Duizend jaar geleden was IJsland een heidense natie. De Vikingen aanbaden de almachtige Odin, de dondergod Thor en nog een hele reeks andere Germaanse goden en godinnen. In Europa was het christendom in opmars. De reeds bekeerde Noorse koning Olaf zag het als zijn opdracht zijn onderdanen van het nieuwe geloof te overtuigen; als het niet goedschiks ging dan kwaadschiks. De IJslanders kregen het steeds drukker met het verwijderen van missionarissen die hen wilden kerstenen. Het leidde op het eiland tot een enorme onrust en een toenemende strijd tussen bekeerde christenen en vasthoudende heidenen. De eenheid van het land was in gevaar. Maar op de grote volksvergadering van het jaar 1000 kwam het tot een verbazingwekkend compromis. De IJslanders werden er christenen, van de ene dag op de andere, maar ze hoefden hun rituelen niet af te zweren. Aldus de sage, waar echter volgens prof. Sigurdur Lindal van de Universiteit van Reykjavik niet al te veel waarde aan moet worden gehecht.

IJslandse heidenen in het jaar 1000 overstag uit vrees voor anarchie

In één dag bekeerd tot Christen

Door ANDRÉ HORLINGS

(13 december 1995) De eerste bewoners van IJsland waren christenen: Ierse monniken die bij de nadering van Vikingschepen het binnenland invluchtten. Waarom ze kwamen en waar ze bleven is onduidelijk; een eilandje Papey aan de oostkust herinnert nog aan hun aanwezigheid. Rond 860 ontdekte een uit de koers geslagen Noorman bij toeval het vrijwel onbewoonde eiland in het noorden van de Atlantische Oceaan. Het werd een toevluchtsoord voor avonturiers, op zoek naar nieuwe horizonten; moordenaars, op de vlucht voor bloedwraak; boeren zonder land; zelfs vorsten die van de troon gestoten waren, toen de Noorse koning Harald Schoonhaar de Scandinavische volkeren verenigde in één rijk.

Om de anarchie te beteugelen besloten de IJslanders in 930 tot het houden van een jaarlijkse wetgevende volksvergadering, de Althing (alle dingen); het land werd daarmee de oudste democratie ter wereld. Ze kozen daarvoor een vlakte in het zuidwesten, Thingvellir (Ding-vallei), precies op de geologische breuklijn tussen Europa en Amerika -- de evenwijdige scheuren in het landschap maken onmiskenbaar duidelijk dat beide continenten zich hier steeds verder van elkaar verwijderen. De rotswanden bieden er een uitstekende akoestiek, ideaal voor het houden van toespraken. Daar werden nieuwe wetten afgekondigd, misdadigers geëxecuteerd en overspelige vrouwen in de rivier verdronken. De bijeenkomst in het jaar 1000 werd een van de belangrijkste in de geschiedenis: de heidense Vikingen bekeerden zich massaal tot het christendom.
Er is weinig bekend over hun oude geloof. Heidense bronnen ontbreken. De overleveringen vertonen duidelijke overeenkomsten met het beeld dat de Romeinse geschiedschrijver Tacitus rond het jaar 100 schetste van de zeden en gewoonten van de volkeren in Germania. Maar de Vikingen leefden in Scandinavië, dat nooit door de Romeinen werd bezet. En sindsdien waren er 900 jaar verstreken. De IJslandse saga's verschenen nog eens twee eeuwen later.

Zendelingen uit Scandinavië

Christelijke invloeden waren vanaf het begin op IJsland aanwezig. Een deel van de immigranten kwam uit Ierland, Engeland of Schotland, waar al sinds de vierde eeuw zendelingen werkten; sommigen waren zelfs gedoopt. De meesten kwamen echter uit Scandinavië en aanbaden de oppergod Odin (Wodan), zijn gemalin Frigg (Frija), de god van donder en bliksem Thor (Donar) en nog een hele reeks andere goden en godinnen. Dat gebeurde in speciale tempels, waarbij dieren werden geofferd; vooral paarden, die ook ritueel gegeten werden. Volgens de overleveringen kreeg de heidense godsdienst via de Althing een geweldige impuls. De hoofdmannen, die de wetten bepaalden, ontleenden er hun machtspositie aan. IJsland werd vrijwel een heidense natie.
Elders in Europa won echter het christendom steeds meer veld. Steeds vaker landden zendelingen op de kusten. Friedrich, een bisschop uit Saksen, en zijn IJslandse assistent Thorvald de Verre Reiziger, wisten tussen 981 tot 986 een aantal heidenen te bekeren, maar toen Thorvald een landgenoot doodde in een gevecht, werden ze van het eiland verwijderd. Korte tijd later kreeg Noorwegen zijn eerste christelijke koning, Olaf Tryggvason, die het als zijn roeping zag al zijn onderdanen te bekeren. Hij stuurde fanatieke missionarissen naar nederzettingen van de Vikingen op de Orkney- en de Shetland-eilanden, de Faröer, Groenland en IJsland. Zijn eerste zendeling op IJsland, Stefnir Thorgilsson, begon meteen de tempels te vernielen en werd prompt op de boot gezet. Hetzelfde lot trof zijn opvolger, de Vlaming Thangbrandur, die enkele hoofdmannen wist te overtuigen, maar al te vasthoudende heidenen naar de andere wereld hielp.
Terug in Noorwegen sprak Thorgilsson er twijfel over uit of dit door en door slechte volk überhaupt wel gekerstend kon worden. Koning Olaf besloot toen alle heidense IJslanders in zijn rijk te doden. Dat werd op het nippertje verijdeld. Twee christelijke hoofdmannen uit IJsland, Gissur en Hjalti, wisten hem ervan te overtuigen dat hun landgenoten op het punt stonden zich te bekeren.
Maar daar was (nog) geen sprake van. Wel was onder de IJslanders intussen grote verdeeldheid ontstaan. Fanatieke heidenen, die koste wat kost vast wilden houden aan het oude geloof, stonden fel tegenover even bezeten bekeerlingen, die de Blijde Boodschap er wel in wilden rammen. Het overgrote deel van de bevolking vreesde echter voor de eenheid en de vrede in het land en vooral voor een verbod op het eten van paardevlees en het buiten de hutten leggen van kinderen met een zorgelijke gezondheid, zodat ze een milde dood zouden sterven. Besloten werd de kwestie aan de orde te stellen op de Althing van het jaar 1000.
Even werd eraan gedacht niet één, maar twee 'wetsprekers' aan te stellen; een christen en een heiden. Het werd er één, Thorgeir van Ljosavatn, het 'heldere meer', uit het noorden van het land. Een gematigde heiden, maar hij werd de allerwijste geacht van alle stamhoofden. Hij trok zich terug in zijn tent, piekerde een dag en een nacht en riep daarna de aanwezigen op zich bij de wetsteen te verzamelen. Daar hield hij de volgens historici 'allerbelangrijkste toespraak die ooit op IJsland is gehouden'.
Hij noemde het onaanvaardbaar dat de eenheid in het land zou worden verbroken, wat onvermijdelijk zou gaan gebeuren wanneer onenigheid over de kwestie zou blijven bestaan. Het handhaven van één wet was dan ook noodzakelijk. Maar gezien de extreme standpunten moesten daar wel compromissen voor worden gesloten. En daarom diende iedereen zich tot christen laten dopen. Het aanbidden van de oude goden, het eten van paardevlees en het buiten de hutten leggen van kinderen bleef echter toegestaan, mits dat niet in het openbaar gebeurde. Maar voor een aanklacht zouden ten minste twee getuigen nodig zijn; aan geruchten zou geen waarde worden gehecht.
Thorgeir wist de aanwezigen te overtuigen. Wie als heiden was gekomen ging als christen weer naar huis. De moedigsten lieten zich dopen in het ijskoude water van Thingvellir; de anderen wachtten tot ze onderweg een hete bron met aangenamer water passeerden. De wetspreker zelf wierp zijn afgodsbeelden in een van de mooiste watervallen in het noorden, die sindsdien de Godafoss wordt genoemd.

IJslandse saga's

Professor Sigurdur Lindal (64) van de Universiteit van Reykjavik vindt het een mooi verhaal. Maar hij gelooft er niet zo veel van. ,,De geschiedenis van IJsland is uitvoerig beschreven. Er zijn vele saga's over de eerste moeilijke jaren van het bestaan op het eiland, de vrijheidsidealen, de kracht, de moed en de eer die zo belangrijk zijn geweest voor de ontwikkeling van het nieuwe vaderland. Bijvoorbeeld het 'Landnamabok', met de namen van vierhonderd pioniers en vierduizend mensen die hen vergezelden. De beroemdste IJslandse auteur, Snorri Sturluson (1179-1241), schreef onder meer de 'Heimskringla', over het leven van de Noordse koningen, en de 'Edda', waarin veel aspecten van het heidense verleden zijn verwerkt. Maar ze verschenen eeuwen later en ik acht de betrouwbaarheid niet al te groot. Maar'', zo benadrukt hij diverse malen, ,,niet iedereen op dit eiland is dat met me eens.''
Feit is dat, mede aan de hand van de saga's, vrijwel iedere IJslander tot vele eeuwen terug zijn stamboom na kan gaan; sommigen menen zelfs exact te weten waar welke voorvader vandaan kwam, waar hij aan land ging en waar hij zich meer dan 1100 jaar geleden vestigde. Lindal zelf is een afstammeling in de 15e generatie van Ogmundur Pallson, de laatste katholieke bisschop van het bisdom Skalholt, die in 1542 werd opgevolgd door een Lutheraan.
,,De meeste saga's zijn gebaseerd op het 'Islendingabok' van Ari Thorgilsson (1067-1148), het Boek van de IJslanders, die zeer beknopt, in veertien of vijftien pagina's, de belangrijkste feiten over de IJslanders weergaf, zoals de vestiging, het instellen van de Althing, de ontdekking van Groenland en de introductie van het christendom. Volgens mij werd het Landnamabok geschreven om het eigendomsrecht op IJsland vast te leggen. De Heimskringla is een pleidooi voor loyaliteit met de Scandinavische vorsten, zonder dat de IJslandse zelfstandigheid mocht worden aangetast. Snorri heeft dat trouwens niet overleefd; hij werd vermoord in opdracht van de Noorse koning.''

Een angstaanjagend landschap

Het ontbreekt op IJsland, aldus Lindal, vrijwel aan heidense overblijfselen. ,,Er is nauwelijks archeologisch materiaal gevonden. Het beperkt zich vrijwel tot een beeldje van Thor, de god van de bliksem en de donder, en een bel die bij de heidense eredienst zou kunnen zijn gebruikt. Wel biedt het IJslandse landschap, gekenmerkt door vuur en ijs, grillige lavaformaties, hete bronnen en andere geologische verschijnselen die voor de mensen uit die dagen angstaanjagend moeten zijn geweest, tal van aanknopingspunten voor mystiek. In alle beschrijvingen neemt de natuur een belangrijke rol in. Een berg bij Stykkisholmer in West-IJsland bijvoorbeeld, de Helgafell, zou zó heilig zijn geweest, dat niemand hem mocht aanschouwen; eerst moest men zich grondig reinigen.''
De verhalen zijn volgens hem sterk geromantiseerd. ,,De overwinning van het christendom is des te glorieuzer, wanneer die gepaard gaat met heftig verzet. Ik denk dat de missionarissen geen echte geestelijken waren, maar afgezanten van de koning, die diens macht over het eiland moesten bevestigen.''
Volgens Lindal werd het christendom op IJsland echter wel voortdurend gekenmerkt door het eeuwigdurende verlangen naar onafhankelijkheid, wat pas in 1944 werd gerealiseerd, toen moederland Denemarken door de Duitse bezetting machteloos geworden was. ,,De katholieken noch de latere lutheraanse gelovigen hebben zich de wet op laten leggen door het buitenland. Ze gingen hun eigen gang, zo goed als dat mogelijk was. Het katholieke geloof op het eiland had grieks-orthodoxe elementen. Een deel van de Heimskringla speelt in Novgorod in Rusland. Er zaten IJslanders in het leger van Constantinopel. Er waren pogingen om orthodoxe priesters naar IJsland te halen, maar dat werd verboden door de katholieke bisschoppen. En hoewel de IJslanders bijna net zo abrupt lutheraan werden als christen is de laatste katholieke bisschop onze grootste vrijheidsheld.''

De bekering kwam per oorlogsschip

Ook de overgang naar het protestantisme werd 'bevorderd' door overzeese heersers. In dit geval koning Christiaan III van Denemarken, die in 1536 de Lutherse kerk stichtte in Denemarken, Noorwegen en op de Faröer-eilanden. Op IJsland waren in die tijd twee bisdommen, Skalholt in het zuiden en Holar in het noorden. ,,Toen bisschop Palsson van Skalholt in 1542 overleed, werd hij vervangen door een Lutheraan, Gissur Einarson, die tactvol optrad en een al te grote Deense invloed wist te voorkomen. Tot zijn dood, zes jaar later, onderhield hij een goede relatie met zijn katholieke collega Jon Arason, maar wel won intussen het protestantisme aan invloed. Te sterk, meende Arason, die toen een campagne begon tegen de nieuwe leer en tegen het Deense koningshuis. Hij schreef de paus om hulp, maar die liet weten daartoe niet in staat te zijn. De Deense reactie was keihard: in 1551 werden Jon en zijn twee zonen onthoofd. Als wraak vermoordde een groep IJslanders iedere Deen die ze tegenkwamen. Het lijk van de bisschop werd naar Holar vervoerd en plechtig begraven. De bekering kwam per oorlogsschip. De IJslanders werden lutheraan, maar de naam van Jon Arason leeft tot vandaag toe voort als de grootste IJslandse martelaar die zijn leven gaf voor de vrijheid.''
,,Jon Arason is de enige martelaar van de reformatie in de noordelijke landen'', weet prof. Sigurdur Lindal. ,,Maar in de de Lutherse kerk hielden veel katholieke gebruiken stand: de missen bleven in het Latijn en de Maria-verering bleef tot ver in de 19e eeuw onaangetast.''
Opvallend in het tegenwoordige IJslandse landschap zijn de vele kerken in het binnenland, ver van de bewoonde wereld. Ze werden vroeger gebouwd bij grote boerderijen; predikanten te paard maakten een regelmatige ronde. Tegenwoordig komt de dominee per auto en treft hij maar weinig kerkgangers aan, maar de gebouwen worden zorgvuldig onderhouden. Bijna elke IJslander is nog steeds Lutheraan, maar de vrijheid van godsdienst staat hoog in het vaandel. De 2500 IJslandse katholieken, één procent van de bevolking, hebben ook weer een bisschop; sinds eind september Joannes Gijsen uit Nederland. In een van de vele sekten worden Odin, Thor en Frya aanbeden, maar Sigurdur Lindal neemt dat niet erg serieus. ,,Het zijn exentriekelingen, die zich vooral baseren op de Edda. Maar dat is, zoals ik al vertelde, beslist geen betrouwbare bron.''
© André Horlings (WUGO)

Terug naar Dutch Courage's Publicaties

Dutch Courage's Sites:
Live!: WORLD WEBCAM MONITOR Hundreds of webcams LIVE!
International: Index | Reference | 'Stop de persen' | History | Life | World | Year 2000 | Predictions | Internet
Nederlands: Nederland | Publicaties | Arnhem Spookstad (Boek)
Weblog: Dutch Courage's Curiousities
Special: Splashdown of MIR | Eclips '99

Zoek naar méér bij DUTCHCOURAGE:
PicoSearch


visitors (Statistics since June 2000) | horlings@chello.nl

View My Guestbook Sign My Guestbook
(Please tell from what site you came)
See who's visiting this page. View Page Stats
See who's visiting this page.

DUTCH COURAGE IS A OF

See GeoCities | Build your OWN website


1