[Tilbage] [Sardinien på dansk] [Sardinia links]
Su sardu, is sardus e is atrus
de Roberto Bolognesi, Universidadi de Groeninga
(Bessiu in duus articulus in L'Unione Sarda 5.5. e 12.5.2000)
In su mundu ddoi funt una cosa comenti de ses milla linguas. Is previsionis funt chi a intru de cent'annus nd'ant a abarrai a sumprus ses centus. Itta nd'at a bessiri de su sardu?
Liggendi La rivolta dell'oggetto de Michelangelu Pira, appu imparau ca po cumprendi is cosas de Sardinnia no serbint teorias specialis, pensadas apposta, ma toccat a impreai "a sa sarda" strumentus culturalis pensaus po una situatzioni generali. Po is sardus chi bolint cumprendi sa realidadi issoru, insaras, sa primu cosa chi toccat a fai est sa de si fai meris de custus strumentus generalis, ma pensendi sempri a s'usu sardu chi ddis toccat a ndi fai.
Arribbendi subitu a sa chistioni de sa lingua, su sardu est una lingua minettada comenti nci ndi funt attras medas e at a sighiri a esisti o at a sparessi impari a medas attras linguas. Is arrexonis chi ant portau is mammas e is babbus sardus a impreai sa lingua dominanti de su stadu cun fillus issoru funt is propriu chi funt portendi attrus babbus e mammas in tottu su mundu a fai sa propriu cosa.
Is sardus de una "linguistica sarda", de una "linguistica autarchica", no si ndi faint nudda: su chi ddis serbit est s'adattamentu a su sardu de analisis e arremedius pensaus, "in linea di principio", po tottus is linguas de su mundu. Provai a si pensai chi in sa facultadi de mexina de s'universidadi de Casteddu ddoi fessit una cattedra de "Medicina Sarda", aundi unu iat a podi studiai comenti sanai is sardus, e is sardus scetti.
Assurda aicci est sa situatzioni de sa linguistica in Sardinnia e si ddoi acciungeus su fattu chi "linguistica sarda" bolit nai, prus o mancu, Max Leopold Wagner, e duncas linguistica tedesca de sa fini de s'Ottocentus, nemus prus podit nai de si spantai biendi ca su sardu est una lingua "con prognosi riservata".
Po abarrai bia, una lingua, toccat a dda fueddai, e unu fueddat una lingua o poitta conoscit cussa scetti o poitta ca dda stimat. Ma po dda podi stimai, una lingua, toccat a dd'imparai in sa manera giusta: siat comenti siat, in domu oppuru in sa scola.
Sendi ca su sardu, in domu, no ddu imparat giai-giai prus nisciunus, toccat a sa scola a ddu imparai a is piccioccheddus in sa manera prus giusta. Mancai fra pagu su sardu at arribbai in tottus is scolas de s'isula e is piccioccheddus sardus, pro sa primu borta, dd'ant a deppi studiai, sa manera de imparai su sardu, sa didattica de una lingua chi no est ne prima ne segunda, bolit ancora agattada. E is piccioccheddus ant a imparai puru a ddu stimai su sardu, custa lingua chi fintzas a immoi po issus est stettiu unu dialettu "grezzu", fueaddau de sa genti prus "pobera e arretrada" de is biddas?
Certu, s'atteggiamentu linguisticu de unu piccioccheddu (o de una generatzioni intrea) dipendit de medas cosas, no de s'insegnamentu scetti, ma s'insegnamentu est una cosa troppu importanti e dilicada po si podi permitti de sballiai malamenti sa manera de si nci accostai a is giovunus. Una cosa est sigura: po podi stimai una cosa toccat a dda connosci.
Intzandus, "maccu est o pira bendit" a chini si pensat ca immoi, po fai stimai e imparai su sardu a is piccioccheddus, bastit a pigai una grammatica de s'italianu, a ndi tradusi is esemprus in sardu e a fai "svolgere il programma" a is insegnantis. Bastat a castiai a cantu genti est imparendi de a derus s'inglesu in custa manera. Si boleus chi is giovunus si nci accostint a su sardu toccat a agattai una manera noa e originali po ddus imparai sa lingua.
Po arrenesci a imparai una lingua a is attrus non bastat a dda connosci s'insegnanti (e est a biri puru cantus insegnantis ddu connoscint su sardu), ma toccat puru a cumprendi su chi deppint imparai is attrus. E mescamenti, toccat a tenni un'idea crara de su chi est sa lingua.
Sa lingua est una cosa cumplessa meda, cun medas strutturas diversas, e livellus, caras e usus differentis. Calis funt is cosas importantis chi toccat a imparai de una lingua? Sa prus parti de sa genti si creit ca una lingua est prus o mancu una lista de fueddus (su lessicu), e ca si unu connoscit is fueddus de una lingua, connoscit sa lingua puru.
Sa cosa, peròò est prus cumplicada meda, poitta ca sa lingua no est fatta scetti de fueddus, ma de una grammatica puru. Donnia lingua tenit sa manera sua de cuncordai in fueddus in frasis (sa sintassi), de acciungi partixeddas a is fueddus po fai fueddus nous (sa morfologia), de pronunciai is fueddus e is frasis (sa fonologia). Po imparai su sardu de a derus, toccat a sciri tottu custas cosas puru.
Una frasi comenti: "Appu biu Giuanni andai a domu", mancai siat fatta tottu de fueddus sardus, no est una frasi sarda. In sardu si narat "Appu biu a Giuanni andendi-si-ndi a domu". S'attra frasi est fatta sighendi una sintassi italiana schietta: Ho visto Giovanni andare a casa". Si unu bolit is piccioccheddus a imparai in manera curretta sa sintassi de su sardu, aundi iat a podi andai a circai po agattai su materiali didatticu chi ddi serbit?
Pighendi unu libru o un'articulu de "linguistica sarda" (iat essi, de Linguistica Storica) chistionis de grammatica unu no nd'agattat. Is linguistas (modernus) ant incumentzau cun s'americanu Noam Chomsky a studiai custas chistionis, inghitzendi de is annus Cincuanta de su seculu passau. In su trabballu de is linguistas abarraus a su connottu de sa scola tedesca de s'Ottuxentus, invecis, unu podit agattai s'etimologia de unu fueddu, sa storia sua, at a imparai comenti custu fueddu at cambiau de sa forma latina a sa forma sarda de immoi. Tottus cosas interessantis, ma chi no serbint po imparai su sardu: sa genti su sardu dd'at sempri imparau chentza de sciri nudda de sa storia de sa lingua.
Po agattai una rispusta a sa pregunta "E immoi itta ddis imparu a custus piccioccheddus?", a unu chi bolit (o deppit) imparai su sardu in sa scola ddi toccat a castiai a foras de s'isuledda autarchica de sa "linguistica sarda". Su chi serbit immoi est una bisioni articulada de sa lingua e de sa didattica. Insomma, toccat a intendi medas campanas po si podi fai un'idea de comenti sa chistioni de s'imparu de su sardu in sa scola bolit pigada.
Mescamenti, toccat a castiai su chi ant fattu is attrus in attrus paisus. Bastit a nai ca fintzas a 15 annus fait sa lingua gallesa no dda chistionàt nisciunus chi tennessit prus pagu de 50 annus. Immoi dda chistionat sa metadi de is piccioccheddu chi tenint prus pagu de 15 annus: su gallesu at a bivi medas annus ancora. Teneus meda, ma meda, de imparai de is attrus.
Sa currenti linguistica prus importanti in America e in Nord Europa est cussa posta in pei de Chomsky (sa Grammatica Generativa). Custus linguistas circant de cumprendi su chi cuntenit sa cumpetentzia linguistica de una persona, iat essi, "su chi scieus candu connosceus una lingua". Bolit nai chi su chi deppit fai unu linguista po cumprendi itta est sa lingua est su de cumprendi calis funt is principius e is regulas chi connoscit unu chi fueddat una lingua, is calis ddi permittint de cuncordai, in sa manera giusta po cussa lingua, is fueddus in frasis e puru de pronunciai custas frasis in sa manera giusta. Po mesu de tests e de s'analisi de su chistionai de unu cantus fueddantis de una lingua, fait a agattai custus principius e regulas. Impari cun is fueddus de su lessicu, custus funt sa basi de sa lingua: su chi toccat a sciri po podi nai de connosci una lingua. A chini studiat su sardu deppit imparai custus principius e custas regulas, impari cun is fueddus.
Su primu studiu mannu de sa sintassi de su sardu, fattu a intru de sa currenti Generativa, dd'at pubblicau Michael Allan Jones in su 1993 (Sardinian Syntax). Jones est professori de sintassi in s'universidadi de Essex (Gran Bretagna) e su libru cosa sua dd'at pubblicau sa bogadoria Routledge de Londra, una de is prus mannas e importantis po sa linguistica. Su studiu de Jones est basadu mescamenti a pitzus de sa struttura de sa frasi de su sardu de Lula, ma foras de unas cantus differentzias pitticcas, sa descritzioni sua balit puru po su sardu chistionau in Cabu 'e Jossu. Mancai nci ammanchint ancora medas cosas po essi unu studiu cumpletu, Sardinian Syntax donat giai un'idea crara meda de comenti toccat a sistemai is fueddus in una frasi de su sardu, e de calis funt is differentzias cun sa sintassi italiana.
Su trabballu de Jones at ispirau a attrus linguistas chi studiant su sardu. A pustis de sa bessida de su libru suu, attrus linguistas (sardus emigraus e strangius, tottus trabballendi foras de sa Sardinnia) ant incumentzau a circai a Jones e a si circai a pari. Eus incumentzau a discuti, pro mesu de sa posta elettronica, de su chi si podiat fai, sendi foras de Sardinnia e attesu s'unu de s'attru, po s'organizzai a pari e cuncordai mellus is studius de su sardu chi fiant andendi a innantis in diversas universidadis de s'Europa.
In su 1996, in s'universidadi de Amsterdam, eus tentu su primu attobiu de custus linguistas chi studiant su sardu in foras de sa Sardinnia e eus fundau su Gruppu pro sa lingua sarda. A s'attobiu ddoi fiant, foras de Jones e de mei, Karijn Helsloot, fonologa in s'universidadi de Amsterdam, Bob Ladd, fonologu in s'universidadi de Edimburgu, Lughia Molinu, fonologa, chi immoi est trabballendi in s'universidadi de Tolosa, Jürgen Rolshoven, ordinariu de Linguistica Computatzionali in s'universidadi de Colonia, Guido Mensching chi immoi est ordinariu de Romanistica in s'universidadi de Berlinu, Norval Smith, fonologu in s'universidadi de Amsterdam, Harry van der Hulst, direttori de su Holland Institute of Generative Linguistics, Mauro Scorretti, sintatticista in s'universidadi de Amsterdam e Antiogu Cappai, traduttori in su sardu, emigrau de medas annus in Olanda.
In Amsterdam seus abarraus de accordiu ca fiat importanti a fai connosci su trabballu nostru a is attrus sardus puru e eus detzidiu de organizzai un'attru attobiu in Sardinnia. S'attobiu, organizzau impari cun sa Pro Loco de Senorbì dd'eus tentu in Cuartu in su mesi de maju de su 1997.
A su gruppu de linguistas "de foras" chi iant incumentzau in Amsterdam, in Cuartu si nci funt acciuntus una bella pariga de sardus residentis, linguistas e non linguistas. A s'attobiu ant presentau una relatzioni puru sa professoressa Elisa Spanu Nivola, sa professoressa Maria Teresa Pinna Catte, s'editori Diego Corraine, su professori Nello Bruno e su professori Matteu Porru. De Grenoble, impari cun una littera de su professori issoru Migheli Contini, fiant arribbaus puru Maria Giuseppa Cossu e Pierre Lai. Is duas dis de s'attobiu ddoi fiat unu pubblicu de duus centus personas. Custa genti s'est potzia fai un'idea de sa situatzioni de su studiu de su sardu in Europa.
Pagus dis a oi funt bessius is attus de cuss'attobiu de Cuartu (La lingua sarda. L'identità socioculturale della Sardegna nel prossimo millennio, Condaghes), e mancai ddoi ammanchint unas cantus relatzionis, custu volumeddu serbit a si fai un'idea de comenti est andendi su studiu de su sardu foras de s'universidadi sarda. Is relatzionis funt scrittas in sardu e in italianu a intru de cuadrus teoricus diversus e cumplementaris e donant una bisioni articulada de su chi fait a fai cun su studiu e sa didattica de su sardu.
In su mentris, custus annus passaus funt bessius attrus studius pubblicaus de linguistas chi ant aderìu a su Gruppu pro sa lingua sarda. Mancai siant studius specialisticus (tesis de specializzatzioni) e scrittus in linguas diversas de s'italianu, cun unu pagu de bona voluntadi, a chini est interessau de a derus podit agattai in custus trabballus medas informatzionis a suba de su chi scint is chi connoscint su sardu".
In su 1996 est bessia sa tesi de dottorau de sa sintatticista olandesa Jelly Julia de Jong a suba de certas caras de sa frasi in sardu e attras linguas neolatinas (The case of bound pronouns in Peripheral Romance, Groningen Dissertations in Linguistics). In su 1998, deu appu pubblicau sa tesi de dottorau cosa mia, a suba de sa fonologia de su campidanesu (The phonology of Campidanian Sardinian. A Unitary account of a self-organising structure, HIL Dissertations). In su propriu annu est bessìa puru sa tesi de dottorau de Lughia Molinu a suba de sa sillaba in sardu (La syllabe en sarde, Université de Grenoble). Occannu bessit sa pubblicatzioni de sa tesi de specializzatzioni de Guido Mensching a suba de certas caras de sa sintassi de is linguas neolatinas (Infinitive constructions with specified subjects: a syntactic analysis of the Romance languages, Oxford University Press). In Grenoble ddoi est Maria Giuseppa Cossu chi est accabbendi sa tesi de dottorau cosa sua, sighendi su trabballu de Geografia Fonetica de sa Sardinnia incumentzau de Migheli Contini. Sempri innias, ddoi est puru Pierre Lai chi est trabballendi a suba de s'intonatzioni de sa frasi in su sardu nugoresu.
Si podit nai ca immoi sa linguistica sarda est passendi de sa butteghedda a su supermercau. Immoi fait giai a sceberai su produttu chi s'aggradat de prus e chi si serbit mellus. Berus est ca certus produttus funt ancora unu pagheddeddu malus a matziai po sa prus parti de is utentis, ma a custa cosa ge fait a nci ponni is manus.
Deu seu cuncordendi unu libritteddu de introdutzioni a sa teoria linguistica moderna e speru de ddu tenni prontu a intru de occannu. Un'attra manera de si ponni in cuntattu cun is linguistas chi trabballant a suba de su sardu in foras de Sardinnia est sa posta elettronica. Castiendi in su logu de s'universidadi de Colonia fait a agattai sa lista de ispainamentu sa-limba innui linguistas e non linguistas discutint de lingua e de cultura sardas.
In prus, de occannu passau su Gruppu pro sa lingua sarda at incumentzau a organizzai cursus istius de Linguistica Generali applicada a su sardu. In su 1999 su cursu dd'eus fattu in Scanu Montiferru, occannu dd'eus a fai in Ghilarza, cun s'aggiudu de sa Pro Loco de innias.
Immoi is chi tenint gana de s'impenniai po su sardu tenint medas prus mesus a dispositzioni. Medas ancora ndi serbint, e po podi arribbai a ddus teni toccat chi sa genti chi trabballat in sa scola e in is attrus logus innui s'at a deppi impreai su sardu fatzant intendi sa boxi issoru. Itta ddis serbit? Itta podint fai is universidadis in Sardinnia e foras? Itta podint fai is istitutzionis?
Forsis po sarvai su sardu nci iat a bolli unu spantu e is linguistas spantus no ndi scint fai. Su chi scieus fai est a studiai sa lingua e a ponni a dispositzioni de is attrus is cosas chi eus cumprendiu. Immoi toccat a is attrus sardus, sa prus parti de is sardus, a sceberai sa mellus manera po sighiri a esisti che comunidadi linguistica, po abarrai una comunidadi.