Get your own Free Homepage- Z. Pinar Ozturk
Gectigimiz gunlerde elektronik posta kutuma uluslararasI bir is antlasmasI olan MAI hakkInda bir mektup geldi. Mektubun icerigi internetteki MAI karsItI hareket ile ilgiliydi. Bu konuda ufak capta bir arastIrma yaptIgImda, genelde antlasma karsItI ve ingilizce hazIrlanmIs web sayfalarIyla karsIlastIm. Elimdeki bilgileri Turkce'ye cevirmeye calIstIm.
MAI kIsaltmasI ingilizce "Multilateral Agreement on Investment" tamlamasInIn bas harflarinden olusuyor. Kelime bazInda Turkce'ye cevrildiginde "CoktaraflI YatIrIm AntlasmasI" seklini alIyor. Antlasma icin gorusmeler, ekonomik acIdan guclu 29 ulkenin olusturdugu OECD uyeleri tarafIndan 1995'ten beri yurutumekte. Onumuzdeki yIl ise tamalanIp diger ulkelerin onayIna sunulmasI planlanIyor. Bu ulkelerin yanIsIra dunyaki 500 cokuluslu sirketin 447'si de bu topluluga uye. AntlasmanIn amacI sermaye hareketinin libarellesmesi ya da diger bir deyisle yabancI yatIrImcIya genis anlamda ayrIcalIklar tanImak. gorusmeler bugune kadar ne basIna ne de sunulmasI planlanan diger ulkelere acIklanmamIs. Subat 1997'de bir grup gorusme metinlerini dIsarIya sIzdIrmayI basarana kadar toplantIlar buyuk bir gizlilik icinde yurutulmus. Gercekler ortaya cIktIgInda antlasma hem diger ulkeler hem de toplum tarafIndan protestolarla karsIlanmIs. Bunun uzerine degisik ulkelerden sivil toplum orgutleri internet yoluyla birbirleriyle haberleserek karsIt bir tavIr icin harekete gecmisler.
AntlasmanIn ana hatlarInIn internete sIzmasI fazlasIyla rahatsIz edici olmasIna karsIn toplantIlar yeni strateji arayIslarIyla devam etmekte. Gorusmeciler antlasma sartlarInI biraz yumusatabilirler ancak isteklerinin cogundan vazgecmeyecekleri kesin.
AntlasmanIn icerigi incelendiginde, MAI'yi imzalayan ulkeler kIsaca asagIdaki sartlara uymak zorundalar;
1.Devlet butun sektorlerini, insaat, haberlesme , dogal kaynaklar da dahil olmak uzere yabancI yatIrImcIlara acmak zorundadIr.
Bir cok ulke kendi ekonomik degerlerini korumak adIna yabancI sermayeye belli sektorlerde kIsItlamalar getirir. Ornegin, Meksika'daki petrol isletmelerinin ancak belli bir kIsmInI satIn alabilir yada bir isletmeye ortak olabilirsiniz. MAI ile bu gibi kIsItlamalar veya yabancI yatIrImcIya herhangi bir devlet mudahalesi soz konusu olamaz.
2.Devlet yabancI sermayedardan hicbir onkosul talep edemez.
Her devlet yabancI yatIrImlarIn halka yarar saglamasI veya en azIndan zarar vermemesi icin yatIrImcIdan belli sartlarI yerine getirmesini ister. Ornegin, iscilerin bir kIsmInIn yerli halktan olmasI, uretimde yerli hammadde kullanIlmasI, sIkI cevre koruma onlemlerinin alInmasI veya uygulanabilir en yeni teknolojinin ulkeye getirilmesi gibi. Bu maddeyle devlet halka veya cevreye gelebilecek herhangi bir zararI onceden gorse bile onlemeyemeyecek.
3.YabancI yatIrImcI yerli yatIrImcIlarIn ayrIcalIklarIndan faydalanabilir.
Bu maddeyle yabancI yatIrImcI vergi ve duzenlemeler konusunda yerli yatIrImcIlara uygulanan olanaklardan faydalanacak. Bu arada bir onceki maddeye gore de yerli isletmelere getirilen kIsItlamalardan da bagImsIz olacaklar.
4.YatIrImcI sirket haciz ya da kamulastIrma yolu ile devlet tarafIndan haksIzlIga ugrarsa, ortaya cIkabilecek zararlarI devlet karsIlamak zorundadIr.
Bu maddeye gore devlet mevcut ya da askIdaki yasalarI veya yonetmelikleri dIs yatIrImcInIn cIkarlarIna zarar vermeyecek bir bicimde hazIrlamak ya da duzenlemek zorunda bIrakIlIyor. Ornegin, diyelim ki sehir merkezi icindeki benzin istasyonlarInIn kapatIlmasI yolunda bir karar alIndI. MAI'ye gore petrol sirketleri karsIlastIklarI zararIn tumunu devletten talep edebilecekler. Boylece nihai karar mekanizmasI devletten yabancI sermayeye aktarIlmIs oluyor.
5.Devlet yatIrImcInIn aleyhine bir karar alIrsa, yatIrImcInIn devleti antlasma cercevesinde kurulacak bir "Anayasa Mahkemesi"ne dava etme hakkI vardIr.
DIs yatIrImcI yatIrIm yaptIgI ulkedeki herhangi bir kanunu, ki bu kanunlara cevre koruma, isci haklarI veya sektor ile ilgili duzenlemeler de dahil, kendi haklarInI korumak amacIyla mahkemeye basvurarak degistirebilir. MAI bu mahkemenin aldigI kararlarI devlet icin baglayIcI kabul ediyor. Ancak, devletlere mahkemeye basvurmalarI icin esit imkan tanInmIyor. Cunku yukarIdaki maddelere gore sirketlerin devlete karsI hicbir sorumluluklarI yok.
6.Devletler butun birimlerinin bu antlasmaya uymasInI saglamakla yukumludur.
Boylece yabancI yatIrImcIlar devlet mekanimasInI kendi politikalarI yonunde kullanabilecekler.
Bugun dunyada dIs yatIrIm ulkeler icin buyumeyi ve gelismeyi hIzlandIran ana ogelerden biri. Sermaye dolasImInIn 1990 yIlIndaki $45 trilyonluk bir hacmi genisleyerek 1996 yIlInda $231 trilyona ulasmIs. DIs yatIrImcIlar genellikle endustrilesmis ulkelerde yogunlasIrken, yatIrImlar gittikce gelismekte olan ulkelere, ozellile Guneydogu Asya ve Latin Amerika'ya dogru kaymIs. Bu ulkeler 1990 yIlInda dIs yatIrImdan %21'lik bir pay alIrken, 1995 yIlInda bu oran %35-40 civarIna ulasmIs. Bu yatIrImlarI yapanlar ise genellikle cok uluslu sirketler. En buyuk 100 tanesi biraraya geldiginde yatIrImlarIn 1/3'une sahip olduklarI ortaya cIkIyor.
Yoksul halkIn buyuk kesimi de yatIrImlarIn yogunlastIgI Guney Asya'da toplanmIs. AfrikalIlarIn yarIsI ve Dogu AvrupalIlar da yoksulluk icindeler. ABD ve BatI Avrupa'ya baktIgImIzda dunyadaki yoksul nufusun %1,ine sahip. Bu kendi nufuslarInIn %15'ine esit. Bu ulkere gidelim burada calIsalIm diye dusunenler varsa unutsunlar, cunku bu ulkerlerde 34 milyon insan isten cIkarIlmIs ve artIk gocmen istemiyorlar. Sermaye serbestce dolasIrken isgucu oldugu yere hapsedilmis. Peki onlarI burada ne bekliyor? Yoksulluk... 1960 yIlInda dunyanIn en zengin bes ulkesi ile en yoksul besi arasIndaki gelir farkI 30 kat iken 1991 yIlInda bu fark 61 kata cIkmIs. Dunya capInda Birlesmis Milletler'in (BM) kuruldugu 1945 yIlIndan beri Brut Milli Gelir %700, kisi basIna dusen gelir ise %300 artmIs. DunyanIn en yoksul 48 ulkesi dunya nufusunun %10'una sahip iken gelirin sadece %0.1'ini alIyor. Bu ulkelerde 1993'te ortalama kisi basIna dusen yIllIk gelir $300 (yani gunde bir dolardan az) iken, gelismekte olan ulkelerin tumu icin $906 ve gelismis ulkerler icinse $21,593.
Bugun dunyadaki her bes kisiden biri yoksulluk ve aclIk sInIrInda yasIyor. Bu kesimin buyuk bir bolumu kadInlar. Kalan kIsIm cocuklar, yaslIlar, sakatlar, gocmenler, multeciler, uzun bir suredir issiz olanlar ve koylulerden olusuyor. Bu insanlar genellikle kIrsal kesimde yasamakla bereber bircogu daha fazla para kazanmak icin endustride calIsmaya karar verip sehirlere goc ediyorlar. Fakat burada da umduklarI gibi bir hayatI bulamadIklarI gibi geride bIraktIklarI esleri ve cocuklarI daha da yoksullasIyor.
KIrsal kesimden gelen isciler, yasadIklarI yerlerde ordan burdan topladIklarI meyva sebzelerle, ya da takas yoluyla ve buyuk aile yapIsI icerisinde gecinip gitmeye alIskIn olduklarIndan, sehirde ne kadar harcama yapacaklarI hakkInda pek bir fikirleri yok. BazI yerlerde suyun bile satIldIgInI dusunursek masraflarIn nasIl birdenbire arttIgInI anlayabiliriz. Bu yuzden sehirde kazanacaklarI para onlara fazla gorunuyor. Bu insanlar yerli sermaye icin ucuz, yabancI sermaye icin ise sudan ucuz isgucu anlamIna geliyor. Uretim icin de kaynaklarIn ucuz oldugunu dusunursek yatIrImlarIn neden ozellikle dunyadaki yoksul bolgelere kaydIgInI anlayabiliriz.Cunku boylece cokuluslu bir sirket ucuncu dunyada daha ucuza urettiklerini buyuk musterilerene fahis fiyata satarak bir servet kazanIyor.
Turkiye gibi digerlerine gore biraz daha iyi durumdaki ulkelerde, bu sirketler icin calIsanlarIn fazla kazandIgInI ve hayat standatrlarInIn nispeten daha yuksek oldugunu soyleyebiliriz. Hatta bu sirketler saglIk hizmetlerine ve egitime katkIda bulunabilirler ama dunya geneline baktIgImIzda bu gibi olumlu ornekler cok az. Daha cok geride cevre kirliligi, is kazalarI, asIrI tarIm, sulama ya da agac kesiminden collesmis bolgeler, bataklIga donusmus goller ve nehirler kalIyor.
MAI antlasmasI cokuluslu sirketlere hicbir sorumluluk yuklememekle beraber
onlarI yatIrIm yaptIklarI ulkerle gorusmelere otururken buyuk kolaylIklar
getiriyor. Kuresellesen ekonomileiyle cokuluslu sirketler dunyanIn heryerinde
yatIrIm yapmayI, istedikleri gibi mal ve hizmet satmayI, spekulatif paralarInI
dunyada istedikleri gibi dolastIrmayI kendince hakkI olarak tanImlIyor ve bunun
guvencesini arIyor. Bugun buna tek engel ulusal devletlerin sInIrlarI ve bu
sInIrlar icinde devletin kural koyma gucu. MAI devletin kural koyma ve yurutme
gucune agIr bir darbe vurarak yabancI sermeyedara guvence saglIyor.
Kaynaklar:
1.
"Transnational Corporate Bill of Rigths NegotiatIions for MAI"
- Andrea Durbin, Mak Vallianatos
2.
"What You Don't Know Can Hurt You"
3.
"What Would MAI Do?"
Diger ilgili siteler:
Public Citizens
Corpwatch
Flora
Yazinin
word-6 bicimine bu bag yoluyla ulasilabilir.
Z. Pinar Ozturk
Environmental Engineer
e-mail:zpinar@geocities.com
zpinar@mailexcite.com
Get your own Free Homepage