржаўнай улады быў значна мацвейшы. Таму становішча беларускага селяиіна было больш цяжкае, як адзначае аўтар. Гэты раздзел гісторьгі Беларусі таксама вельмі кароткі. Ен
складае толькі 8 старонак, паколькі гэтьі перыяд быў асветлены Ус. М. Ігнатоўскім у асобнай кніжцы, як адзначыў сам аўтар. Фактычна тут даецца канспектыўны агляд гісторыі Беларусі XIX і пачатку XX ст. Аўтар адзначае,
што асноўвая маса памешчыкаў Беларусі была задаволена Жалучэннем Веларусі да Расійскай імперыі, бо ў Расіі такіх груповак сярод шляхты, якія б хацелі правесці карэиныя рэформы дзяржаўнага ладу, як у Рэчы Паспалітай, не было. Памешчыкі маглі жыць спакойна і ўпэўнена. Ус. М. Ігнатоўскі адзначыў, што становішча жыхароў гарадоў — мяшчан — у Расійскай імперьіі ў параўнанні з
іх становішчам у Рэчы Паспалітай пагоршылася: было скасавана самакіраванне гарадоў паводле магдэбургскага права, павялічаны падаткі, на іх пашыралася вайсковая, рэкруцкая павіннасць.

Аўтар «Кароткага нарыса гісторыі Беларусі» вельмі коратка апавядае пра палітычныя падзеі ў XIX ст. на Беларусі, засяроджваючы ўвагу чытача на палітыцы рускага ўрада ў краі. Ен падкрэслівае значэнне русіфікацыі Бела-
русі, якую праводзіў урад Мікалая I, зазначаючы, што русіфікацыя ўдарыла не столькі па моцнай польскай культуры, колькі па культуры беларускай.

Ус. М. Ігнатоўскі, насуперак гістарычным фактам, зыходзячы са сваіх марксісцкіх, класавых пазіцый (каб і на Беларусі было сялянскае паўстанне, а не толькі Пугачоў у Расіі), ахарактарызаваў польскае паўстанне 1863 г. на Беларусі як, з аднаго боку, сялянскі рух, накіраваны супраць паноў, з другога боку, палітыка-вызваленчы, незалежніцкі рух, накіраваны супраць рускага царызму. Сапраўды, можна пагадзіцца з Ус. М. Ігнатоўскім у тым, што паўстанне 1863 г. на Беларусі мела нацыянальна-вызваленчы характар, а для групоўкі чырвоных мэтаю было ўтварэнне незалежнай ад Расіі і Польшчы Беларускай рэспублікі. Для рэвалюцыянераў-народнікаў (чырвоных) і чырвонага дыктатара паўстання В. К. Каліноўскага такая мэта існавала. Але з тым, што паўстанне на Беларусі
было сялянскім, пагадзіцца нельга. Шляхецкім яго лічылі і дарэвалюцыйныя даследчыкі, да такой жа высновы прыйшлі і савецкія даследчыкі, і перш за ўсё С. М. Самбук. Дастаткова зазірнуць у Беларускую Савецкую Энцыклапедыю, каб пераканацца ў шляхецкім характары паўстання 1863 г. на Беларусі. 70 працэнтаў удзельнікаў паўстання складалі дваране (галоўным чынам дробныя чыноўнікі,
інтэлігенцыя, малазямельная і беззямельная шляхта). 1 толькі 18 працэнтаў складалі сяляне (у большасці ў Гродзенскай губерні). Асноўная маса беларускага сялянства за паўстанцамі не пайшла, нягледзячы на заклікі Каліноўска
га і ягонай «Мужыцкай праўды». Царызму ўдалося нават накіраваць беларускіх праваслаўных сялян, растлумачваючы, што яны рускія, супраць паўстанцаў-паноў. Дайшло да парадаксальнай сітуацыі, калі пануючы клас рус-
кага дваранства ўзбройваў прыгнечаных сялян, накіроўваючы іх супраць другой часткі дваранства — аігалячанага беларускага і польскага. На жаль, версія, якую ўвёў Ус. М. Ігнатоўскі, раз-пораз 3'яўляецца на старонках друку.

Тут таксама трэба заўважыць, што Ус. М. Ігнатоўскі, зыходзячы хіба з таго меркавання, што імя Вікенцій не беларускае, а польскае (а сапраўды — каталіцкае), вырашыў пасмяротна перайменаваць нацыянальнага героя Ве-
ларусі Вікенція Канстанціна Каліноўскага толькі ў Канстанціна, каб не быў палякам, бо ў той час, як ён пісаў сваю працу, Ус. М. Ігнатоўскі вёў барацьбу з палякамі. Таму ўпершыню ў гістарычнай літаратуры 3'явілася новая форма найменавання Каліноўскага — Кастусь Каліноўскі (Кастусь — правадыр сялянскага паўстання), пра якую сам Вікенцій Каліноўскі так ніколі і не даведаўся, бо загінуў на шьібеніцы ў 1864 г.Ва ўсіх сваіх асабістых дакументах Каліноўскі подпісваўся заўсёды «Вікенцій Каліноўскі», бо калі ў католікаў
два імені, то заўсёды ўжываецца першае. 1 ў тагачасных афіцыйных дакументах і Пецярбургскага універсітэта, і губернскай дваранскай зборкі, і ў прыгаворы да пакарання смерцю ўжывалася толькі імя Вікенцій. Пра гэта прыходзіцца гаварыць, бо легенда пра імя Кастусь, якую ўвёў у абіход Ус. М. Ігнатоўскі, пашыраецца і дагэтуль. Яна вельмі нагадвае гісторыю з «палепшаным» імем Францішка Скарыны, якога трэба абавязкова было ў 40-х гадах зрабіць праваслаўным беларусам, г. зн. Георгіем. Усе гэтыя пасмяротныя перайменаванні з'яўляюцца далёкімі вынікамі русіфікатарскай палітыкі царскіх улад на Беларусі.

У сувязі са скарачэннем аб'ёму сваёй кнігі ў канцы яе Ус. М. Ігнатоўскі ў тэлеграфным стылі апавядае пра нацыянальна-вызваленчы рух на Беларусі ў другой палове XIX — XX ст.

Пятаму перыяду гісторыі Беларусі пасля звяржэння царызму і да 1924 г. Ус. М. Ігнатоўскі прысвяціў толькі 6 старонак. Практычна гістарычныя падзеі тут толькі
пералічаны. Ус. М. Ігнатоўскі адзначае: «На Беларусі Кастрычніцкая рэвалюцыя, развязаўшы сацыяльнае пытаньне, павінна была спаткацца і спаткалася з нацыянальным пытаньнем». Ен падкрэсліў, што на грунце адзінага нацыянальнага фронту стаў і Усебеларускі Кангрэс, які сабраўся ў снежні 1917 г. і абвясціў Беларусь дэмакратычнай рэспублікай і разам з тым прызнаў Усебеларускі Савет сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў. Аўтар кнігі тлумачыць пазіцыі розных накірункаў беларускага нацыянальнага руху. Вельмі цікавае яго назіранне адносна неабходнасці ўтварэння БССР, пытанне пра якое
было пастаўлена на VI паўночна-заходняй канферэнцыі Расійскай Кампартыі ў Смаленску ў канцы снежня 1918 г. Ен адзначае: «На працягу працы канферэнцыі выявілася, што партыя павінна дзеля бальшавізацыі беларускіх мас узяць у свае ўласныя рукі разьвязваньне нацпытаньня». Таму і была абвешчана БССР.

«Кароткі нарыс гісторыі Беларусі» Ус. М. Ігнатоўскага застаецца да нашага часу адным з каштоўных твораў беларускай гістарыяграфіі. Ен у канцы 20-х гадоў XX ст. лічыўся першым марксісцкім курсам беларускай гісторыі. Гэты твор беларускага гісторыка адлюстраваў новы падыход да гістарычных фактаў аўтара, часам з удалымі высновамі, часам са спрошчаным і паспешлівым тлумачэннем падзей, выкліканым сацыяльным заказам. Але трэба аддаць належнае гэтай працы. Яна была пэўнай ступенню ў распрацоўцы гісторыі Беларусі як прадмета. Пасля «Кароткага нарыса» 3'яўляецца шэраг прац іншых беларускіх гісторыкаў, якія ўнеслі свой уклад у далейшае развіццё гістарычнай навукі на Беларусі.

А. П. ГРЫЦКЕВІЧ, доктар гістарычных навук.

--------------------
Рэкляма

__________________________________________________

(с) Вэбмайстар:  Сьцізорык. Менск. 2001