Bunlardan dolayı tezimizin hazırlanması aşamasında üç farklı başlık altında araştırmalar yaptık. Birincisi için modern bilim içerisinde yer alan Atom’dan yola çıktık. Bu bizim atomun bugünkü konumuna gelene kadar hangi aşamalardan geçildiğini ve şu anda insanlık için ne anlama geldiğini görmemizi sağladı. İkinci olarak Doğa Filozofları ve Atomcular olarak Yunan felsefesini inceledik. Üçüncü araştırma alanımız Antik Hint’teki Atomculuğu ele alıyordu. Odak noktamız Altılı Felsefe Sistemi (Şaddarşana) içinde yer alan Vaişeshika Sistemi oldu. Aynı oranda bu sistemin kurucusu olarak gösterilen Kanäda ve onun oluşturduğuna inanılan Vaişeshika Sûtra ile ilgili elde ettiğimiz bilgiler de bu alandaki araştırmamızın temelini teşkil etti. Tezimizin hazırlanışı sürecinde karşılaştığımız en büyük sorun bu alanla ilgili Türkçe kaynak bulmakta yaşandı.

Tezimizin hazırlanışı sırasında Sanskrit dilindeki özel isimleri Latin abece’si ile yazabilmek için kullanılan transkripsiyon abece’sinin bilgisayarda karşılığı olmayan harflerini farklı bir format uygulayarak belirttik. Bu amaçla başvurduğumuz yöntemi üç abece’yi yanyana getirir biçimde karşılaştırarak Ek 1’de bir tablo biçiminde sunduk. Birinci kolonda Devanagari harf, ikinci kolonda Transkripsiyon karşılığı, üçüncü kolonda ise bu harfin bilgisayardaki karşılığı yer almaktadır.

Bu çalışmanın yürütülmesinde büyük pay elbetteki danışmanım ve hocam Prof. Dr. İnci MACUN’a aittir. Aynı zamanda mezuniyet aşamasına gelene kadar dört yıl boyunca üzerimde emeği olan ve desteğini sürekli hissettiğim bölümümüz hocaları Doç.Dr. Korhan KAYA, Araş.Gör. Derya CAN, Araş.Gör. Yılgün İPKIRMAZ, Prof.Dr. K.N. TİWARİ ve Prof.Dr. Noorjahan BEGUM’e de çok şey borçluyum. Tezin hazırlanması aşamasında ise en büyük desteği sevgili dostlarım Mitat ÇELİKPALA ve Bican ŞAHİN’den aldım. Onlara da çok şey borçluyum. Doğal olarak, metindeki tüm hatalar ve eksiklikler ise bana aittir.

Atom Kuramı’nın kökeni genellikle Antik Yunanlılara maledilir. Leucippus ve Democritos (M.Ö. 5. yy) cisimlerin atoma gelene kadar sürekli küçük parçacıklar halinde bölünebilirliğini öngörmüşlerdir. Atom, artık bölünemeyendir ve Yunanca atomos sözcüğünden türemiştir.

Elektronlar içinde proton ve nötron’un bulunduğu çekirdek (nükleon) etrafında dairesel bir hareket yaparlar. Bu dairenin Hidrojen atomu için yarı çapı 1.4x10^-15m. dir (r_H=1.4x10^-15m). Çekirdeğin yoğunluğu ise d_çekirdek=2.5x10¹⁴g/cm³ dür.

Nükleer enerji atomun çekirdeğindeki tepkimeler sonucu ortaya çıkar. Bu tepkimeler çekirdeğin bölünmesi (Fisyon) şeklinde olabileceği gibi çekirdek kaynaşması (Füzyon) şeklinde de olabilir. Birincisinde (Fisyon) tepkime kontrolsüz olması halinde atom bombası olur ve patlamanın ilk saniyesinin onda biri sürecinde 2.000.000^oC ısı açığa çıkar. Peşi sıra etkisini yıllarca sürdürecek bir nükleer serpinti geniş bir alana yayılır. Hidrojen bombası, denetimsiz bir füzyon tepkimesidir ve açığa çıkan enerji fisyondakinden çok daha fazladır.

Modern bilimden farklı olarak Antik Yunanlılar’ın atom kuramları planlı deneylere değil, soyut düşüncelere dayanır. Bütün cisimlerin özünde, onun meydana gelmesini sağlayan temel yapı taşı, atomun varlığı tartışılır. Dört unsurun -toprak, hava, ateş ve su- atomların temel karakterlerini belirlediği savunulur. Sayıları sonsuz olan atomlar karakterlerine ve şekillerine göre kategorilere ayrılır. Bu kategoriler doğanın anlaşılabilmesini kolaylaştırır. Atomlar hareketlidir ve bu hareketin var olabilmesi için gereken ortam boşluktur. Sonsuzluk, hareket ve boşluk atom kuramı içinde en çok tartışılan üç fiziksel olgudur. Bunun yanında evrenin yaradılışı gibi kozmoloji ve teolojiyi ilgilendiren konular hakkında bir açıklama sunulur. Evrenin oluşumu, hareket halindeki atomların tesadüfi çarpışmalarına bağlanarak, bir anlamda tanrıdan bağımsız bir yaradılış kurgulanır. Aynı zamanda doğadaki farklılıkların nedeni olarak farklı nitelikli atomların değişik oranlardaki birleşmeleri gösterilir. Bir felsefe sistemi olarak da atomcu görüş olarak varolan sistemlerden farklı bir bakış açısına sahiptir. Bu fark atomcu görüşü modern bilime diğer sistemlerden daha yakın kılar.

Ancak atom kuramı yüzyıllar boyunca çok az bir savunucu bularak bir söylence niteliğinde sürmüştür. Robert Boyle (1627-1691), Isaac Newton (1642-1727), Evangalestia Torricelli (1608-1647), Pierre Gassendi gibi bilimadamları atom kuramını tekrar gündeme getirirler. Bu dönemde bilimsel gelişmeler ışığında pek çok bilimadamı bütün cisimlerin atomlardan meydana geldiğine inanmıştır. Ancak John Dalton (1766-1844) daha ileri giderek, kimyasal değişimlerin yasasını açıklayan bir atom kuramı geliştirir. Farklı elementlere ait atomların farklı kütlelere sahip olduğunu ortaya atar. Dalton’un görüşüne göre elementler atom adı verilen çok küçük parçacıklardan oluşmaktadırlar ve aynı elementin atomları benzer, farklı elementinkiler ise farklıdır. Atomlar kimyasal tepkimelerle ayrışır ve birleşirler. Bu tepkimeler esnasında hiçbir atom vardan yok, yoktan var olamaz. Aynı zamanda herhangi bir elementin atomu bir başka elementin atomuna da dönüşmez. Herhangi bir kimyasal bileşik iki ya da daha fazla elementin atomlarının biraraya gelmesinin sonucunda oluşmuştur. Bu bileşiğin oluşabilmesi için daima aynı cins atomların aynı oranlarda birleşmesi gerekmektedir.

Gelişen teknolojiyle birlikte araştırmalar daha detaylı bir yapı kazandı ve başka alt parçacıkların da varlığı anlaşıldı. Radyoaktiflik ve atomun parçalanabilirliğinin anlaşılması farklı çalışma alanlarının doğmasına yol açtı. Atom enerjisi gündeme geldi. Röntgen’den mikrodalga fırına kadar pekçok teknolojik ve bilimsel gelişme insanlığın yararına sunuldu. Getirdiği yararların yanında atomun bir yıkım aracı olabileceği riski de beraberinde geldi. Bu açıdan ne büyük bir tehdit olduğuna en çarpıcı örnek 6 Ağustos 1945 günü Hiroşima’da yaşandı. Hiroshima’da kullanılan atom bombasının 20.000 ton TNT’ye eşit yıkım gücü için yaklaşık 7 kg Uranyum kullanılmıştı. Bu Atom Kuramı’nın doğayı ve varlığı açıklayabilme çabasından oldukça uzaklaştığı bir noktada, çok daha güncel bir çerçeve de, gündemden çıkmamacasına atomu belleklere kazıdı.

Atom artık sadece bilimin konusu olmaktan çıkmış, nükleer enerji olarak bir tehdit unsuru ve uluslararası politikada ise bir güç göstergesine dönüşmüştür. Hindistan’ın 11 ve 13 Mayıs 1998 tarihinde yaptığı beş nükleer deneme ile başlayan süreç bunun en canlı örneğini gözler önüne serdi. Bütün dünya ülkelerinin üzerinde hassasiyetle durduğu gelişmeler Pakistan’ın da 28 Mayıs 1998 tarihinde cevabi nitelikte beş ve 29 Mayıs’da bir nükleer deneme daha yapmasıyla iyice içinden çıkılması güç bir krize döndü. Dilenen o ki bölgedeki üç nükleer güce sahip ülke, Hindistan, Pakistan ve Çin arasındaki bu güç gösterisi dünya için bu kadarla sınırlı kalır ve biz atomun yıkım gücünden bir kez daha söz etmeyiz.

Atom kuramının kurucusu olarak, yaşadığına bile şüpheli bakılan Leucippus kabul edilir. M.Ö. 430 ile 500 yılları arasında doğduğunu savunan farklı görüşler vardır. Miletos’da doğmuştur. Yaşamı hakkında fazla bilgi yoktur. Bilgi kaynağı kendisinden sonra yaşamış filozofların onun hakkında yazdıklarıyla sınırlıdır. Bu filozofların başında Aristotle gelir. Aristotle eserlerinde ondan belirli öğretilerin temsilcisi, özellikle de atom kuramının kurucusu ve Democritos’un hocası olarak bahseder. Aynı zamanda onun Anaxagoras’dan önce yaşadığını ve Empedocles ile aynı yaşta olduğunu yazar.

Diogéne Laêrce, Galien, Suidas, İskenderiye’li Clément ve Origéne gibi tarihçiler, onun gençlik çağında Elea’ya giderek Zenon’un öğrencisi olduğunu kabul ederler. Olgunluk döneminde ise Abdera’ya göç ederek bir felsefe okulu açtığı kabul edilir.

Aristotle, onun “her şey üzerine düşünmüş göründüğü”nü söyler (Oluş ve Yokoluş Üzerine, 315a 35). Matematik, fizik, astronomi, botanik, zooloji, edebiyat, psikoloji, ahlâk v.b. konular üzerine çalıştığı eserlerinin isimlerinden de anlaşılmaktadır. Democritos bilgi birikiminin yanında bilimsel yönteme verdiği önem açısından da dikkati çeker. Aristotle, Sokrates öncesi filozoflar arasında bir tek onun (ve kısmen Pythagorasçıların) kendisinin en büyük buluşu olduğunu düşündüğü ‘form’ kavramı veya kuramını sezmiş ve ifade etmiş olduğunu söyler.

Democritos’un eserlerini Diogéne Laêrce ahlâk, fizik, matematik, müzik ve sanatlar olmak üzere beş kısıma ayırmıştır ki toplamı 60 eserdir. Liard, bunlara birkaç eser daha eklemiştir Democritos’un düşünceleri, Evrenin Sistemleri veya Diacosmos adlı eserlerinde toplu olarak bulunmaktadır. Fakat zamanımıza kadar gelebilen parçalar 230 özdeyişten ibarettir ve bunun çoğu da ahlâka dair görüşleridir. Bu nedenle onun hakkındaki bilgilerin çoğunu Aristotle ile bazı eski tarihçilerin eserlerinden öğreniyoruz. Tiberius döneminde, gramerci Thrasyllus, tetralogy’ler formunda bir kolleksiyon düzenledi -Plato’nun Dialogues’i için yaptığı uyarlama ile aynı düzenleme. Democritos’un stilindeki açıklık ve sadelik antikçağda Timon, Cicero ve Halicarnassus’lu Dionysius gibi yetkin eleştirmenler tarafından övülmüştü.

Antik Yunan’da atomcular arasında adı anılan üçüncü filozof Epicurus’dur. Epicurus’un yaşamı hakkındaki bilgiler öncüllerinden çok daha belirgindir. M.Ö. 341 ya da 342 yılında Samos’da doğmuş ve M.Ö. 271 ya da 272 yılında Atina’da ölmüştür. Yaşamı hakkında pek çok bilgi Diogéne Laêrce tarafından derlenmiştir.

Epicurus’un üç yüz kadar eseri vardır. Bunlardan bazıları: Atomlara ve Tanrılara Dair, Gaye Hakkında, Aranılacak ve Çekinilecek Şeyler Hakkında, Adalet ve Diğer Faziletlere Dair, Kutsallık Hakkında ve mantığını içeren Canon veya Criterium ile 37 kitaptan oluşan fiziğidir. Onun mektupları eski dönemlerden beri elden ele dolaştı ve didaktik tarzı nedeniyle oldukça rağbet gördü. Ænoanda’da bulunan annesine yazdığı mektupta ve muhtemelen Metrodorus’un kızı olan genç bir kıza yazdığı mektupta kendine ait izler vardır. Bu yazıların bütünü şimdi üç büyük mektup olarak sunulmaktadır: i) Heredotus’a yazdığı fiziğinin özeti; ii) Pythocles’e, p e r i m e t e w r w u , depremleri de içeren atmosferik ve gök olaylarını ele alan benzer bir özet; iii) Menœceus’a din ve etik üzerineydi. Bunlara belki bir dördüncü olarak büyük çalışmalardaki dikkate değer cümlelerin antolojisi ya da keyfi bir seçkisi olan, K u r i a i d s x a i , eklenebilir.

Onun sade ve basit bir mantık yaratma çabası Aristotle’nun Organon’da ortaya koyduğu kuramlara karşı çıkıştır. Aristotle kadar kabul görmeyen Epicurus, belirgin ve açık koymaya çabaladığı kurallarla insanı, doğayı, evreni, yani bütün sistemi açıklamaya çalışır. Onun bilgi konusundaki kuralları temelde modern görgücülükle benzerlik gösterir. Duyum hakkındaki düşünceleri, atomcu ve maddeci bir psikolojinin oldukça ilkel bir ifadesi olmasına rağmen, zihnin dış dünya ile ilişkisi bugün için de çözüm bulmuş bir konu değildir.

Lucretius’un geride bıraktığı kitabı, De Rerum Natura (Doğanın Niteliği) altı kitaptan oluşan didaktik bir şiirdir. Şiirin amacı Epicurus’un felsefe sistemini ayrıntılı bir şekilde açıklamaktır. Bu açıklamalar özellikle dünyanın merkezi ve doğa güçlerinin çalışmasıyla ilgilidir. Şairin söylediği kadarıyla yazmaktaki amacı insan düşüncesini boş inanışların zararlı etkisinden ve hayatın sorun ve korkularının büyük parçası olarak adlandırdığı ahiret inancından kurtarmaktır. Herhangi bir düzeyde doğaüstü güçlerin yönlendirme ya da müdahalesi olmaksızın bütün doğa olaylarının ortaya çıkışını açıklamaya çalışmıştır. Birinci kitapta, temel doğrulara değinmiş ve hiçbirşeyin yoktan var olamayacağı gibi, varlıktan da yokluğa dönemeyeceğini savunmuştur. Evren varlık ve yokluk, boşluktan oluşur. Bir merkezi yoktur, madde sonsuzdur ve uzay sınırsızdır. Cisimler çok küçük sert ve parçalanamayan atomlardan oluşmuştur. İkinci kitap atom tartışmasına adanmıştır, hareketlerini, biçim ve birleşimlerini irdeler. Duyum ve duygu atomların farklı biçim ve yollar izleyerek bir araya gelişindeki tesadüfün sonucudur diye açıklanır.

Üçüncü kitabın konusu düşünce ve ruhtur, şaire göre, bunlar birbirlerinden ayrılmaksızın biraraya gelmiştir, doğanın temelidir ve küçük, mükemmel ve yuvarlak atomların birleşmesiyle oluşmuştur. Ruhun bedenle birlikte öldüğüne dair pekçok ispat sunmuştur. Dördüncü kitap duyumun anlaşılması konusunu inceler. Bütün cisimlerin yüzeyinden sürekli olarak ince bir madde tabakası cismin genel özelliklerini koruyarak uçuşur. Bunlar bizim duyularımıza çarpar ve kavrayış ani bir sonuçtur. Beşinci kitap dünyanın kolay bozulan doğası üzerine kurulmuştur. Onun atomların tesadüfi birleşmesi sonucu oluşması, kendiliğinden üreyen yaşamın kaynağı, en iyinin hayatta kaldığı kanunlara göre hayvan yaşamının korunması ve hayvansal vahşet koşullarından uzak insanoğlunun uygarlık içinde gelişimi işlenmiştir. Altıncı kitapta şair; yıldırım, şimşek, deprem, volkanik patlamalar, Nil’in değişimi ve mıknatıslanma gibi korkutucu ve açıklanamayan doğa olaylarına açıklama getirmeye çalışmıştır.

Leucippus’un kurucusu olduğu atom kuramı’nın tasarlanması aşamasında diğer doğa filozoflarının da etkisi görülmektedir. Empedokles gözle görülemeyecek kadar küçük parçacıklar halinde yan yana duran ve cisimler dünyasının temelini oluşturan parçacıklardan söz eder. Ancak Leucippus’un bu kuramın doğuşunda asıl etkisi altında kaldığı kişi Zenon dur. Şeylerin çokluğuna ve hareketine karşı, dichotomie ilkesine, yani cismin, sonsuza kadar devam ettiği düşünülen ikiye bölünmesi ilkesine dayanarak öne sürdüğü üç paradoksu Zenon’u sonsuz küçük madde parçacıkları kavramına götürmüştür. Zenon’un öğretisi Leucippus’un bu temel bakış açısı içinde karşıt düşünce geliştirmesine yol açmıştır. O, şeylerin katı, daha fazla bölünemeyen ilk parçacıklarının olması gerektiğini söylemiştir.

Epicurus’u Democritos’dan ayıran ilk farklılık düşme ve hareket olaylarını ele alışındadır. Epicurus’a göre düz bir çizgi halinde hareket eden atomlar, hareketlerini ve konumlarını hiç bir neden olmadan değiştirebilirler. Atomlarda görülen bu sapmanın duyu organlarımızla fark edilemeyecek kadar az olduğunu söyler. Bu sapma evrenin oluşumunu açıklamak için yeterlidir. Atomların tesadüfi birleşmeleriyle meydana gelen evren ancak zorunlu kanunlarla idare edilir.

Lucretius’un ve atomcu görüşün daha iyi anlaşılabilmesi için altı kitaptan oluşan De Rerum Natura’nın incelenmesinde fayda vardır. Dört filozofun sonuncusu olmasının yanında orjinal eserine ulaşılan tek atomcu olması nedeniyle bu inceleme Antik Yunan’daki Atomcu Görüş’ün bir özeti olarak kabul edilebilir.

Lucretius doğanın tamamen maddeyle dolu olmadığını, içinde atomların hareket ettiği boş bir uzayın bulunduğunu söyler. Bunu kanıtlamak için, deneyden gelmeyen bir akıl yürütme ileri sürer: Eğer uzay, mutlak bir tarzda dolu olmuş olsaydı, eşyada varlığını gördüğümüz sürekli hareket olanaksız olurdu. Daha sonra da gözlemden gelen şu kanıtı ileri sürer: Su damlaları, en sert maddeleri deler; canlıların gıdaları, bedenin her yanına nüfuz eder. Soğuk ve ses, duvarlardan bile geçer. Türsel ağırlık farkları boşluğun az ya da çok büyük olan uzamı ile ilgilidir. Epicurus, atomun ana özellikleri olarak ağırlık ve direnme kuvvetini kabul ediyordu. İlk zaman maddeciliği kuruluş aşamasında kendini genel olarak algı bozukluklarından koruyamamıştır. Öyle ki, Epicurus, boşlukta ne aşağı, ne yukarı olmadığını, fakat tüm evren atomlarının düşüşlerinde belirli bir yönü izlediklerini savunmuştur. Lucretius’a göre tüm cisimler düşmektedir, bazı cisimlerin yükselmesinde yabancı bir etkinin varlığı, atomlarda sapma özelliğinin bulunduğu ve bu yüzden de birbirlerine rastladıklarını savunur. Atomların ağırlığı düşüncesinden başlayan Epicurus sistemi, bu atomların merkezde etkileri kaybolan iki katlı bir harekete sahip olduklarını kabul etmemiştir. Eğer bunların merkezde toplandığı ya da doğrudan doğruya meydana gelen buluşmalarla yoğunluklarının oluştuğu kabul edilecek olursa, Epicurus doktrinine göre, zamanın sonsuz akımı içinde tüm atomlar, bu merkezde artık evrende hiç bir şeyin oluşamayacağı bir şekilde toplanmış olacaklardır.

Lucretius’a göre atomlar gibi evren de sonsuzdur.

Hepsi birbirine paralel ve aynı hızla hareket eden atomlara gelince: Bunlar, birbirine oranla ve bağıntılı olarak tam bir sükun içindedirler, demektir. Epicurus, Democritos’tan ayrılmış olduğu bu noktadan çıkacak sonucun önemini hesap etmemiş gibidir. Fakat, âlemin oluşmaya başlamasını açıklamak için gereken ajanlar hayrete değer: Normal durumlarda, yağmur taneleri gibi hem paralel hem de doğru hareket eden atomlar, nasıl oluyor da eğri hareketler haline, hızlı çevrilere (tourbillons), bazen sabit ve çözülmesi olanaksız ve bazen ebedi bir düzenle ve yeni şekillere bürünerek çözülen sayısız birleşmelere uğruyorlar? Olsa olsa bunlar, zamanını belirlemenin olanaksız olduğu bir dönemde doğru olan bu hareketlerin yönlerini değiştirmek suretiyle olur. Paralel çizgilerin en ufak bir sapımı, zamanın akımı içinde ve atomlar arasında bir çarpışmaya neden olur. Bu bir kez kabul edilince, atomların türlü şekilleri, çevrileri, en karışık birleşmelere ve çözülmelere neden olur. Atomlar sürekli bir hareket içinde iseler, nasıl oluyor da evren daima aynı görünüyor? Molekülleri şiddetli hareketler içinde olduğu halde, eşyanın bize hareketsizmiş gibi görünmesinin nedenini açıklamak için Lucretius, bir otlakta yayılmakta olan bir koyun sürüsüne dikkatimizi çeker: Orada kuzuların neşeli sıçramalarına karşın, uzaktan yeşil bir yüzey üzerinde beyaz lekelerden başka bir şey göremeyiz. Eşyaya dikkat edilirse, doğada birbirine benzeyen hiç bir şeyin var olmadığı görülür. Yani bu birleşmeler çok büyük bir çeşitlilik gösterir.

Lucretius, atomu sadece fiziksel olayları açıklamada değil kozmoloji alanında bir görüş sunarken de kullanmıştır. Ona göre âlem, tanrılar karışmaksızın, sadece atomların toplanmalarından oluşmuştur. Evren de yetkin değildir. Bu nedenden de Tanrısal bir zekânın eseri olamaz der. Atomların kaynaşmalarındaki sonsuz değişiklikler yüzünden her şey sırayla doğar ve ölür. Şu halde âlem, evvelce tasarlanmış bir planın gerçeklenmiş şekli değil, bir rastlantıyla art ardına ve her gün biraz daha iyi uygulanmış olan bir takım kaynaşmaların da ürünüdür. Böylece, yavaş yavaş hava, yeryüzü, yıldızlar, ışın, ısı ve sular meydana gelmiştir.

Eğer eşya, yokluktan oluşabilseydi, bu yaratıcı şeylerin, niteliği gereğiyle de sınırsız olması ve her şeyin her şeyden oluşabilmesi gerekirdi. Yani, insanların denizlerden, balıkların karalardan çıkması olanaklı olurdu. Hiçbir bitki de kendi cinsinin niteliklerini koruyamayacaktı. Bu kanıt, pek doğru bir düşünceye dayanır. Eğer varlıklar yokluktan çıkıyorlarsa, herhangi bir şeyin doğmamış olmasının da nedeni olmayacaktır. Bu takdirde âlem, bir takım acayip kuşakların ölüp doğduğu, sürekli garip ve düzensiz bir alan olacaktı. Oysaki doğanın ilkbaharda gülleri, yazın kuru sebzeleri, sonbaharda üzümü yetiştiren düzeninden, yaratmanın gelişmesi, eşyanın dönemsel bir surette ekilmelerinin bir sonucu olduğu anlaşılır. Şu halde bir çok eşyanın, tıpkı sözcüklerde türlü harflerin birleştiği gibi, ortak bazı ögelere sahip olduğunu kabul etmek gerekir.

Lucretius, aynı zamanda, hiç bir şeyin mahvolmadığını, cisimlerin molekülleri dağılınca ölüm; ve birleşince doğumun oluşacağını gösterir. Dağılan ya da birleşen moleküllerin görünmediğini ileri süren bir itiraza karşı da Lucretius, bir fırtına betimiyle cevap verir. Açıklamış olmak için ozan, merhametsiz bir sel hayalini bir yana bırakarak rüzgârın görülemeyen moleküllerinde suyun görülebilen moleküllerinin yaptığı gibi bir etkiye sahip olduğunu anlatır. Ona göre, ısı, soğuk ve ses de aynı suretle görülmeyen bir maddenin varoluşunu kanıtlar. Şu örnekte de pek ince bir gözlem vardır: Deniz kenarında bir yere asılmış olan giysiler, nemli olurlar; sonra onlar güneşe asılacak olurlarsa sulu zerrelerin nasıl kaybolduğu görünmeksizin giysinin kuruduğu görülür. Bu zerrelerin küçük oluşu görünmelerine engel olmaktadır. Uzun yıllar parmaklarımızda taşıdığımız yüzükler incelir. Bir damla su, üzerine düştüğü kayayı deler. Sapanın demiri, işlerken aşınır; ve kaldırımlar gelip geçenin ayakkabılarını aşındırır. Bir yandan diğer yana giden, kaybolan zerreleri doğa bize göstermez. Çok yetkin gözlerin bile tüm doğum ve ölümlerin eklediği ya da dağıttığı zerreleri keşfetmesi olanaksızdır. Özet olarak doğa, görünmeyen zerreler ve atomlar aracılığıyle faaliyette bulunur.

Gerek Epicurus, gerek Lucretius, atom hareketlerinin bir duyum olmasını kabul etmekten çıkan zorluğu gidermek için, atomlara canı oluşturan havanın buhar ve ısının hafif ve ince atomlarına, adsız, pek fazla ince, hafif, tamamıyle merkezsel ve çevik olup, canın canı olarak adlandırdıkları bir dördüncü atom ilave ederler.

Batı dünyasında karşımıza çıkan sorgulamalar Hint düşünce dünyası içinde de oldukça önemli bir yer tutar. Doğanın nitelikleri, evrenin işleyişi, gerçek arayışı gibi bugün dahi süren ortak soruları Hintli ve Batılı filozofların ele alışları farklı olmuştur. Felsefe açısından önemli olanın sonuçtan çok sonuca varma biçimi olduğunu kabul ettiğimizde Hint Felsefesi’nin, Batı Felsefesi’yle farkı kendiliğinden ortaya çıkar.

Hindistan’da yazılmış en eski eserleri Vedik Edebiyat içinde buluruz. Vedik Edebiyat, Şruti ve Sûtra kolleksiyonları ve bunların tefsirlerinden meydana gelmiştir. Şruti kelime olarak ‘ilham’ anlamına gelir ve Samhita’lar, Brähmana’lar, Äranyaka’lar ve Upanishad’lardan oluşan yazılı Vedik birikimin hepsini tanımlamak için kullanılır. Sûtra’lar ise hukuk, din, adak törenleri, gramer, astroloji, şiir ölçüsü gibi konularda yazılmış Vedalar’a bağlı metinlerdir.

Veda’larda ve en üstün biçimde de Upanishad’larda görülen gerçek arayışı, Veda dönemi sonrası ortaya çıkan bazı din ve felsefe ekollerinin de etkisiyle Şaddarşana adı verilen altı felsefe sistemi altında toplanmıştır. Bunları altı farklı sistem olarak değil, birbirini tamamlayan iki sistemin biraraya gelmesiyle oluşmuş üç çift sistem olarak görmek gerekmektedir. Kendi içlerinde bir bütünlük de söz konusudur, ki bütün sistemlerYoga’yı temel teknik olarak benimser. Sistemler şöyle eşleştirilir: 1) Samkhya-Yoga; 2) Mimansa-Vedanta; 3) Nyäya-Vaişeshika.

Max Müller altılı felsefe sisteminin oluşum sürecini Buddha döneminden (M.Ö. 5 yy) Ashoka (M.Ö. 3 yy) dönemine bağlar. Özellikle Vedänta, Sämkhya ve Yoga sistemlerinin kökenlerinin Upanishad’lar ve Brähmana’lardan pekçok Rgveda ilahisine kadar uzandığını kabul eder.

Daha sonra Kanäda’nın kategorileri içinde karşımıza çıkacak ifadelere de bu eserlerde rastlamak mümkündür. Buna bir örnek olarak Chandogya Upanishad III, 14’de karşımıza çıkan Şändilya’nın açıklamaları gösterilebilir:

Cainizm fiziksel nesnelerin atomlardan (paramänu) oluşan duyular aracılığıyla anlaşıldığını söyler. Bir atom (anu)’un sabit bir noktası, başı, ortası ya da sonu yoktur. Atomların son derece küçük, ebedi ve nihai olduğu, aynı zamanda yaratılamayacakları gibi yok da edilemeyecekleri söylenir. Bütün şekillerin (mûrta) yapıtaşı olmasına rağmen kendisi şekilsiz (amûrta)dir.

Görüldüğü gibi, Atomcu düşünce Yunan felsefesi içinde pek çok ekolce yadsınmasına karşın, Hint felsefesinde iki ana grup içinde de kabul görmüştür. Ancak Antik Yunan’da Leucippus ve Democritos’un kurucusu olduğu atomculuğun Hint’teki eşdeğeri, Kanäda’nın kurucusu olduğu Vaişeshika Sistemi olarak gösterilebilir.

Altı sistem içinde Nyäya ile birlikte en yakın tarihli sistemdir. Kelime olarak ‘özel, hususi, ayrı, özgün, belirleyici, başkalarından ayıran’ anlamlarına gelir ve yine Sanskrit bir sözcük olan vişesha (ayrım; farklılık; ayıran temel özellik)’dan türemiştir. Her iki sistem de evrenin kökenini atomlara (anu, pramänu, kana) dayandırır, mantıksal düşüncelerin düzenlenmesinde ve kesin tanımlar koymada ortak bir tutum sergilerler. Bu nedenle iki sistemi ayıran özellikler ancak orjinal kaynaklara ulaşılmasıyla ortaya konabilmiştir.

Geç dönem Cainist eserlerinden biri olan Ävaşyaka’da Vaişeshika sisteminin kurucusu olarak Cainist Rohagutta gösterilir. Oysa bu sistemin gerçek kurucusu Kanäda’dır. Kanabhuc ve Kanabhaksha isimleri de aynı kişiye aittir ve üç isim de ‘atomlar hakkında herşeyi bilen; atomları hatmetmiş; atomlara düşkün’ anlamlarına gelir. Yaşamıyla ilgili elimizdeki bilgi oldukça sınırlıdır. Vaişeshika Sisteminin ortaya çıkışının Buddhizm ve Cainizm ile eş zamanlı olduğu gözönüne alındığında Kanäda’nın da M.Ö. 6. yy’da yaşadığı varsayılır.

Kanäda’nın kendine özgü düşüncesi, hatta kendi felsefesinin belirleyici yönü, Anu ya da atom teorisidir. Atomlar Sämkhya felsefesinde Tanmätra’lar olarak işlenmiştir. Atom fikri Nyäya felsefesinde de bilinmesine rağmen (Nyäya Sûtra’lar, IV.2, 4-25), hiçbir yerde Vaişeshika’da olduğu kadar ayrıntılı işlenmemiştir. Kanäda bir yerlerde en küçük şey’in olması gerektiğini daha ileri incelemeleri reddederek ileri sürmüştür. Kanäda’nın öğretisine göre; toprak, hava, su ve ateş atomları ebedidir ve yaratılmamıştır. Buna rağmen kendileri yayılamaz, onların karışık doğaları yayılmanın ve atomların birleşimlerinin görünebilir olmasının nedenidir. Bu nasıl anlaşılır ve birleşimlerin görünebilirliği nerede başlar? Bu noktada Kanäda sessiz kalır ve kesin bir görüş sunmaz.

Kanäda bir dağın, bir hardal tohumundan daha büyük olamayacağını söyler. Bu en küçük ve görülemeyen parçacıkların kendi içlerinde ebedi fakat bir küme olarak sonlu olduklarını savunur. Bir küme olarak atomlar canlı organizmalar ve cansız varlıklar olarak düzenlenebilirler. Böylece insan vücudu bir toprak oluşumudur, koku alabilme yetisi topraksal bir uzuvdur, kayalar ise cansızdır.

Kanäda’nın atom kavramı içinde basit, ikili, üçlü ve dörtlü atomlar vardır. Maddesel tözleri birincil atomlar olarak değerlendirir ve birleşenler ise ikincildir. Güneşışığında görülen toz zerresi algılanabilir en küçük miktardır. Ona göre Bir maddenin ve eşyanın varolabilmesi için altparçalarının olması gerekir; aynı şekilde bu da bir madde ve eşya’dır. Bu zincirleme en küçüğe kadar iner ve o da basit ve bileşmemiş olan atomdur. Bu dizilimler sonsuza kadar sürebilir. Hardal kökü ile bir dağ, sivrisinek ile bir fil gibi, sonsuz parçacık içeren hiçbir şeyde büyüklük farkı olmayacaktır. Esas olan atomdur ve gerisi basittir.

Kanäda maddenin niteliği konusuna oldukça önem verir. Ortaya attığı atom kuramının Democritos’unkiyle pek çok ortak noktası vardır. “Işık ve ısı aynı temel maddenin farklı formlarıdır” der. Bu da bazı alanlarda çok daha derin incelemelere daldığının bir göstergesidir. Onun, sesin yayılması teorisi bu kadar uzak bir tarihte olmasına rağmen hayranlık verici ve takdire değerdir.

Bütün dünyada kabul görmüş herşeyin özündeki beş elementin var olduğu düşüncesi burada da geçerlidir. Bu beş küçük parçacık ya da atoma (toprak, hava, su, ateş ve boşluk) tanmätra adı verilir. Beş element beş temel parçacık ya da yapı taslağından üredi. Birincisi boşluğu dolduran yayılmış, uçucu sıvı äkäşa: Bir ses aracı olarak duyulabilirlik özelliğine sahiptir, ses çıkaran bir organ taslağı ya da etersel atomdan türemiştir. İkincisi hava’dır. İşitmeye ve dokunmaya duyarlı olarak işitilebilirlik ve dokunulabilirlik özelliği bağışlanmıştır; dokunulabilir organ taslağı ya da havaya ait atomdan oluşmuştur. Üçüncü ateş, duyulabilirlik, dokunulabilirlik ve renk özellikleriyle donatılmıştır; duymaya, dokunmaya ve görmeye duyarlıdır, renkli organ taslağı ya da ateşe ait atomdan türemiştir. Dördüncü su, duyulabilirlik, dokunulabilirlik, renk ve tad özelliklerine sahiptir; tatlı organ taslağı ya da sulu atomdan olmuştur. Beşinci toprak, duyulabilirlik, dokunulabilirlik, renk, tad ve koku özelliklerini bir arada toplar ve bunlara duyarlıdır.

Kanäda’nın atom kuramı kadar önemli bir diğer çalışması da sınıflamalarıdır. Herşey üst bilinçten veya summum bonum (en iyi (Latince))’dan doğan olağan öğretme umuduyla başlar, ki Kanäda buna Dharma (erdem) adını verir. Kanäda’ya göre özel bir erdem türünden Padartha’lar yani kategorilerin gerçek bilgisi ve bundan da bir kez daha en iyi (summum bonum) doğar. Bu kategoriler tüm bilgi alanını kapsayan bu kategoriler:

Bunlara ek olarak kimi yerlerde yedinci bir kategoriden; Yokluk (Abhäva)’dan bahsedilir. Bunlar karşılıklı benzerlik ve farklılıkları aracılığıyla, yani nasıl farklılaştıkları ve ne dereceye kadar benzeştikleri gösterilerek irdelenecektir. Aslında bu noktada Gotama’nın Padartha’larından ziyade Aristotle’nun Kategoriler’ine daha yakın bir sınıflamaya sahibiz. Bu kategorilerin isimlendirilebilen, yani bilinebilen tüm şeylerin bir listesini içerdiğine inanılırdı. Eğer Aristotle’nun kategorilerinin sayısının yanlış olduğu ispatlansaydı, hiç şüphesiz Kanäda’nınkiler de aynı kaderi paylaşırdı. Abhava, Yokluğun bu kategoriler içerisinde bir yer hak edip etmediği daima bir tartışma konusu olarak kalırken bazı filozoflar bu kategorilere iki yeni kategoriyi eklemekte sabırsızdırlar. Bu iki yeni kategori: Potansiyel (Skakti) ve Benzerlik (Sadrşya)’dır.

Kanäda’nın çalışmalarını içeren Vaişeshika Sûtra on kitaptan oluşur. Birinci kitapta beş kategorinin (Töz, Nitelik, Eylem, Birliktelik, Ayrım) tartışılması yer alır. İkinci kitap tözlerle ilgilidir ancak ruh ve akıl’a değinilmez. Duyulara bağımlı bu tözler ve sonuc doğası üçüncü kitapta işlenir. Dördüncü kitabın ana konusu evrenin atomik yapısıdır. Beşinci kitap eylem türleri ve doğanın tartışılmasına adanmıştır. Etik problemleri altıncı kitabın konusunu oluşturur. Yedinci kitap nitelik, öz ve aslın ne olduğu sorularını tartışır. Son üç kitap ise temelde mantık ve kavrayış, sonuç ve nedensellik problemlerinden bahseder.

I. TÖZ (DRAVYA)

1. Toprak: Prthivi

2. Su: Apah

4. Hava: Vayu

5. Eter: Äkäsha

6. Zaman: Kala

8. Benlik: Ätman

En çok nitelik taşıyan toprağın ayıredici özelliği kokusudur. Bu koku en kısa ve en öz biçimde madde kokusu olarak tanımlanır. Değerli taşlarda olduğu gibi bazı örneklerde koku gizli kalmıştır. Bu koku ancak madde yakarak toz haline getirildiğinde belirgin hale gelir.

II. NİTELİK (GUNA)

2. Lezzet, Rasa: Toprakta ve suda bulunur;

3. Koku, Gandha: Toprakta;

5. Sayı, Sämkhya (tek ya da çoğu algılamamızı sağlar);

6. Nicelik, Parimäna;

10. Öncelik, Paratva;

13. Haz, Sukha;

14. Acı, Duhkha;

16. Nefret, Dveshau;

Kanäda, toprak, su, vs.’nin niteliğini ikinci kitapta tartışır. Diğer filozoflar gibi o da toprak, hava, su, ateş ve eter’e çeşitli nitelikler atfeder. Bunlar temel ve belirleyici niteliklerdir. Sonradan eklenenlerle birlikte toprak için 14 nitelik sayılır. Bunlar renk, lezzet, koku, temas, sayı, nicelik, bireysellik, birleşme, ayrışma, cins, ayrım, yerçekimi, akışkanlık ve kalıcılık’dır. Lishvara ya da Lord’a atfedilen nitelikler, sayı, bilgi, arzu ve irade’dir. Kanäda görünmez olan hava söz konusu olduğunda teması ve yaprakların hışırtısını onun varlığının delili olarak kullanır. Bunu, bu özelliklere sahip olan tek şeyin hava olmadığını göstermek için yapar. İlginç bir şekilde Kanäda, havanın görülebilir bir belirtisinin olmadığını fakat varlığının çıkarsama ve tanrısal esinlenmeyle ispat edilmek zorunda olduğunu ortaya koyduktan sonra ‘iş ve söz bizden farklı varlıkların gerçekten var olduklarının işaretleridir’ diyerek bunu tanrının ispatı için bir fırsat olarak kullanır.

Peşisıra Kanäda eter’in varlığını ispata çalışır.Bir nitelik olan sesin varlığının açıklanabilmesi için eter’in varlığını kabul etmek gerekir. Kanäda daha sonra belirleyici ve geçici nitelikler arasındaki ayrımı ortaya koyar. Örneğin, bir giysiye çiçek kokusu sürülürse, bu koku giysinin sadece geçici bir niteliğidir, oysa toprağın kokusu onun belirleyici niteliğidir. Bu şekilde ısı ışığın, soğuk suyun belirleyici niteliğidir.

III. EYLEM (KARMAN)

Tözü etkileyen temel eylemler:

5. Gitme, Gamana.

Kanäda’nın Eylem kategorisi içinde yer alan yukarı, aşağı ve yayılma gibi temel eylemlere Rgveda’da Yaratılış İlahisi (X, 129.5)’nde rastlayabiliriz:

Burada Vaişeshika öğretisi içinde yer alan neden-sonuç ilişkisine benzer bir ifade kullanılmıştır ve etki anlamında 17. Guna, Prayatna göze çarpar. Yine aynı ilahinin 4. şlokasında Samskära ile varlık-yokluk üzerine bir tartışmayla karşılaşırız:

Eylemler ya da hareketler kimi zaman Samskära ile özdeşleştirilir veya kökenleri ona kadar götürülür. Samskära hareketli ve hareketsiz varlıklara uygulandığında sezgi ve içgüdülerle kavranabilen bir kavramdır. Samskära’lar kavramı Sämkhya veBuddhist felsefeler içinde önemli bir yere sahiptir.

Samskära Tarkaditika’da Cäti, yani doğa ve doğuştan gelen özellikler yoluyla kavranabilir. Tarka-Samgraha’da ise üç alt başlıkta (Vegah, Bhavana ve Sthitisthapakah) temsil edilir.

Kanäda, Sûtra’larda töz, nitelik ve eylemin herbirinin tekbaşına sahip olduğu belli özelliklerin yanısıra ikisinin veya üçünün ortaklaşa sahip oldukları özellikleri göstermeye çalışır. Bu tartışma akışında Kanäda sıklıkla bu özelliklerin ürettiği sonuçlar üzerinde durur. Bu doğrultuda Kanäda Cins, Ayrım ve Bireysellik’de olduğu şekliyle etki ve sonucun anlamının kavranabilmesi için ikinci tartışmaya geçer.

Neden ve sonuç hakkında Kanäda, nedenin sonucu öncelediğini fakat, nedenin gerçek bir neden olabilmesi için sürekli olması ve sonuçların koşulsuz olarak ona tabi olması gerektiğini söyler. Kärana’nın sıklıkla karıştırılan iki farklı anlamı vardır. Kärana neden anlamına gelmesine rağmen, yerinde kullanıldığında araçsal neden veya sadece araç anlamına gelir. Örneğin balta bir ağacı keserken araç, Kärana’dır, fakat bu neden anlamındaki Kärana değildir. Kanäda’ya göre nedenler zımni, açık ve araçsal olmak üzere üç türlüdür. Örneğin lifler kumaşın zımni nedenidir; liflerin dokunması açık neden ve liflerin dokunmasında kullanılan mekik araçsal nedendir.

Sämänya, Birliktelik töz, nitelik ve eylemde var olan ve sürekli olduğu var sayılan Kanäda’nın dördüncü kategorisidir. Sämänyayüksek ve alçak olarak derecelere göre sınıflandırılır. Sämänya’nın en yüksek derecesi saf varlık, Satta’dır ve Upadishi’ler tarafından sınıflandırılır. Buddhist filozoflar doğal olarak böyle bir kategorilemeyi reddederler ve bütün tecrübelerimizin tekil nesnelerle sınırlı kalması gerektiğini savunurlar.

Bu tekil nesneler Kanäda’nın beşinci kategorisi olan Vişesha’da ortaya koyduğu, bireyselliği veya her nesnenin farklılığını oluşturan şeylerdir. Kalıcı varlıklarda da mevcut olduğu varsayılır. Bu sayede sadece bir soyutlama olarak değil, fakat gerçek bir şey olarak orada duran ve analiz veya soyutlama aracılığıyla keşfedilebilen şeyler olduğu gözükmektedir.

Daha önce de karşımıza çıkan, Hint felsefesine özgü bir kategoridir. Samaväya birlik olarak ifade edilir. Kanäda’ya göre bu at ve sürücü veya birbiriyle karıştırılan süt ve su arasındaki bağ, Samyoga’dan farklıdır. Lifler ve kumaş, baba ve oğul, iki yarım küre ve bütün, neden ve sonuç, tözler ve nitelikler, birbirine bağımlı ve bu nedenle ayrıştırılamaz olan her iki şeyin arasında Samaväya vardır.

Bu ilişki Hint felsefesi dışındaki felsefeler tarafından bilinmesine ve birçok tartışmada faydalılığını kanıtlamış olmasına rağmen Hint felsefesi dışında özel bir isim almamıştır. Örneğin düşünce ve söz arasındaki ilişki Samyoga değil Samaväya anlamındaki birliktir.

7. YOKLUK (ABHÄVA)

Prof A.A. Macdonell felsefik yazına bakıldığında erken dönem Yunan ve Hint filozoflarının pek çok ortak noktası olduğundan bahseder. Elea Okulu’na ait öğretilerin başlıcalarından olan tanrı ve evrenin birliği, herşeyin çokluk içinde ortaya çıkmadığı, düşünmenin varolmakla özdeş olduğu Upanishad’ların felsefesinde ve onun sonucu olan Vedänta sisteminde de bulunabilir. Yine, Empedocles’in öğretisi olan; ‘hiçbir şey yoktan var ve vardan yok edilemez’ de Sämkhya sisteminin temel öğretisiyle kesin bir paralellik içerir. Yunan geleneğine göre Thales, Empedocles, Anaxagoras, Democritos ve diğerlerinin felsefe eğitimi için doğu ülkelerine seyahatler yaptıklarını söyleyen Prof. Macdonell, Yunanlıların, İran yoluyla Hint düşününden etkilenmelerinin en azından tarihi bir olabilirlik olduğunu vurgular.

Max Müller sahip olduğumuz felsefik değerlerin Antik Yunan’ın entellektüel mirası olduğunun altını çizerken. Damaklarımız çocukluğumuzdan beri bize sunulan yiyeceklere alışıktır, bu yüzden Hindistan’ın düşün hazinesinden bize gelen herşeyi (dil, mitoloji, din ya da felsefe’de olduğu gibi) genellikle sırf alışılmadık, tuhaf bularak bir kenara ittik der. Kanäda’nın atom kuramının da Yunan kaynaklı varsayılabilmesinin aynı nedenden dolayı kolaycılık olduğunu vurgular. Bu doğru olsaydı Kanäda’nın atomlar üç çift atom (Tryanuka) bileşimi olana kadar görülemeyeceği fikrinin ilgi çekici bir yanı kalmazdı, zira inanış hiç bir şekilde basit ve de ikili atomların görülemeyecekleri şeklindeydi. Böylesi bir açıklamaya Epicurus öğretisinde rastlanmaz. Bu bir anlamda Kanäda’nın atomun doğasına bakışının tamamen farklı bir nitelikte olduğunun göstergesidir.

Bu öncüllük tartışması içinde bire bir Vaişeshika Sistemi ile Antik Yunan’daki Atomcuları karşılaştırmanın yeterli olmayacağı kanısındayız. Bunun nedeni Antik Yunan’da yapılabilecek bir ayrımın Hint’te pek mümkün olamamasındandır. Daha önce de belirttiğimiz gibi Hintliler felsefe, din ve bilimi sürekli bir arada işlemişlerdir. Bunun sonucu olarak da Vaişeshika Sistemi’nin ya da atomcu görüşün savunduğu en temel ilkeler çoğu zaman Upanishadlar’da, hatta kimi zaman da doğrudan Vedalar’da karşımıza çıkar.

“Oğlum, başlangıçta varolan, ikincisi olmayan Tek Varlık’tır. Şundan emin ol ki, bazı kimseler der ki: Başlangıçta Varolmayan vardı; o ikincisi olmayan Tek’ti; ondan Varolan ortaya çıktı. Fakat sevgili oğlum, bu nasıl olabildi? Nasıl oldu da Varlık Yokluk’tan doğdu? Başlangıçta var olan varlıktır ve o ikincisi olmayan Teklik’tir. Sevgili oğlum, farklı farklı ağaçların özsularını arılar tek bir yerde toplarlar. Bu birliğin içinde toplanmış olan özsular ben şu ağacın özsuyuyum, ben bu ağacın demezler. O halde evladım, Varlıktan gelen bütün yaratıklar da ondan geldikleri bilincini unutmuşlardır. Aslan, kaplan, kurt, domuz, solucan kuş, sinek, sivrisinek hepsi de bu Varlık’tan gelmedir. Herşeyi var eden bu aynı kaynaktır, o gerçektir, o Ätman’dır. O Sensin ey Şvetaketu...

Görüldüğü üzere Yunan felsefesi’nin Thales ile başlayan süreci içinde yer alan tartışmalar farklı yorum ve anlatım içinde sunulsa da aynıdır. Kimi zaman her iki felsefe de bütün varoluşun özünü bir tanrı kavramıyla açıklamak yoluna giderken kimi zaman da herşeyin kaçınılmaz bir rastlantının sonucu olduğunun altını çizmişlerdir. Gerçekte bu iki farklı coğrafyaya ait ve faklı yorumun tek bir ortak kaynağı olmayabilir de. Bu bir anlamda dillerin türeyişi konusunda yapılan tartışmada olduğu gibi gelişimin eş süreç izlediği bile var sayılabilir. Ancak, iki uygarlık arasında bir etkileşimin var olduğu gerçeğinin altı çizildiğinde öncüllük tartışmasında bizim görüşümüz Hint’in daha eskiye ait olduğu yolundadır. Bunun temel gerekçesi olarak da ortaya çıkış tarihi M.Ö. 1200’lerden daha geriye götürülebilecek, söz konusu tartışmalara kaynak niteliğindeki Veda’lar gösterilebilir. Kavramların işlenişinin ötesinde ele alınabilmesinin bir öncüllük göstergesi olduğunu savunarak Antik Hintteki Atomcu Görüş’ün Antik Yunan’da ortaya çıkan Atomcu Görüş’e öncüllük etmiş olabileceğini söyleyebiliriz.

ACHARYA, Tanaji

ARSLAN, Ahmet

BALAVATSKY, H. P.

CAPELLE, Wilhelm

CHENNAKESAVAN, Sarasvati

FADDEGON, B.

GARBE, R.

HASTINGS, James (Ed.)

KANÄDA

KAYA, Korhan

KEITH, A. B.

MASTERTON, William. L. ve HURLEY, Cecile. N.

MAX MULLER, F.

MOHANTY, J. Nath

MORTIMER, Charles E.

MUNRO, H. A. J. (Çev.)

O’FLAHERTY, Wendy Doniger

PARTINGTON, J. R.

RADHAKRISHNAN, Sarvepalli

RADHAKRISHNAN, S. ve MOORE, C. A.

RAY, Praphulla Chandra

RUSSELL, Bertrand

SAMBURSKY, S.

SENA, Cemil

SMART, Ninian

STONES, G. B.

WOHNSIGL, Marc.