Volgend jaar is het drie eeuwen geleden dat de Russische tsaar Peter de Grote naar Nederland kwam om het vak van scheepstimmerman te leren. Zijn bescheidenheid, leergierigheid en eenvoud worden allerwege geprezen. Maar Peter had ook slechte eigenschappen. Zo vermoordde hij bijvoorbeeld zijn eigen zoon.

'Toen de tsaar Europa had gezien, besloot hij Ruslnd te veranderen in Holland'

Peter de Grote maakte meer slachtoffers dan Stalin

Door ANDRÉ HORLINGS

(31 augustus 1996) Bescheiden, leergierig, eenvoudig, wars van het protocol: allemaal eigenschappen van Peter de Grote (1672-1725), die vanaf 7 september veelvuldig zullen worden gememoreerd. Want dan begint in Zaanstad en St. Petersburg de 'Peter de Grote-manifestatie', die zich als een olievlek over Nederland en Rusland zal verspreiden. De Nederlands-Russische betrekkingen zijn drie eeuwen oud en dat is aan tsaar Peter te danken. In 1696 bouwde hij naar Nederlands voorbeeld een Russische vloot en een jaar later bracht hij een bezoek aan ons land om er het vak van scheepstimmerman te leren.

Dat is echter maar een deel van het verhaal. Peter had de vloot nodig omdat hij tussen 1695 en 1721 onafgebroken oorlog voerde. De fundamenten van het moderne Rusland, dat hij in een kwart eeuw uit de grond stampte, werden gebouwd op de lijken van naar schatting twee miljoen arbeiders, boeren en soldaten. Hij was wars van het hofprotocol, maar joeg zijn zoon Aleksej de dood in omdat die geen belangstelling had voor zijn militaristische avonturen.
Peter de Grote kreeg dan ook -- tussen bijvoorbeeld de paranoïde tsaar Ivan de Verschrikkelijke en massamoordenaar Josef Stalin -- een eervolle plaats in het boek 'Russische schurken', dat in 1992 verscheen. De historica Jozien Driessen stelde daarbij als criterium dat een schurk weet dat zijn daden niet goed zijn. Daarom pleitte ze hem vrij van schuld aan de dood van de Russen die zijn droom moesten verwezenlijken: 'Dat er epidemiën uitbraken als gevolg van ondervoeding en onzindelijke huisvesting wist men pas een halve eeuw later'. Maar wel verklaarde ze Peter volledig verantwoordelijk voor de afschuwelijke martelingen waaraan hij bijna 2000 muitende soldaten blootstelde voordat ze op gruwelijke wijze werden geëxecuteerd. En aan de dood van tsarewitsj Alexej, die hij misschien wel met eigen handen om het leven bracht.

Bezichtiging

In 1670 werd tsaar Aleksej Michailovitsj van Rusland weduwnaar. Hij had er weinig vertrouwen in dat zijn gebrekkige zoons Fjodor en Ivan in staat zouden zijn hem op te volgen. Dochter Sofia had aanzienlijk meer in haar mars, maar een vrouw op de troon was voor Aleksej onaanvaardbaar. Hij besloot opnieuw te trouwen en tegelijkertijd een eeuwenoude traditie nieuw leven in te blazen. Hij koos de nieuwe tsarina uit de mooiste en verdienstelijkste meisjes die voor een smotriny _ bezichtiging _ naar het Kremlin werden ontboden. Allemaal waren ze maagd en beschikten ze over een goed verstand, een goede gezondheid en de vurige hoop te worden uitverkoren. Zijn nieuwe bruid Natalja schonk hem op 30 mei van het Russische jaar 7180 (op onze kalender 1672) een zoon: Peter.
Tsaar Aleksej had een vooruitziende blik. Peter was vier toen hij stierf. De 15-jarige ongezonde Fjodor volgde hem op en liet de staatszaken over aan Sofia, die Peter en zijn moeder onmiddellijk uit de hofhouding verwijderde. Maar toen Fjodor zes jaar later overleed passeerde de landsvergadering de 16-jarige Ivan en benoemde de 10-jarige Peter tot tsaar. Sofia pikte dat niet, ontketende een slachtpartij in het Kremlin en wist gedaan te krijgen dat Peter de troon met Ivan moest delen. Intussen hield zij de touwtjes in handen.
Uit niets blijkt dat tsaar Peter I dat betreurde. Hij zette zijn jeugd voort op het landgoed Preobrazjenskoje en speelde daar met levende soldaatjes. Driehonderd jongens werden gerekruteerd en bootsten het echte soldatenleven na, met lange marsen, wachtlopen en het aanleggen van loopgraven. Peter bouwde vestingen en oefende met echte wapens, waardoor er soms ook echte gewonden vielen. Hij legde daarmee de basis voor de twee oudste regimenten van de latere Keizerlijke Garde. Een andere passie werd het zeilen, waarvoor hij instructies kreeg van de Nederlandse scheepstimmerman Karsten Brandt.

Klooster

In 1689 besloot Sofia zichzelf voorgoed van lastpak Peter te verlossen. Ze beraamde een omsingeling van het landgoed en het was de bedoeling dat haar halfbroer, zijn amateursoldaten, zijn gevolg en zijn familie om het leven werden gebracht. Maar het plan werd veraden door twee van haar soldaten. Peter vluchtte naar het Drievuldigheidsklooster, dat behalve een gewijde plaats ook een versterkte vesting was. Zijn speelkameraden, intussen geoefende soldaten, voegden zich aan zijn zijde. Het officiële leger volgde -- in heel Rusland liepen de kazernes leeg om het klooster te versterken.
Uiteindelijk koos ook patriarch Joachim, de leider van de Russisch-Orthodoxe kerk, zijn zijde. Peter dwong Sofia zich terug te trekken in het Nieuwe-Maagdenklooser in Moskou. De onnozele Ivan bleef mede-tsaar, onder de leiding van moeder Natalja. De intussen 17-jarige Peter had nog lang geen zin om te regeren. Wel trouwde hij 'met het oog op het verwekken van een troonopvolger', met Jevdokia Lopoechina, die hem in 1690 een zoon schonk: tsarewitsj Aleksej. Negen jaar later zou hij ook haar in een klooster opbergen.
Toen patriarch Joachim in 1691 overleed bezwoer hij Peter en Ivan in zijn testament 'om alle rechtgelovige (Russisch-orthodoxe) christenen in hun rijk te beletten met ketterse andersgelovigen zoals Latijnen, luthersen, calvinisten en goddeloze Tataren om te gaan en vriendschap te hebben'. Zelf had hij al het goede voorbeeld gegeven door een Duitse mysticus op het Rode Plein in Moskou levend te verbranden. Maar Peter had er geen oren naar. Hij kleedde zich 'Europees' en was vaak te vinden in de Vreemdelingenwijk omdat de omgang met buitenlanders hem fascineerde. Hij verdeelde zijn tijd tussen slemppartijen, zeilen, zijn maîtresse Anna Mons en oorlogsspelletjes vol grappen en grollen en narren en dwergen; in 1694 vielen bij zo'n 'oefening' 24 doden en 50 gewonden.

Vloot

Ondanks zijn geringe belangstelling voor staatszaken gaf Peter in 1697 blijk van een staaltje strategisch vernuft dat enorme bewondering afdwong. Al sinds de Turkse belegering van Wenen in 1529 was een groot deel van Europa in oorlog met de Turken, al gebeurde er meestal maar weinig aan het front. In 1695 probeerde Peter de Turkse vesting Azov aan de rivier de Don bij de Zwarte Zee te veroveren, maar dat werd een rampzalige mislukking. In de winter liet hij, onder leiding van buitenlandse specialisten en met behulp van 30.000 van huis en haard weggesleurde arbeiders, aan de bovenloop van de Don een zwaar bewapende riviervloot bouwen. Die werd nog uitgebreid met twee in Nederland gebouwde oorlogsschepen, de Apostel Petrus en de Apostel Paulus, die met paarden over de bevroren rivieren werden gesleept. In juli 1696 keerde Peter naar Azov terug. De vesting capituleerde. Moskou hield er een vlootbasis aan de Zwarte Zee aan over.
Maar hij had nog geen echte vloot. Daarom stuurde de 24-jarige Peter telgen uit aanzienlijke geslachten naar Venetië en Holland om ervaring op te doen en huurde hij Nederlandse scheepsbouwers en admiraals in om de benodigde schepen te bouwen en te besturen. Dat was in 1696, nu driehonderd jaar geleden. In hetzelfde jaar was hij alleenheerser geworden, doordat mede-tsaar Ivan overleed.
Op 9 maart 1697 vertrok een 'Groot Gezantschap' vanuit Moskou naar West-Europa. Een voor Rusland unieke onderneming, want nog in 1672 was sprake van een officieel verbod, omdat Russen in het buitenland 'de zeden en opvattingen van andere volkeren zouden leren kennen en op het idee zouden kunnen komen de ketenen van hun slavernij te verbreken'. Tsaar Peter reisde incognito mee, als onderofficier Peter Michajlov. Dat was best een beetje naïef, want met zijn lengte van 2,07 meter was hij bepaald geen onopvallende figuur en bovendien had hij last van een zenuwtrek.

Zaandam

Op 18 augustus, ruim vijf maanden later, bereikte het Gezantschap de grens met Nederland. Peter spoedde zich onmiddellijk naar Zaandam, omdat de Republiek der Verenigde Nederlanden volgens Hollandse zegslieden daar zijn oorlogsschepen bouwde. Dat bleek niet het geval. Zaandam was een zeer ondernemend stadje met onder meer 50 scheepswerven, 250 houtzagerijen en 250 olie-, pel- en papiermolens, maar oorlogsschepen liepen in Amsterdam van stapel. Nadat hij werd herkend door een schipper die veel op Archangel had gevaren was de lol eraf. De tsaar struikelde over duizenden nieuwsgierige Zaandammers, die allemaal een glimp van hem wilden opvangen. Na vijf dagen vluchtte Peter naar Amsterdam.
Daar bezorgde burgemeester Nicolaas Witsen de tsaar een plaats op een werf van de Verenigde Oostindische Compagnie, samen met tien volontairs. Speciaal voor hen werd een fregat op stapel gezet. Peter maakte zich er verdienstelijk en kreeg na afloop een getuigschrift. Intussen had een ander lid van zijn Gezantschap, de Georgische kroonprins Arschil Bagraton, zich in Den Haag bekwaamd in 'de kunst van het bombarderen'.
Toch was Peter niet geheel tevreden over zijn Nederlandse opleiding. De Hollanders werkten, vond hij, 'teveel met een timmermansoog'. Daarom ging hij begin 1698 naar Londen om zijn kennis bij te spijkeren. Hij woonde er in een landhuis, dat beschikbaar was gesteld door de Britse regering. Na zijn vertrek in mei bleken huis en tuin ernstig beschadigd. Twintig schilderijen en portretten zaten vol gaten als gevolg van schietoefeningen; bovendien hield Peter ervan zich op een kruiwagen dwars door heggen te laten duwen. Koning-stadhouder Willem III vergoedde de schade.

Veranderingen

De tsaar liet zich zeer door zijn reis inspireren. De historicus Nikolaj Karamzin vatte in 1825 zijn hervormingsdrift samen met: 'Nu hij Europa had gezien, besloot Peter Rusland te veranderen in Holland'. Hij dwong de mannen hun baarden af te scheren. De kaftans moesten uit en 'Duitse' kleding werd verplicht. Vrouwen werden uit hun traditionele vrouwenverblijven gejaagd; ze moesen aan het 'openbare leven' deelnemen. Militairen en ambtenaren boven een bepaalde rang werden in de adelstand verheven. Hij ontwierp nieuwe, eenvoudige Russische drukletters en introduceerde massamedia als prent, pamflet en 'koeranty' om de bevolking te bespelen.
Op 31 december van het Russische jaar 7208 volgde 1 januari 1700, al liep de Russische kalender daarmee toch nog elf dagen achter op de Gregoriaanse tijdrekening (dat werd pas in 1918 door Lenin rechtgezet; daarom werd de Oktoberrevolutie na die tijd steeds in november herdacht). Verder maakte Peter de Russisch-Orthodoxe ondergeschikt aan de wereldlijke macht. De kerk moest zijn rijkdommen beschikbaar stellen om Peters plannen te financieren.
Tussen 1700 en 1725 volgde de ene ingrijpende maatschappelijke hervorming na de andere. Rusland veranderde van een onbeduidend land in de periferie in een Europees land dat meetelde in internationale politiek. Toen Peter stierf had Rusland het grootste staande leger van Europa.
Die medaille had een keerzijde: Peter hield geen rekening met mensenmateriaal. Hij ontwierp in een moeras een nieuwe hoofdstad, St. Petersburg, vernoemd naar de apostel Petrus. Maar de stad werd gebouwd 'op mensenbeenderen'; op de botten van een miljoen arbeiders die tijdens de bouw massaal het loodje legden van honger, kou en uitputting.

Oostzee

Een tweede miljoen stierf bij bouwprojecten elders of in dienst van het leger, dat voortdurend oorlog voerde. Want hoewel Peter, dankzij zijn Nederlandse ervaringen, over een imposante oorlogsvloot beschikte, had hij daar weinig aan. Het einde van de Europese oorlog met Turkije in 1699 beroofde hem van de illusie van vrije toegang tot de Zwarte Zee. Daarom verklaarde hij onmiddellijk Zweden de oorlog, om vaste voet in de Oostzeehavens te krijgen. Een haastige coalitie met Denemarken en de Poolse koning August von Saksen (Polen zelf deed niet mee) leed snel schipbreuk: de Denen sloten al in 1700 vrede met de Zweden; de Russen werden drie maanden later bij Narva teruggeslagen.
Maar in 1708 keerde het tij. De Zweedse koning Karel XII probeerde Peter de genadeslag toe te brengen en rukte op tot diep in Rusland, maar liep net als later Napoleon en Hitler vast in de strenge winter. Het daaropvolgend jaar werd Zweden vernietigend verslagen in de Slag bij Poltava, die door de Russen in één adem wordt genoemd met die van Stalingrad. De oorlog sudderde nog geruime tijd door en na de definitieve vrede in 1721 waren Finland en een groot deel van de Baltische kust Russisch bezit.
De militairen voor zijn legermacht werden eenvoudig gerecruteerd. In 1705 werden de boeren verplicht soldaten te leveren. Die kregen een standaarduniform en een geweer met bajonet en dienden voor het leven. Zo kort als dat nog duurde, want epidemieën, honger en slechte huisvesting eisten hun tol. De Russische dissident Mark Azbel, een natuurkundige die tijdens het regiem van Brezjnev tevergeefs toestemming vroeg om naar Israël te vertrekken, maakte een eenvoudige balans op: 'Er zijn mensen die Hitler en Stalin even grote schurken willen noemen. Dat is niet juist. Stalin was een groter schurk dan Hitler, want hij richtte zijn eigen mensen te gronde. Maar als je naar het aantal slachtofers van Stalin kijkt, valt dat geheel in het niet bij het aantal mensenlevens dat het bewind van Peter de Grote kostte: twee van de veertien miljoen inwoners'.

Muiterij

De Nederlandse historica Jozien Driessen denkt daar genuanceerder over. Wel acht zij Peter de Grote volstrekt verantwoordelijk voor twee misdrijven waarin hij welbewust de hand had: de executie van bijna 2000 muitende soldaten en de dood van zijn eigen zoon Aleksej.
In 1698, toen Peter op het punt stond Venetië te bezoeken, sloegen in Rusland 2000 soldaten aan het muiten. Ze moesten van Azov aan de Zwarte Zee naar de Litouwse grens marcheren, maar mochten onderweg niet eventjes naar huis. Woedend rukten ze op naar Moskou. De opstand werd in bloed gesmoord: 130 aanstichters werden onmiddellijk geëxecuteerd; de rest verdween de gevangenis in. Maar dat ging Peter niet ver genoeg. Hij brak zijn reis af, spoedde zich naar Moskou en gaf opdracht alle 1714 gevangenen 'te verhoren'. Dat betekende: slaan met de knoet en zachtjes roosteren op vuur; wie het bewustzijn verloor werd opgelapt om opnieuw te kunnen worden gefolterd. Uiteindelijk werden 1200 soldaten onthoofd, gevierendeeld of gehangen. Peter hing drie van de aanstichters op voor het kloosterraam van halfzus Sofia en zou persoonlijk vijf hoofden hebben afgeslagen. De galgen bleven de hele winter staan en werden pas verwijderd toen de lijken in het voorjaar vreselijk gingen stinken.

Zoon

De welbewuste moord die Peter liet uitvoeren op zijn bloedeigen zoon Aleksej vond plaats in 1718. De diepgelovige tsarewitsj had weinig bewondering voor het werk van zijn vader; veel liever bestudeerde hij Russische religieuze literatuur. Hij liet zich door Peter dwingen tot een politiek huwelijk met de Duitse prinses Charlotte van Wolfenbüttel, maar was tot zijn laatste snik verliefd op zijn Finse bijzit Afrosinja. Toen Peter hem opdroeg naar St. Petersburg te verhuizen vroeg hij asiel aan de Habsburgse keizer Karel VI, maar gaf zich over toen Peter beloofde dat hij met Afrosinja mocht trouwen (Charlotte was intussen overleden). In St. Petersburg werden eerst zijn vrienden opgepakt, gefolterd en terechtgesteld. Op 19 juni 1718 was Aleksej aan de beurt. Hij kreeg 25 slagen met de knoet en vijf dagen later nog eens 15; de vellen hingen in repen aan zijn rug. Een rechtbank dwong hem tot de bekentenis dat hij gezegd had: 'Ik hoop dat mijn vader dood gaat'. De 127 leden van het gerechtshof waren het er unaniem over eens dat hij daarmee het doodvonnis verdiende; Peter dwong hen dat nog eens te bevestigen met hun handtekening. Op 26 juni ging de tsaar op bezoek bij zijn zoon in de kerkers. Wat daar gebeurde is niet bekend, maar Aleksej stierf nog dezelfde dag. Mogelijk als gevolg van de zweepslagen, maar velen houden het erop dat hij eigenhandig door zijn vader om het leven werd gebracht.
© André Horlings (WUGO)

Terug naar Dutch Courage's Publicaties

Dutch Courage's Sites:
Live!: WORLD WEBCAM MONITOR Hundreds of webcams LIVE!
International: Index | Reference | 'Stop de persen' | History | Life | World | Year 2000 | Predictions | Internet
Nederlands: Nederland | Publicaties | Arnhem Spookstad (Boek)
Weblog: Dutch Courage's Curiousities
Special: Splashdown of MIR | Eclips '99

Zoek naar méér bij DUTCHCOURAGE:
PicoSearch


visitors (Statistics since June 2000) | horlings@chello.nl

View My Guestbook Sign My Guestbook
(Please tell from what site you came)
See who's visiting this page. View Page Stats
See who's visiting this page.

DUTCH COURAGE IS A OF

See GeoCities | Build your OWN website


1