1. Type A ( Adverse Drug Reaction เป็นอาการไม่พึงประสงค์ที่คาดคะเนได้จากฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาของยานั้น ขึ้นกับขนาดของยาที่ใช้ด้วยอาการเหล่านี้จะเกิดขึ้นเสมอกับผู้ใช้ยาเหล่านี้ จนเป็นที่ยอมรับ แต่อาการที่เกิดขึ้นจะไม่รุนแรงถึงชีวิต เช่น ยากลุ่ม antihistamine มีฤทธิ์เป็น anticholinergic จึงทำให้เกิดอาการปากแห้ง ตาพร่ายากลุ่ม beta-blocking agents ทำให้เกิดอาการหัว ใจเต้นช้า หลอดลมตีบ

การเกิด Type A reaction นี้แตกต่างกันไปแล้วแต่การตอบสนองของแต่ละบุคคล ปัญหาจาก Type A reaction นี้สามารถลบล้างอาการไม่พึงประสงค์จากยาชนิดแรก

2. Type B (Bizarre) Reaction เป็นการไม่พึงประสงค์ที่เกิดขึ้นโดยคาดไม่ถึง ไม่เกี่ยวข้องกับฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาของยานั้นแต่อย่างไร ดังนั้นจึงไม่สามารถอธิบายกลไกการเกิดอาการไม่พึงประสงค์ได้ อุบัติการของการเกิดพบค่อนข้างน้อยแต่รุนแรง อันตราการตายสูง การแก้ไขอาการไม่พึงประสงค์ของยาประเภทนี้ ทำได้วิธีเดียวคือ ให้ผู้ป่วยหยุดยาและรักษาตามอาการของผู้ป่วยตัวอย่าง อาการไม่พึงประสงค์ของยาประเภทนี้ได้แก่ ยากลุ่ม beta-blocking agents ทำให้เกิด vivid dream, depression, alopecia ยา halothane ทำให้เกิด hepatic-injury

1. Type I Reaction (anaphylaxis.Immediate hypersensitivity)

การแพ้แบบ anaphylaxis เกิดขึ้นโดยการที่ยาหรือ Metabolites ของยาทำให้เกิด Tissuesensitizing - IgE Reaction ซึ่งอยู่บนผิวของ Mast ได้รับยาครั้งต่อไป ตัวยาหรือ metabolites ของยาจะไปจับกับ receptor ของมันบน Ig E นำให้ mast cell แตกและมีการลั่ง meditors ต่างๆ เช่น hitamine, 5-HT, kinins ซึ่งทุกตัวมีส่วนเกี่ยวข้องกับ การเกิด anaphylatic reaction ขึ้นมาได้

อาการแสดงของ Type I Reaction คือ มีน้ำมูกไล ฝื่นแพ้ ลอดลมตีบ มี angioedema และ anaphylactic shock ซึ่งอาการดังกล่าวจะเกิดขึ้นำายใน 30 นาที ภายลังที่ได้รับยา

ตัวอย่างยาที่ทำใเกิดการแพ้ในกลุ่มนี้ เช่น Penicillin , Streptomycin , ยาชาเฉพาะที่, X – ray contrat media ที่มี Iodine เป็นองค์ประกอบ

2. Type II Peaction ( Cytotoxic Reaction ) ปฏิกิริยา Type II เกิดจากการที่ยาไปจับกับเนื้อเยื้อของร่างกายซึ่งมักเป็นเม็ดเลือด-แดง เม็ดเลือดขาว หรือเกร็ดเลือด ทำให้มี antibodies ชนิด IgE หรือ IgM ซึ่งมีความจำเพาะต่อผนังของเม็ดเลือดแดงหรือเกร็ดเลือดที่เปลี่ยนแปลงไป จากนั้นจะกระตุ้นปฏิกิริยาต่าง ๆ โดย Complements หรือ Phagocytic cell ทำให้เซลหรือเนื้อเยื่อที่มียามาเกาะอยู่นั้นถูกทำลายไป

อาการแสดงทางคลินิกชอง Type II Reaetion เช่น hemolytic anemia, agraunlocytosis และ thrombocytopenia เป็นต้น อาการข้างต้นจะแสดงภายหลังรับยาไปแล้ว 5-12 ชั่วโมง ตัวอย่างยาที่ทำให้เกิด Type II reaction เช่น Phenothiazines,Rifampin,Phenybutazone,Methyldopa,Phenytoin,Thiouracils, Carbamazepine,Sulfonamides, Chloramphenicol เป็นต้น

3. Type III Reaction (Immune Complex Reaction)

ปฏิกิริยา Type III เกิดจากยาจับกับ Antibody ชนิด IgG เกิดเป็น antigen-antibody compexes ซึ่งจะ deposit ตาม endothelial cell ของหลอดเลือดทำให้มีการกระตุ้น Complement และมีการทำลายของ Capillary endothelium ขึ้น อาการแสดงทางคลินิกของ Type III reaction เรียกว่า serum sickness เช่นมีไข้ต่อมน้ำเหลือโต ปวดข้อ และอาจมี maculopapular rash ได้

ตัวอย่างยาที่ทำให้เกิด Serum sickness เช่น Penicillins,Sulfomnamides,Hydantoin เป็นต้น

4. Type IV Reaction (Cell-Mediated or delayed hypersensitivity Reaction)

1. Anaphylaxis เป็นอาการที่เกิดเร็วและรุนแรง มีความผิดปกติของหลายระบบในร่างกายคือผิดหนัง มีผื่นแดงคัน ระบบหัวใจและหลอดเลือดล้มเหลวเกิดความดันโลหิตต่ำระบบหายใจถูกกดทำให้ขาดออกซิเจนผลสุดท้ายคือ ช็อก หมดสติ และตายได้ในที่สุด

อาการแพ้ยาแบบนี้ส่วนใหญ่เกิดเร็วภายในไม่กี่นาทีหลังจากได้รับยา อาการจะรุนแรงมากที่สุดในช่วง 5-20 นาทีแรก ๆ อย่างไรก็ตามการแพ้ยาแบบนี้จะพบได้ไม่บ่อยนัก พบเฉพาะยาบางกลุ่มเช่น ยากลุ่ม Penicillins ยาชาเฉพาะที่เป็นต้น

2. Serum Sickness อาการที่สำคัญ คือมีไข้ปวดเมื่อยตามร่างกาย มีผื่นขึ้น ต่อมน้ำเหลืองโต

อาการแพ้แบบนี้จะเกิดหลังจากใช้ยาไปแล้ว 2-3 สัปดาห์ หากเป็นการใช้ยาครั้ง

แรก แต่จะเกิดเร็วขึ้น ถ้าเคยใช้ยานั้นมาก่อน คือ ภายใน 12-36 ชั่วโมง และเมื่อหยุดใช้ยาอาการจะหายเป็นปกติภายใน 2-3 วัน ยาที่ทำให้เกิดการแพ้ยาแบบนี้ได้แก่ Antiserum, ยากลุ่ม Penicillins, ยากลุ่ม Sulfonamide เป็นต้น

3. Allergic Drug Fever

• ต้องได้ยามาระยะหนึ่งก่อนแล้วจึงมีไข้
• อาการไข้ไม่สัมพันธ์กับปริมาณยาที่ได้รับ
• เมื่อหยุดยาสักระยะหนึ่งไข้จะหายไป
• เมื่อให้ยาในครั้งหลังจะเกิดอาการไข้เร็วกว่าครั้งแรก

Cephalosporins,Isoniazid,Pyrazinamide,Quinidine,Hydralazine,Methyldopa, Phenytoin

1. ผื่นแพ้ยาบริเวณผิวหนัง (Cutaneous Eruptions) (2,3,4)

• Maculopapular Rash เป็นผื่นพบได้บ่อยที่สุดพบได้ทั่วร่างกายลักษณะคล้ายหัด ปกติแล้วมักขึ้นเหมือนกันทั้ง 2 ข้างของร่างกาย (symmetry) พบมากบริเวณแขนขา ไม่ค่อยพบบริเวณหน้า

• ผื่นลมพิษ (Urticaria) เป็นผื่นนูนบวมเป็นปื้นสีแดง โดยทั่วไปผื่นจะกระจายคันมากตัวอย่างยาที่ทำให้ เกิดผื่นแบบนี้ คือ ยากลุ่ม Penicillins, ยากลุ่ม Sulfonamide, Nitrofurantoin Isoniazid,Apirin
• Fixed Drug Eruption ลักษณะทางคลินิกคือเป็นผื่นราบสีแดงคล้ำ เป็นวงกลม หรือวงรีขอบชัดเจน ต่อมาสีจะคล้ำขึ้น แล้วจางไป อายพบวงเดียวหรือหลาย วงก็ได้ บริเวณที่พบบ่อย คือ ริมฝีปาก อวัยวะเพศ รอบปาก รอบตา ยาที่ทำให้เกิดผื่นแพ้แบบนี้ ได้แก่ Co-trimoxazole,Tetracycline,Ampicillin,Dapsone
• Erythema multiforme เป็นลักษณะผื่นแพ้ที่มีหลายรูปแบบขึ้นทั่วตัว อาจพบบริเวณเยื่อบุต่างได้ โดยทั่วไปผื่นจะมีลักษณะแดงกลมหรือรีขอบชัดเจนแตกต่างกันแบ่งเป็น 2 ชนิด คือ
• Erythema multiforme minor อาการไม่รุนแรง แบบเฉียบพลัน ลักษณะเป็นผื่นคล้ำกระจายทั่วตัว มีการอักเสบของเยื่อเมือกมากกว่า 1แห่ง มีไข้ปวดกล้ามเนื้อ นำก่อนมีผื่น ตัวอย่างยาที่ทำให้เกิดผื่นชนิดนี้ได้แก่ยากลุ่ม Sulfonamides,Pencillins,Cephalosporin,Griseofulvin,Rifampicin ยากลุ่ม NSAIDs,Barbiturate,Carbamazepine,Furoemide,Hydralazine,Minoxidil,Allopurinol
• Photoensitivity เป็นผื่นผิวหนังอักเสบที่ต้องอาศัยแสงเป็นตัวกระตุ้น ให้เกิดปฏิกิริยารอยโรคจึงมักพบบริเวณที่ถูกแสง ได้แก่ บริเวณใบหน้า ลำคอ แขนขาด้านนอก แบ่งเป็น 2 ชนิด
• Photoallergic reaction เป็นปฏิกิริยาอิมมูนที่เกิดใน 24-48 ชั่วโมง หลังจากได้รับแสงโดยผู้ป่วยอาจได้รับยามาก่อนเป็นปี ๆ โดยไม่เคยมีปฏิกิริยาเลยก็ได้

• Phototoxic Reaction ไม่ใช้ปฏิกิริยาอิมมูนเกิดหลังสัมผัสแสง 2-6 ชั่วโมง จะสัมพันธ์กับปริมาณยาที่ได้รับ ลักษณะเห็นเป็นผิวเกรียมไหม้จากแสงแดด แสบร้อน

• Purpura มีการเปลี่ยนแปลงสีผิว เนื่องจากมีเลือดออกนอกเส้นเลือด และอยู่ในผิวหนังหรือเยื่อบุผิวหนัง ลักษณะเป็นผื่นราบสีม่วงขนาดต่าง ๆ กัน

• Vaculitis เส้นเลือดที่ผิวอักเสบ ลักษณะเป็น “palpable purpura” อาจไม่ได้เป็นเฉพาะเส้นเลือดที่ผิว แต่เป็นเส้นเลือดของอวัยวะภายในเช่น ตับ ไต หัวใจ สามารถทำให้ผู้ป่วยเสียชีวิตได้ ยาที่ทำให้เกิดการแพ้แบบ Vasculitis คือ allopurinol,amiodarone,amphetamine,ampicillin,aspirin,captopril,coumadin,erythromycin,furosemidegrieofulvin,hydralazine,bevamisole,methotrexate,phenylbutazone,phenytoin,ptu,sulfonamide,thiazide
• erythema nodosum อาการมีไข้นำอ่อนเพลีย ปวดข้อ มีตุ่มแดงอยู่ลึก ขึ้นที่หน้าแข้ง สองข้าง พบในผู้หญิงมากกว่าผู้ชาย ยาที่ทำให้เกิดผื่นชนิดนี้ sulfonamide,analgesics,antipyretic,antibiotics,contraceptive pill.
• bullous eruption ลักษณะเป็นตุ่มน้ำใสบริเวณแขนและนิ้ว มีอาการปวด ยาที่ทำให้เกิดผื่นนี้ คือ Barbiturate,Methodore, Imipramine,Nitrazepam
• Exfoliative dermattis ลักษณะคือ มีผิวหนังเป็นขุยลอกทั่วร่างกาย โดยช่วงแรกจะมีผิวหนังแดงและอุ่นทั่วร่างกาย มักไม่มีอาการที่เยื่อบุคันมาก อาจมีไข้ได้ มักเกิดหลังจากใช้ยา 2-3 สัปดาห์ ยาที่ทำให้เกิดการแพ้แบบนี้ คือ Allopurinol,Barbiturate,Captopril, Cefoxitin,Griseofulvin, INH,Lithium,Sulfonamide.Sulfonylurea,Thiacetazone

• 5.1 ภาวะโลหิตจางเนื่องจากเม็ดเลือดแดงแตก (Hemolytic anemia) (2,3,5,56)

• Hapten-cell Type Reaction คือยาจะทำให้เม็ดเลือดแดงแตกโดย ยาเข้าสู่ร่างกายเป็นครั้งแรง จะทำหน้าที่เป็น Hapten กระตุ้นให้ร่างกายสร้าง Anitibody ซึ่งใช้เวลา 7-14 วัน และเมื่อได้รับยาอีกครั้ง ยาจะไปเกาะกับเม็ดเลือดแดงทำให้ Antibody ที่เคยถูกสร้างไว้ จับกับยาบนเม็ดเลือดแดง จากนั้นก็ทำลายเม็ดเลือดแดงจนแตก

• Immune Complex reaction คือการที่ยาหรือ Metabolites ของยา ทำให้เม็ดเลือดแดงแตกโดยไม่ต้องจับกับ Antibody แต่ยาเหล่านี้จะกระตุ้นให้สร้าง antibody และเมื่อได้รับยาอีกครั้ง ยาหรือ metabolites จะจับ antibody เกิดเป็น anitgen antibody complex หรือ Immune complex กระตุ้นระบบ complement ให้ทำลายเม็ดเลือดแดงให้แตก