Faqja 2 nga 3

Faqja 3

 

Përfytyrimi konkret (ndijimor) dhe trupëzimi

ur themi: Ilustrimi është elementi favorizues në metodo­lo­gjinë e Kur’anit dhe bazamenti i parë për interpretim, nuk do të thotë se ne kemi përfunduar me shpjegimin e këtij fenomeni gjithëpërfshirës dhe universal. Pas gjithë kësaj kemi edhe një shtojcë e cila meriton t’ia kushtojmë këtë kapitull të veçantë.

Mbi cilën bazë ndërtohet ky ilustrim?

Ne në fillim të kapitullit të mëparshëm cekëm diç për këtë çështje kur thamë: “Ai shpreh domethënien mendore dhe gjendjen shpir­tërore përmes pamjes sensibile dhe imagjinative. Ai shpreh edhe ngjarjen reale, skenën spektakulare, shembullin human dhe naty­rën njerëzore. Pastaj me anë të pikturës të cilën e vizaton, arrinë t’i dhurojë një jetë karakteristike ose një lëvizje përtërirëse. Kështu domethënia mendore shndërrohet në qenie apo lëvizje, gjendja shpirtërore në pllakë pikture apo skenë, shembulli human në karakter të gjallë, natyra njerëzore në gjendje trupore të per­sonifikueshme. Kurse ngjarjet, skenat, rrëfimet dhe spektaklet i shndërron në objekte të pranishme në të cilat ka jetë dhe lëvizje. E kur ilustrimit i bashkangjitet edhe teksti, atëherë plotësohen të gjitha elementet e aktrimit”.

Të gjithë shembujt të cilët u cekën në kreun e mëparshëm janë të përshtatshëm si fakte për këtë dukuri, ndonëse thurja e tyre në atë kapitull ishte e shpejtë vetëm sa për të vërtetuar se ilustrimi është element favorizues në metodologjinë e Kur’anit. Por, ne në këtë kapitull nuk do të ndalemi vetëm në prezentimin e këtyre shem­bujve, sepse Kur’ani i cili është para duarve tona është përplot shembuj të rinj. Këtu do t’i zgjedhim shembujt që kanë dëshmi të posaçme për këtë dukuri të fiksuar: Dukurinë e përfytyrimit kon­kret dhe trupëzimit me anë të ilustrimit.

Ekzistojnë shumë pak figuracione të Kur’anit të cilat shfaqen memece (të vdekura) dhe pasive. Shumica dërrmuese e tyre kanë lëvizje të brendshme ose të jashtme. Lëvizje e cila i ngrit të rra­hu­rat e jetës dhe e rritë ngrohtësinë e saj. Kjo lëvizje nuk përku­fizohet në skenat e rrëfimeve dhe ndodhive, në skenat e kijametit, në skenat e kënaqësisë dhe ndëshkimit ose në skenat e disku­ti­meve dhe polemizimeve. Por, ajo vërehet edhe në sferat tjera në të cilat nuk do të pritej të vërehet.

Ne medoemos duhet të kemi kujdes ndaj llojit të kësaj lëvizjeje. Ajo është lëvizje e gjallë nga e cila aktivizohet jeta eksplicite për të gjithë sytë ose jeta implicite në intuitë. Kjo lëvizje të cilën po e quajmë “përfytyrim konkret”, është ajo që përmes saj formohet ilustrimi në Kur’an për ta shpërndarë gjallërinë në të gjitha figu­racionet e të gjitha formave dhe të gjitha ngjyrave.

Edhe një dukuri tjetër shfaqet në ilustrimin kur’anor. Ajo dukuri është “trupëzimi”. Fjala është për trupëzimin e domethënieve abstrakte duke i shfaqur si trupa ose gjëra konkrete tërësisht. Kur’ani përmes kësaj dukurie arrinë në atë distancë të largët saqë me te shprehet në raste të ndishme, tepër të ndishme, për të cilat Feja islame impulson për t’i abstraktizuar krejtësisht siç është rasti me Qenien Hyjnore dhe cilësitë e Tij. Për këtë kemi dëshmi të prera më shumë se çdo dëshmi tjetër, kjo ngase metoda e “trupëzimit” është metodë favorizuese në ilustrimin kur’anor, por duke bërë vërejtje dhe duke patur kujdes në rrezikun e “trupë­zi­mit” në imagjinatë.

Tani shkojmë në prezentimin e shembujve.

* * *

1 - Ngjyrë prej ngjyrave të “përfytyrimit” të cilën mund ta quajmë “personifikim”, shëmbëllehet në mveshjen e jetës mate­ri­eve të ngurta, fenomeneve natyrore dhe reflekseve intuitive. Fjala është për atë jetë e cila ngrihet dhe bëhet jetë njerëzore, e cila përfshin materiet, fenomenet dhe reflekset që t’u japë të gjithave emocione dhe motive njerëzore. Ajo jetë i shoqëron njerëzit, merr nga ata dhe u jep atyre. Ajo i shoqëron në të gjitha rrethanat. I bënë ta ndiejnë jetën në çdo gjë që e sheh syri ose merr pjesë në të ndjenja. Ata ose janë të kënaqur me këtë ekzistencë ose e brak­tisin nga droja, ndjeshmëria dhe ndërlikueshmëria e saj.

Ja, ky është mëngjesi që merr frymë: “Pasha agimin kur merr frymë.” (Tekvir, 18).Kur’ani t’i përfytyron këto çaste të qeta nga të cilat lirohen fleksionet e mëngjesit duke marrë frymë - në ato çaste merr frymë edhe jeta - duke rrjedhë gjallërimi në çdo qenie të sipërfaqes së tokës dhe në qiell.

Ja edhe ku është nata, e cila nxiton duke kërkuar ditën, por ajo nuk mund ta arrijë: “Ai (me errësirën) e natës e mbulon ditën, e ajo e kërkon (ditën) ngashënjyeshëm.” (A’rafë, 54). Kështu kuj­tesa sillet me këtë sjellje të rrjedhshme e cila nuk ka fund e as fillim.

Tani ja edhe nata e cila ec: “Pasha natën kur ec”, (Fexhr, 4). Dhe e ndien ecjen e saj në këtë hapësirë të gjerë, ashtu që do të ngazëllehesh me këtë ecës pushueshëm dhe dashurueshëm!

Në këtë hapësirë janë edhe toka edhe qielli të cilat qëndrojnë të varura. Kur’ani ua drejton atyre fjalimin e ato me të shpejtë i për­gjigjen: “Mandej e mësyu qiellin (krijimin e tij) e ai ishte tym (mjegullinë, si materie e parë), e atij edhe tokës i tha: Ejani, o me përulje o me dhunë! Ato thanë: Të erdhëm të përulshëm!” (Fussilet, 11). Në këtë rast imagjinata personifikohet në tokë dhe qiell të cilat thirren dhe i përgjigjen thirrjes.

Ja, në këtë hapësirë është i pranishëm dielli, hëna, nata, dita, që të gjitha ato janë në garë të përhershme, megjithatë: “As dielli nuk mund ta arrijë hënën, e as nata nuk mund ta kalojë ditën, por secila në hapësirë të caktuar lundron.” (Jâsîn, 40).

Vërtet kjo është një garë impozante e cila nuk përfundon me një natë apo një ditë.

Ja ku është edhe toka e cila herë është “e tharë” (e vdekur) e herë “e tharë” (e përulur). E kur i zbret “uji” gufon e gjallëron: “Ti e sheh tokën të tharë (të vdekur), e kur Ne ia lëshojmë ujin ajo gu­fon e gjallëron dhe nga të gjitha llojet mbijnë bimë të kënd­shme.” (Haxhxh, 4).“Nga argumentet (gjurmët) e Tij është edhe toka që ti e sheh të thatë (të përulur), e kur Ne ia lëshojmë ujin, ajo gufon e gjallëron.” (Fussilet, 39).

Kështu, në këtë mënyrë toka e thatë shndërrohet në qenie të gjallë, me anë të përkëdheljes brenda përbërjes së një fjalie.

Këtu është edhe xhehennemi grykës dhe i tërbuar, nga i cili nuk mund të ikë askush po as ta ngopë askushi. Xhehennemi i cili i thërret ata të cilët (në botën kalimtare) thirreshin në udhëzim kur­se ata ia kthenin shpinën. Ata asaj thirrjeje përkundër thirrësve (në botën kalimtare) tash i përgjigjen: Xhehennemi i cili kur i sheh kriminelët nga larg tërbohet e “Ditën kur Ne xhehennemit i themi: A u mbushe? E ai thotë: A ka edhe më?” (Kâf, 30). “Kur t’i vërejë ai (xhehennemi) prej një vendi të largët, ata do t’ia dëgjojnë vlimin dhe kërhamën.” (Furkân, 12). “Kur të hedhen në të do t’ia dëgjojnë ushëtimën nga ndezja e tij e këndellur.” (Mulk, 8). “Ajo është Ledh-dha (emër i flakës së xhehennemit). Heqëse e kapakëve të kokës. Ajo thërret (e tërheq për koke) atë që ia ka kthyer shpinën dhe i është shmangur (besimit). Dhe që ka grumbulluar (pasuri) dhe e ka ruajtur (depozituar).” (Meârixh, 15).

Ja, kjo është hija te e cila strehohen kriminelët: “Dhe në hijen prej tymi të zi. As e freskët e as e këndshme!” (Vâkia, 43).

Po aty janë edhe erërat mbarësuese: “Ne i lëshojmë erërat mba­rësuese.” (Hixhr, 22) të cilat mbarësojnë me anë të ujit që e bien. Këtë shprehje e madhështon mënyra e të shprehurit e cila ia dhuron një jetë gjallëruese që mbarëson e frytnon!

Ja, aty është edhe hidhërimi, frika apo myzhdeja. Aty shfaqen edhe nxitimi edhe matja, edhe ngutja edhe të ndalurit, edhe shkuarja edhe ardhja:

“E kur Musait i kaloi hidhërimi i mori pllakat.” (A’rafë, 154). “Pasi që Ibrahimit i kaloi frika dhe i erdhi myzhdeja, ai nisi dialog me Të dërguarit tanë rreth popullit të Lutit.” (Hûd, 74).

2 - Gjithashtu një ngjyrë prej ngjyrave të “përfytyrimit” shëmbë­llen në ato figura të lëvizshme (aktive) me të cilat shprehet një gjendje prej gjendjeve ose domethënie prej domethënieve. Figura e atij i cili adhuron me mëdyshje “Nëse e godet ndonjë e mirë ai qetësohet me te, por nëse e godet ndonjë gjë e pakëndshme, ai kthehet në fytyrën e vërtetë.” (Haxhxh, 11). Pastaj pamja e muslimanëve para se të bëhen muslimanë kur ata ishin: “Buzë greminës së xhehennemit.” (Âli Imrân, 103). Mandej figurën e atij i cili: “Ndërtesën e vet e themeloi buzë bregut të shembur e bashkë me të bie në zjarrin e xhehennemit.” (Tevbe, 109). Të gjitha këto janë figura të cilat i përfytyrohen ndjenjës si lëvizje e pritur për çdo çast. Kjo lëvizje plotësohet me figurën e fundit siç thamë edhe në kapitullin e “Ilustrimit artistik”.

Këtyre figuracioneve përfytyruese u ngjanë edhe përbirimi i litarit të trashë nëpër vrimë të gjilpërës. Momenti i shumëpritur i mos­besimtarëve për hyrjen e tyre në xhennet pas një jete të gjatë. Këtu përfytyrimi e vëzhgon shfaqjen e kësaj lëvizjeje të çuditshme e cila nuk përfundon po as nuk ndalet derisa atë e përcjell përfytyrimi!

Ndërsa pikturën të cilën e përfytyron ajeti: “Thuaj: Sikur deti të ishte ngjyrë (për të shkruar) fjalët e Zotit tim, do të shterej deti para se të mbarojnë fjalët e Zotit tim, e madje sikur të sillnim Ne si ndihmë edhe aq ngjyrë shkrimi.” (Kehf, 109).

Në këtë rast përfytyrimi mbetet duke e imagjinuar atë lëvizje: lë­vizjen e ngjyrës prej ujit të detit për t’i shkruar fjalët e All-llahut pa ndërprerje e pa fund. Vetëm atëherë kur përfundon deti duke u shterur!

Ngjashëm me këto figura është edhe ajo që ia përfytyron ndjenjës ky ajet: “E kush shpëton prej zjarrit e futet në xhennet, ai ka arritur shpëtim.” (Âli Imrân, 185) dhe ajeti: “Po edhe sikur të jetojë aq, ajo (jetë e gjatë) nuk do ta shpëtojë prej dënimit”. (Bekare, 96). Vetë termi Zahzaha (në përkthim: shpëtim, shman­gie) përmban në vete atë lëvizje të njohur, (kurse ky është art i veçantë për të cilin do të bëhet fjalë), e kjo lëvizje e përfytyron rastin buzë zjarrit të xhehennemit i ngërthyeshëm për imagjinatën dhe shikimet!

3 - Ngjyrë prej ngjyrave të “përfytyrimit” shëmbëllehet në lëviz­jen përfytyruese të cilën e interpreton shpirti me disa shprehje, si për shembull: “E Ne i qasemi ndonjë vepre që e bënë ata dhe e bëjmë atë hi e pluhur.” (Furkân, 23). Në kapitullin e “Ilustrimit artistik” kemi bërë fjalë për pikturën e pluhurit të shpërndarë e cila është pikturë konkrete për shembjen e veprave. Kurse tani na ngacmon fjala “fekadimna” (në përkthim: “ne i qasemi”) ngase ajo është e përfytyrueshme për ndjenjën. Fjala është për lëvizjen e qasjes e cila vjen para shpërndarjes së veprës si pluhur. Ky përfytyrim do të fshihej sikur të thuhej: “Ne e bëmë veprën e tyre pluhur të shpërndarë”, ngase do të veçohej lëvizja e shpërndarjes dhe piktura e pluhurit pa u shfaqur lëvizja e cila i përparëson: fjala pra është për lëvizjen e qasjes.

Ngjashëm me ajetin e parë e kemi edhe këtë ajet: “Thuaj: “A thua pos All-llahut të adhurojmë çka nuk na sjell as dobi as dëm dhe të kthehemi prapa (në kufër).” (En’âm, 71). Komponentja “dhe të kthehemi prapa (në kufër)” përfytyron një lëvizje sen­su­ale të renegimit në sferën e renegimit emocional e cila i jep pik­turës një jetë konkrete (të ndishme).

Po në të njëjtin drejtim kemi edhe ajetin: “Mos shkoni hapave të djallit se ai është armik i hapët i juaji.” (Bekare, 168), në kon­tekstin: Mos iu nënshroni shejtanit, fjalët “tet-tebiu” dhe “hutu­vat” (e para në përkthim ka kuptimin: “shkoni”, “ndjekni”, kurse e dyta “hapave”) përfytyrojnë një lëvizje të posaçme. Lëvizja e djallit duke hapëruar kurse njerëzit pas tij i ndjekin hapat e tij. Ky është një figuracion i cili kur të trupëzohet në këtë mënyrë, kur është fjala për njerëzit, duket shumë i çuditshëm sepse mes tyre dhe djallit të cilit i shkojnë pas, vigjilon ngjarja e cila e nxori babain e tyre (Ademin) nga xhenneti!

Gjithashtu kemi ajetin: “Dhe lexoju atyre tregimin e atij që i patëm dhënë dituritë Tona, ndërsa ai u zhvesh prej tyre dhe atë e shoqëroi djalli.” (A’rafë, 175), por me një ndryshim të vogël, sepse djalli këtë herë është ai që e ndjek këtë lajthitës dhe e shoqëron për t’ia humbur rrugën dhe bëhet “prej të humburve”.

Po të njëjtin jaz e trason edhe ajeti: “Mos iu qas asaj për të cilën nuk ke njohuri.” (Isra, 36). Këtu lëvizja e qasjes i përshtatet intuitës dhe mund t’i shëmbëllejë përfytyrimi me trup e mësyerje, e jo thjesht vetëm me mend e me shpirt.

4 - Një ngjyrë prej ngjyrave të “përfytyrimit” shfaqet në ato lë­viz­je të shpejta dhe suksesive (të njëpasnjëshme) prej të cilave eks­pozuam një shembull në kapitullin e mëparshëm. Fjalën e kemi pra për figuracionin e atij që i bën shirk (i përshkruan shok) All-llahut: “Ai është sikur të bie nga qielli e ta rrëmbejë shpendi, ose si ai të cilin e gjuan era e stuhishme në ndonjë vend të humbur.” (Haxhxh, 31).

Ngjashëm me te, sa i përket shpejtësisë dhe shumëllojshmërisë së spektakleve, është ajo lëvizje përfytyruese në fjalën e Të Madhë­rishmit: “Kush mendon se All-llahu nuk do ta ndihmojë atë (Muhammedin) në këtë dhe në botën tjetër, ai le të ngjitet me ndonjë mjet në qiell e pastaj le ta këpusë, e le të shikojë se a po ia largon mjeshtria e tij atë që po e mllefos.” (Haxhxh, 15).

Ky vërtet është një pasqyrim i çuditshëm. Atij që bezdiset nga ndihma e All-llahut që ia bën Pejgamberit të tij, i ngushtohet shpirti dhe i arrinë tërbimi në një pikë ku nuk mund të përmbahet, le të orvatet ta ndryshojë këtë gjendje sa të ketë fuqi, nëse nuk mund të bëjë durim dhe ta presë premtimin e All-llahut për ndih­më. Le të ngjitet përmes një litari për të cilin kapet dhe ngjitet përpjetë për ta gjetur ndihmën, e nëse nuk e gjenë, atëherë le ta këpusë këtë litar të gjatë e pastaj le të shikojë: A e shpëtoi plani i tij për t’ia shuar mllefin nëse ka mbetur diç nga ai, të shikojë pas këputjes së litarit të tij të gjatë dhe pas rrëzimit të cilin e vëzhgon përfytyrimi.

Në po të njëjtën vijë e kemi edhe një ajet, duke i përdorur dialo­gun dhe butësinë të cilat i përshtaten bashkëbiseduesit, e ai është Pejgamberi alejhisselam i cili brengosej për refuzimet e mush­ri­këve (politeistëve) dhe shpresonte në mundësinë e udhëzimit të tyre në të vërtetën duke ua sjellur mrekullinë (muxhizen) të cilën e kërkonin: “Nëse refuzimi i tyre të është bërë brengë e madhe, ti kërko nëse ke mundësi ndonjë zgavër në tokë ose shkallë në qiell dhe sillju një mrekulli.” (En’am, 35).

5 - Edhe një ngjyrë e këtij “përfytyrimi” shfaqet në lëvizjen e për­fituar e cila për nga struktura është pasive. Një ngjyrë të tillë e kemi në ajetin: “Dhe më është zbardhur koka nga thinjat.” (Merjem, 4).

Lëvizja e të zbardhurit këtu e përfytyron thinjën në kokë mu si lëvizja e ndezjes së zjarrit në bar të thatë, në të cilin ka gjallëri dhe art siç theksuam edhe më parë.

* * *

Gjithashtu edhe “trupëzimi” si element ilustrues; për të janë dhë­në shembuj të shumtë në kapitullin e “Ilustrimit artistik”. Prej ty­re, të gjitha ngjashmëritë që u sollën për t’i transformuar dome­thëniet dhe gjendjet në figura dhe forma. Si shembull do ta ma­rrim ajetin: “Shembulli i veprave të atyre që nuk besuan është si hiri, të cilin me puhi e shkapërderdh era në ndonjë ditë të stu­hishme.” (Ibrahim, 18). Pastaj ajeti: “O ju që besuat, mos i prishni lëmoshat tuaja me të kërkuar e me ofendim siç bën ai që e jep pasurinë e vet sa për sy e faqe ndaj njerëzve, e nuk e beson All-llahun dhe botën tjetër. Shembulli i tij është si një gur i madh e i lëmuar që mbi te ka pak dhé.” (Bekare, 264). Edhe shembulli: “Shembulli i atyre që pasurinë e vet e japin nga bindja e tyre e duke kërkuar kënaqësinë e All-llahut, i përngjanë një kopshti në një rrafshnaltë...” (Bekare, 265).

Po nga i njëjti lloj kemi edhe ajetin: “A nuk ke kuptuar se si All-llahu bëri shembull; fjalën e mirë si pema e mirë që rrënjët e saj janë thellë (në tokë) e degët e saj janë lart (në qiell), e që me vullnetin e Zotit, ajo e jep frutin e vet në çdo kohë. All-llahu pra u parashtron njerëzve shembuj që ata të mendojnë. Dhe shem­bulli i fjalës së keqe si një pemë e keqe që është shkulur mbi tokë e që nuk ka të qëndruar.” (Ibrahim, 24-26).

Ne me “trupëzimin” këtu nuk kemi për qëllim ngjashmërinë shqi­sore ngase ajo është e shpeshtë dhe e zakonshme, por kemi për qëllim një ngjyrë të re të tij - trupëzimin e sendeve jomateriale (pra atyre që janë abstrakte), dhe ate jo në mënyrë krahasuese dhe metaforike por në mënyrë transformuese dhe shndërruese.

1 - Kur’ani thotë: “Ditën kur çdo njeri e gjen të prezentuar atë që veproi mirë ose keq, e për atë të keqe që e bëri do të dë­shirojë që ndërmjet tij dhe asaj të ekzistojë një distancë shumë e madhe.” (Âli Imrân, 30). “Dhe atë që e vepruan e gjejnë të pranishme.” (Kehf, 4). “Çfarëdo të mirë që e përgatitni për veten tuaj, atë e gjeni te All-llahu.” (Bekare, 110). Kështu pra, Kur’ani këtë punë abstrakte e bën sikur të ishte materie konkrete. Ajo prezentohet në formë të trupëzuar ose në formë të perso­ni­fi­kuar, apo gjendet te All-llahu sikur të ishte amanet i cili dorë­zo­het këtu e pranohet atje.

Të ngjashme me këtë trupëzim janë edhe mëkatet që përshkruhen si barrë, (bartja në shpinë e konfirmon edhe më shumë trupë­zimin): “E duke i bartur mëkatet e veta në shpinat e tyre.” (En’am, 31). “Askush nuk ngarkohet me barrën e tjetërkujt”. (En’am, 164).

Ekzistojnë edhe shembuj tjerë të trupëzimit të gjërave abstrakte:

“Përgatituni me furnizim (për rrugë), e furnizimi më i mirë është devotshmëria.” (Bekare, 197). Në këtë rast takvallëku (devotshmëria) përshkruhet si furnizim ose si ngjyrë e All-llahut në ajetin: “Ngjyrë e All-llahut, e kush ngjyros (me fe) më mirë se All-llahu.” (Bekare, 138). Pra feja e All-llahut është ngjyrë e dalluar (e shënuar). Ose ajeti: “O ju që besuat, hyni në shpëtim të gjithë.” (Bekare, 208). Këtu shpëtimi përshkruhet si send që mund të hyhet në te. Kurse në ajetin: “Lini të dukshmet e mëkateve dhe të brendshmet e tyre.” (En’am, 120). Mëkati për­mban anën e tij të brendshme dhe të jashtme. Këto ishin disa por kemi edhe shumë ajete metaforike të këtij lloji.

2 - Kur’ani rrëfen edhe për një gjendje shpirtërore dhe senti­men­tale përmes figuracioneve të ngushtësisë, mërzisë dhe prekshmë­risë të cilat i trupëzon si lëvizje fizike. “(Ai ua fali) edhe atyre të treve që patën munguar (në ushtri), kjo derisa toka u bë e ngushtë për ta përkundër gjerësisë së saj, kur u ngushtuan edhe shpirtrat e tyre saqë u bindën se nuk ka strehim prej All-llahut (tjetërku) pos te Ai.” (Tevbe, 118). Toka u ngushtohet atyre, e në anën tjetër edhe shpirti u ngushtohet siç u ngushtohet toka. Është e pamundshme të ilustrohet ngushtësia e brendshme sentimentale, në këtë rast si ngushtësi konkrete më qartë dhe më bindshëm se ky ilustrim kur’anor, ose të trupëzohet gjendja e atyre që mungu­an në betejën me Pejgamberin. Ata e përjetuan këtë ngushtësi ngulfatëse dhe u penduan për mungesën e tyre me një pendim të rëndë dhe të prekshëm saqë nuk kishin shpresë për ndonjë strehim apo rrugëdalje e as që u qetësuan, pos atëherë kur All-llahu e pranoi pendimin e tyre.[1]

I ngjashëm me këtë ajet është edhe ajeti: “Ti ua tërhiq atyre vërejtjen për Ditën e kijametit, kur zemrat do t’ju vijnë deri në fyt prej pikëllimit. Për zullumqarët nuk ka as mik e as ndërmje­tës që i shkon fjala.” (Gâfir, 18). Këtu zemrat sikur ndahen nga vendi i tyre dhe me të vërtetë arrijnë deri në fyt nga pushtimi i madh.

Pastaj ajeti: “Përse pra, kur arrin shpirti në fyt. E ju në atë moment shikoni (se ç’po ngjet).” (Vâkia, 83-84). Këtu shpirti shfaqet si të jetë send i trupëzuar i cili arrinë në fyt përmes lëvizjes konkrete.

Pastaj ajeti: “Përpos atyre që strehohen te një popull me të cilin keni marrëveshje dhe përpos atyre që vijnë te ju, e u zihet gjoksi se a të luftojnë kundër jush ose kundër popullit të vet.” (Nisaë, 90). Gjokset e tyre u ngushtuan nga hutimi dhe tronditja mes asaj që t’i luftojnë muslimanët e t’i dalin në ndihmë popullit të vet, apo ta luftojnë popullin e vet e t’u dalin në ndihmë muslimanëve.

3 - Kur’ani e përshkruan gjendjen mentale ose shpirtërore. Fjala është për rastin e mosdobishmërisë nga fjalët të cilat i dëgjojnë disa njerëz kur u jepet udhëzimi. Ata bëhen sikur të mos kishin dëgjuar ose sikur nuk kanë kurrfarë lidhjeje me atë në të cilën udhëzohen. Ata Kur’ani i përshkruan sikur para vetes kanë barri­era konkrete që i ndajnë ata me udhëzimin. Shembull: “Sepse ata janë të penguar edhe për të dëgjuar.” (Shuaraë, 212). “Po, Ne kemi krijuar mbulesë mbi zemrat e tyre që të mos e kuptojnë atë dhe në veshët e tyre sajuam shurdhim.” (En’am, 25). “Vallë a nuk duan ata ta studiojnë me vëmendje Kur’anin, apo zemrat e tyre kanë drynat e vet?!” (Muhammed, 24). “Ne u kemi varë në qafat e tyre pranga e ato u arrijnë deri në nofulla, andaj ata mbesin me kokat lart.” (Jâsîn, 8). “Ne kemi vënë edhe para tyre pendë edhe prapa tyre pendë dhe ua kemi mbuluar sytë, prandaj ata nuk shohin.” (Jâsîn, 9). “All-llahu ua mbylli atyre zemrat, veshët dhe në të pamurit e tyre ka perde.” (Bekare, 7). “Atyre që sytë i kishin të mbuluar me perde kundër këshillave të Mia.” (Kehf, 101).

Të gjitha këto ajete i trupëzojnë të gjitha këto barriera abstrakte dhe psikologjike dhe i shndërrojnë në barriera (pengesa) konkrete dhe materiale, ngase ato kështu të pikturuara në tablonë kur’an­ore janë më ndikuese, më impresionuese dhe më të qarta.

4 - Kur përshkrimi është konkret përnga natyra e tij, atëherë Kur’ani veçon nga përshkrimi një formë të cilën e trupëzon, siç është rasti me ajetin: “Ditën kur ata i kaplon dënimi mbi ta dhe nën këmbët e tyre.” (Ankebût, 55). Në një vend që do t’u vie dënimi nga çdo anë ose do t’i rrethojë. Kjo, sepse forma e kap­limit nga lart dhe nga poshtë në përshkrim, në ndjenjë trajtohet si rrethim. Ashtu e kemi edhe ajetin: “Kur ata ju erdhën juve edhe prej së larti edhe prej së poshtmi.” (Ahzâb, 10). Gjithashtu ajetin: “Sikur ata ta zbatonin Tevratin, Inxhilin dhe atë që u është shpallur prej Zotit të tyre (Kur’anin), ata do të kishin furnizim me bollëk prej lart dhe prej nën këmbëve të tyre.” (Mâide, 66). Të po të njëjtit lloj e kemi edhe ajetin: “Fytyrat e tyre po sikur t’i kishte mbuluar ndonjë pjesë e errët e natës.” (Jûnus, 27). Kjo errësirë e cila i kaploi fytyrat e tyre nuk është kolorit e as ngjyrë por pjesë e natës së errët me të cilën u mbu­luan fytyrat e tyre!

5 - Prej llojeve të “trupëzimit” e kemi edhe përshkrimin e abs­traktes në mënyrë konkrete: Si përshkrimi i torturës (dënimit) me vrazhdësinë. “Dhe pas saj (vdekjes) ka dënim të vrazhdë”, (Ibrahim, 17). Pastaj përshkrimi i ditës, se ajo është e rëndë: “E, e lënë pas (e lënë asgjë) ditën e rëndë që i pret.” (Insân, 27).

Përmes këtij figuracioni tortura nga kuptimi i saj abstrakt shndë­rrohet në një send që është i vrazhtë e i ashpër, kurse dita shndë­rrohet prej kohës e cila nuk kapet, në një send të rëndë dhe me peshë!

6 - Pastaj sjellja e shembujve të gjërave abstrakte me anë të atyre konkrete, siç është ajeti: “All-llahu nuk krijoi dy zemra në gjok­sin e asnjë njeriu.” (Ahzâb, 4). Këtë e thotë për ta bërë të qartë se zemra e njeriut nuk ka vend për dy orientime! Dhe si fjala e Zotit: “Mos u bëni (në thyerjen e kontratave) si ajo (grua) që e prish tjerrin e saj pasi të jetë dredhur fort e të mbetet i shpri­shur.” (Nahl, 92). Këtë e thekson për ta proklamuar marrinë e prishjes së marrëveshjes pas kontratës. Pastaj ajeti: “Dhe mos e përgojoni njëri-tjetrin; a mos ndonjëri prej jush dëshiron të hajë mishin e vëllait të vet të vdekur.” (Huxhurât, 12). Këtë e citon për ta shpallur si mëkat të madh, sepse ai është sikur ta “hajë mishin e vëllait të vet të vdekur”.

7 - Meqë trupëzimi është plan i përgjithshëm i Kur’anit, llogarinë në ahiret e ilustron sikur të ishte peshojë e materializuar për të mirat dhe të këqijat: “Në Ditën e gjykimit Ne do të vëmë peshoja të sakta.”(Enbija, 47).“Ai që e ka të rëndë (veprën) në peshojë... E ai që e ka të lehtë (veprën) në peshojë.” (Kâria, 6-8). “Edhe nëse është (vepra) sa pesha e një kokrre të melit Ne do ta sjellim atë.” (Enbija, 47). “Dhe nuk u bëhet padrejtësi asnjë fije.” (Nisaë, 49). “Dhe nuk u bëhet dëm asnjë thërrmi.” (Nisaë, 124). Të gjitha këto ajete shfaqen në pajtim me trupëzimin e peshojës.

* * *

Shpeshherë ndodh që “përfytyrimi” dhe “trupëzimi” të bashkohen në të njëjtin shembull të Kur’anit. Ai e ilustron shpirtëroren abstrakte si trup  konkret. Atij trupi ia përfytyron një lëvizje ose ia përfytyron rreth tij përmes rrezeve të shprehjes. Ne edhe nga shembujt e kaluar kemi modele të tilla, por do ta shfaqim këtë dukuri përmes shembujve të rinj. Ne kemi shembuj të mjaftue­shëm në Kur’an për çdo pikëpamje artistike!

1 - Prej tyre: “Përkundrazi, Ne me të vërtetën (hakun) e hedhim gënjeshtrën (batilin), dhe (e vërteta) e shkatërron atë ndërsa ajo (gënjeshtra) bëhet e zhdukur.” (Enbija, 18). “Dhe në zemrat e tyre hodhi frikën.” (Hashr, 2). “Ne ndërmjet tyre hodhëm armi­qësi e urrejtje (që do të vazhdojë) deri në Ditën e kijametit.” (Mâide, 64). “Pastaj All-llahu zbriti qetësinë e Vet në Të dërguarin e Tij dhe në besimtarët.” (Tevbe, 26). “Shtriju atyre (prindërve) krahun, përulës të mëshirës.” (Isra, 24)...

Këtu haku përshkruhet sikur të ishte predhë djegëse e cila e qëllon batilin dhe e zhdukë. Pastaj llahtaria (frika) sikur të ishte predhë e shpejtë e cila përbirohet në zemër nga shpejtësia e saj, kurse armiqësia dhe urrejtja sikur të ishin materie e rëndë e cila hedhet mes tyre dhe mbetet deri në Ditën e kijametit. Ndërsa qetësia si­kur të ishte materie përforcuese e cila i zbret Pejgamberit dhe besimtarëve. Pastaj përulja sikur të kishte krahë që shtrihen nga mëshira që e ka njeriu ndaj prindërve.

Në të gjithë këta shembuj bashkohet trupëzimi - me shndërrimin e abstraktes në trup - me përfytyrimin, me anë të lëvizjes së dety­rueshme të këtij trupi.

2 - Prej tyre gjithashtu: “Po, (do ta përfshijë zjarri) atë që bën keq dhe që e vërshojnë gabimet e tij.” (Bekare, 81). Pastaj ajeti: “Ja ata mu në sprovë kanë rënë.” (Tevbe, 49). Pasi të bëhet gabimi send material, fillon të aktivizohet dhe merr fuqinë e vër­shimit. Dhe pasi që të bëhet sprova det i thellë, marrin hovin për të rënë në të.

3 - Prej tyre kemi edhe ajetet: “E mos e mvishni të vërtetën me të pavërtetë.” (Bekare, 42). “Shpërthe (lajmin, publiko) me atë për të cilën urdhërohesh.” (Hixhr, 94). Në shembullin e parë e vër­teta dhe e pavërteta shndërrohen në dy matere që mbulohen njëra me tjetrën. Ndërsa në shembullin e dytë, ai (da’veti) për të cilin urdhërohet I dërguari shndërrohet në materie me të cilin mund të përbirohet dhe shpërthen si dëshmi për fuqi dhe zbatim.

4 - Po ashtu edhe ajetet: “All-llahu është mbikëqyrës i atyre që besuan, i nxjerr ata prej errësirës në dritë, e kujdestarë të atyre që nuk besuan janë djajtë që i nxjerrin ata prej drite e i hedhin në errësirë.” (Bekare, 257). “Ai që e mohon gënjeshtrën dhe i beson All-llahut, ai është i kapur për litarin më të fortë i cili nuk ka këputje.” (2 Bekare, 256). Në shembullin e parë shndërrohen udhëzimi dhe humbja në dritë dhe errësirë, pastaj fillon aksioni i nxjerrjes përfytyruese. Ndërsa në shembullin e dytë imani shndë­rrohet në litar. Pastaj fillon aksioni përfytyrues me kapjen e tij. Ky figuracion i trupëzuar dhe aktiv e sjell në shprehje kuptimin më të qartë dhe më të thukët për domethënien përfytyruese abstrakte.

* * *

Me anë të kësaj metodologjie favorizuese për shfaqjen e dome­thënies abstrakte përmes binarëve të saj u zhvillua metodika kur’anore, derisa edhe në çështjet më të ndieshme dhe më delikate të cilat kërkojnë zhveshje (abstraktizim) absolute dhe pastrim të plotë (nga çdo e metë), siç është rasti me ajetet: “Dora e All-llahut është mbi duart e tyre.” (Fet'h, 10). “Arshi (froni) i Tij kishte qenë mbi ujë.” (Hûd, 7). “Kursija (vendqëndrimi) e Tij përfshin qiejt dhe tokën.” (Bekare, 255). “Pastaj qëndroi mbi Arshin.” (A’rafë, 54). “Pastaj ia mësyu qiellit (për ta krijuar) e ai ishte tym (gjendje mjegullire që ishte si materia e parë).” (Fussilet, 11). “Në Ditën e kijametit e tërë toka është në grushtin e Tij, e qiejt të mbështjellë në të djathtën e Tij.” (Zumer, 67). “Ti nuk i gjuajte kur gjuajte, por All-llahu i gjuajti.” (Enfâl, 17). “All-llahu shtrëngon dhe çliron.” (Bekare, 245). “Dhe kur të vijë Zoti yt dhe engjëjt qëndrojnë radhë-radhë!” (Fexhr, 22). “Çifutët thonë: Dora e All-llahut është e shtrënguar! Të shtrënguara janë duart e tyre, dhe janë mallkuar për atë që thanë. Jo, duart e Tij janë të lira.” (Mâide, 64). “O Isa, Unë po të marr ty dhe po të ngris tek Unë.” (Âli Imrân, 55).

Rreth këtyre fjalëve (ajeteve) u nxit dhe u ngjall një polemikë e rreptë, atëherë kur polemika u shndërrua në mjeshtri kurse fjala në mjet zbukurues të saj. Ato fjalë ishin rrjedhojë e një simetrie të shfaqur në shprehje e cila synon t’i sqarojë domethëniet abstrakte dhe t’i konfirmojë ato. Rrjedha e tyre shfaqet sipas një rregulle kontinuitive në të cilën nuk ka zbrazëtira e as devijime. Ky pra është parimi i përfytyrimit konkret dhe trupëzimit në çdo hapësirë prej hapësirave të ilustrimit.

Trasimi i vëmendshëm i këtij parimi, posaçërisht në këtë hapë­sirë, jep dëshmi të prera - siç edhe kemi thënë - se kjo metodologji në Kur’an është themelore për ilustrimin, ashtu siç edhe “ilustrimi është bazë kryesore në shprehjen kur’anore”.

Harmonizimi artistik

ur themi: Ilustrimi është baza kryesore e shprehjes kur’an­ore ndërsa përfytyrimi dhe trupëzimi janë dy fenomene të dalluara të ilustrimit, nuk ia kemi arritur qëllimit për shpjegimin e veçorive kur’anore përgjithësisht, e as të veçorive të ilustrimit kur’anor veçanërisht, sepse pas gjithë kësaj ekzistojnë horizonte tjera në të cilat ka gjurmë simetria kur’anore, që përmes saj të bëhet orientimi i drejtë në aspektin e rolit artistik. Aty bëhet një harmonizim i cili arrinë piedestalin në ilustrimin e Kur’anit.

Harmonizimi këtu ka ngjyra dhe shkallë. Disa studiues të reto­rikës kur’anore kanë cekur disa nga këto ngjyra, e disa të tjera kanë mbetur të paprekura nga askush deri më sot.

1 - Nga ato që janë cekur,është harmonizimi i akordimit të shpre­h­jeve përmes zgjedhjes së fjalëve. Pastaj renditja e tyre në një si­metri të veçantë e cila sipas retorikës arrinë shkallën më të lartë. Këta studiues për këtë lloj kanë bërë fjalë shumë dhe e kanë arri­tur qëllimin final, bile e tejkaluan realitetin duke ia ngarkuar kë­saj ngjyre edhe ato që nuk i përkasin asaj!

2 - Prej ngjyrave të tilla është edhe ritmi muzikor që formohet nga zgjedhja e fjalëve dhe renditja e tyre sipas një simetrie të veçantë. Edhe pse kjo dukuri është shumë e qartë në Kur’an dhe e strukur thellë në konstruksionin e tij artistik, diskutimi i tyre rreth saj nuk e kapërceu këtë ritëm të jashtëm, e as që u ngrit në atë shkallë që t’i arrijë shumëllojshmëritë e versioneve muzikore, pastaj harmo­nizimin e gjithë kësaj me ambientin që e dhuron ky muzikalitet dhe funksionin që e luan në çdo kontekst kur’anor.

3 - Prej ngjyrave të tilla gjithashtu janë ato fenomene retorike të cilat i vërejtën shumë dijetarë, siç është rasti me përputhshmërinë e fundit të ajetit me kontekstin e tij. Një shembull të tillë e kemi në këtë komponentë: “Dhe Ai (All-llahu) është i plotfuqishëm për çdo gjë”, (Bekare, 20), pas fjalës e cila vërteton fuqinë e Tij. Pastaj komponentja: “All-llahu e di shumë mirë se çka mbajnë zemrat e tyre.” (Âli Imrân, 119) pas fjalëve të cilat flasin për çështjet misterioze (të fshehta)... Ose të shprehet me përemrin lidhor që të jetë fjalia lidhore si dëshmi për shkakun e dënimit. Shembull: “Nuk ka dyshim se ata që i përgënjeshtruan argu­mentet Tona dhe nga mendjemadhësia u larguan prej tyre, atyre nuk u hapen dyert e qiellit dhe nuk do të hyjnë në xhennet derisa të përbirohet deveja nëpër vrimë të gjilpërës”. (A’râfë, 40)... Ose të shprehet me termin “rabb” (në përkthim: “Zot”) në sferat e “terbijes” (në përkthim: “edukatës”) dhe arsimimit. Si për she­mbull: “Lexo me emrin e Zotit tënd i cili krijoi. Krijoi njeriun prej një gjaku të ngjizur (në mitrën e nënës). Lexo se Zoti yt është më bujari! Ai që e mësoi njeriun të shkruajë me penë. I mësoi njeriut atë që nuk e dinte.” (Alek, 1-5). Kurse shprehet me termin “All-llah” në sferat e hyjnizimit dhe madhërimit. Shem­bull: “Ska dyshim se vetëm All-llahu e di se kur do të ndodhë kijameti, Ai e di kur e lëshon shiun, Ai e di se ç’ka në mitra (të nënave).” (Llukmân, 34)... Ose e shfaq emrin e të Madhërishmit ose e sjell si përemër vetor për një synim që e kërkon lidhmëria e fjalisë. Si për shembull ta sjell para ose prapa, të jetë në lidhje ose e ndarë, ta shfaqë të plotë ose ta fsheh, ta sjell në formën pyetëse ose konfirmuese (përforcuese), e shumë e shumë sfera të studimit të njohur retorik. Disa prej tyre e konsiderojnë këtë dukuri si dukurinë më të lartë retorike në shprehjen kur’anore!

4 - Gjithashtu prej ngjyrave të tilla është edhe ai episodim intuitiv ndërmjet qëllimeve në kontekstin e ajeteve dhe përshtatshmëria e transferimit prej një qëllimi në qëllimin tjetër. Disa të tjerë e ndërlikojnë këtë harmoni fjalësh me një ndërlikim të panevojshëm saqë kalojnë në artificializëm, shpjegime këto për të cilat Kur’ani aspak nuk ka nevojë.

5 - Sipas të gjitha gjasave, prej llojit më të lartë të harmonizimit që e kanë vërejtur, është harmonizimi shpirtëror mes hapave të shkallëzuar në disa tekste kur’anore dhe hapave shpirtërorë që e shoqërojnë ate siç është rasti me shembullin që e morëm nga Zemahsheriu për suren Fâtiha në kapitullin “Si është kuptuar Kur’ani”.

Ndonëse veçoritë të cilat i cekën janë të vërteta dhe të çmueshme, megjithatë ato sapo ishin dukuritë e para të harmonizimit me të cilat ndeshet studiuesi në Kur’an. Pas tyre ka horizonte studimesh që fare nuk janë hulumtuar pos dukurisë së ritmit muzikor e cila është njëra pej këtyre sferave madhështore. Por ata, siç thashë edhe më parë, u ndalën vetëm në dukuritë e saj të jashtme.

Meqenëse ilustrimi në Kur’an është çështje të cilës aspak nuk iu rrekën studiuesit e tij me formën e tij si bazë e shprehjes kur’an­ore përgjithësisht, atëherë edhe harmonizimi artistik në këtë “ilustrim” natyrisht se mbeti larg sferave të hulumtimit të tyre.

Pra, qëllimi ynë me këtë libër është që t’i ekspozojmë këto hapë­sira të reja, e jo edhe t’i përsërisim pikëpamjet prej të cilave u inspiruan studiuesit e mëparshëm. Ne do t’i lëmë shqyrtimet e këtyre pikëpamjeve  - edhe pse jemi të bindur se gjithçka që është shkruar në to mund të prezentohet në petk të ri - që të arrijmë hapa kolosalë pas hapit të fundit te i cili stagnuan të parët.

Në këtë kontekst, ne do të mjaftojmë me vënien në spikamë të modelit të cilin e prezentuam kur bëmë fjalë për harmonizimin e brendshëm mes domethënieve dhe synimeve në suren Alek, si sure e parë në kapitullin “Burimi i magjepsjes në Kur’an”. Pra, ky model është pasqyrë mbi atë se si do të shtrihet ky studim i ri në këtë varg mendimesh dhe në këtë harmonizim shpirtëror e emocional mes konteksteve të Kur’anit.

Mandej do të sinjalizojmë sipërfaqësisht në harmonizimin intuitiv dhe shpirtëror mes rrëfimeve të cilat i shfaq Kur’ani, kontekstit në të cilin i shfaq ato dhe harmonizimin e paraqitjes së tyre në këtë kontekst krahas qëllimit fetar dhe fenomenit artistik në mënyrë paralele. (Shembulli për këtë ngjyrë të harmonizimit do të prezentohet në kapitullin: “Rrëfimi në Kur’an”). Shembulli i rrë­fimeve të cilat vijnë në këtë ngjyrë të harmonizimit paraqitet në të gjitha shfaqjet e skenave të kijametit, spektakleve të kënaqësisë dhe ndëshkimit dhe atyre të cilat simetrizohen në shfaqje pole­mike. Ai shfaqet në përputhshmëri me mesin në të cilin paraqitet duke e ushtruar qëllimin intern të cilin e synon.

* * *

Megjithatë e gjithë kjo përfundon me harmonizimin e dome­thë­nieve dhe qëllimeve, ndërsa studimi në këtë kontekst sado që të jetë preciz dhe kulminativ, ai përsëri mbetet i izoluar nga metoda më e bukur dhe më e ndriçuar e Kur’anit në të shprehur, e ai është ilustrimi.

Meqë kemi të bëjmë me një transferim mjaft distanciv, dhe nëse dëshirojmë që nga këto hapësira të shtrira të ngjitemi në ato maje të larta, ne do të zgjedhim mënyrën e arritjes në piedestale hap pas hapi derisa të ngjitemi në majën më të lartë.

1 - Aty kemi të bëjmë me pozita në të cilat shprehja harmonizohet me rastin e synuar për ilustrim, ashtu që ajo ndihmon në plotë­simin e tipareve karakteristike të pikturës konkrete apo abstrakte. Këtu bëhet fjalë për një hap të përbashkët mes shprehjes kur shpreh diçka dhe shprehjes kur ilustron diçka. Këtu pra edhe është dallimi i shtigjeve mes hapësirave të shtrira dhe majave të shkallëzuara.

Si shembull po e sjellim këtë ajet: “Krijesat (gjallesat) më të dëmshme te All-llahu janë ato të shurdhëtat (që nuk dëgjojnë të vërtetën), memecet (që nuk e thonë të drejtën), të cilat nuk logjikojnë.”(Enfâl,22). Fjala “devâbb” (në përkthim: “gjallesat”, “sisorët”) zakonisht u referohet shtazëve - edhe pse në familjen e tyre bën pjesë edhe njeriu si gjallesë dykëmbëshe - por përfshirja e njeriut në këtë fjalë nuk e ka këtë qëllim, por atë që është e za­konshme gjatë përdorimit. Zgjedhja e fjalës “devâbb” këtu, pastaj trupëzimi i gjendjes e cila i pengon që të kenë dobi nga udhëzimi me përshkrimin e tyre “të shurdhët e memecë”, që të dyja e plo­tësojnë pikturën e pakujdesisë dhe shtazarisë të cilën dëshiron t’ua pikturojë Kur’ani atyre që nuk besojnë ngase “nuk logjikojnë”.

Po i të njëjtit drejtim është edhe ajeti: “Ata që nuk besuan përjetojnë kënaqësi (në këtë botë) dhe hanë ashtu si hanë kafshët, vendbanim i tyre është zjarri.” (Muhammed, 12). Me anë të kësaj ngjashmërie ua ilustron atyre këtë pikturë subtile: Ata hanë dhe kënaqen të painteresuar ndaj qëllimit të ekzistencës njerëzore, të painteresuar ndaj ndëshkimit i cili i pret ata, mu ashtu si hanë kafshët dhe argëtohen të painteresuara ndaj thikës së mishtherësit ose të painteresuara ndaj çdo gjëje pos hajes dhe pijes.

Si shembull kemi edhe ajetin: “Gratë tuaja janë arat tuaja, afrohuni arave tuaja si të doni.” (Bekare, 224). Në këtë shprehje gjejmë disa ngjyra të harmonizimit të dukshëm dhe të padukshëm përmes bukurisë metonimike dhe përputhshmërive të përpikta. Gjëja më e përpiktë në këtë rast është ngjashmëria mes relacionit të bujkut me arën e tij dhe relacionit të bashkëshortit me bashkë­shorten e tij në këtë lëmi të posaçme dhe mes atij fryti që e nxjerr ara dhe atij fryti që e nxjerr bashkëshortja; dhe ajo që rezulton prej tyre me anë të shumimit, ndërtimit dhe përparimit. Të gjitha këto piktura, siç shihet, shtrihen nën këtë metaforë dhe atë me pak fjalë.

2 - Ndonjëherë veçohet një fjalë - e jo edhe një shprehje e tërë - duke  vizatuar një pikturë personifikuese, por jo edhe vetëm duke i ndihmuar për t’i plotësuar vijat e një pikture. Ky është një hap tjetër në harmonizimin e ilustrimit i cili shkon më larg se hapi i parë dhe është më afër majës së re në harmonizim. Këtij hapi i shtohet vlera ngase vetëm një fjalë përshkruan dhe vizaton tërë pikturën. Herë me tingullin e saj i cili tingëllon në vesh, herë me hijen e saj e cila bie në imagjinatë e herë me tonin dhe hijen së bashku. Veshi dëgjon fjalën: “Ith-thâkaltum” (në përkthim: “u rënduat si të ishit të gozhduar”) në ajetin: “O ju që besuat, ç’është me ju që kur u thuhet: “Dilni në (luftë) rrugën e All-llahut, ju u rënduat në vend (si të ishit të gozhduar)?” (Tevbe, 38). Imagjinata e përfytyron këtë trup tepër të rënduar të cilin mundohen disa ta ngrejnë dhe nga pesha e madhe e tij u bie prej duarve. Kjo fjalë përmban në vete peshë së paku prej “disa tonësh”! E sikur të thuhej: “tethâkaltum” (në përkthim: “u bëtë si të rënduar”) pesha do të dukej më e lehtë dhe do të humbte ndikimi i synuar nga ajo dhe do të fshihej ajo pikturë e kërkuar të cilën e vizatoi kjo fjalë dhe u dallua me vizatimin e saj.

Kur e lexojmë ajetin: “Me të vërtetë nga ju ka që zvarriten (nuk dalin në luftë).” (Nisaë, 72), vizatohet piktura e zvarritjes në tingullin e tërë shprehjes dhe në tingullin e fjalës: “lejubat-tien-ne” (në përkthim: “që zvarritet”) veçanërisht. Aty gjuha mund të ngatërrohet nga zënia e saj në atë zvarritje derisa të arrijë ngadalë deri në fund të fjalës!

E kur e lexojmë rrëfimin e thënies së Hûdit: “Më thuani nëse unë jam i mbështetur në argument të qartë nga Zoti im dhe Ai më dha mëshirë nga ana e Tij, e juve u është verbuar ai (argu­menti), a mund t’ua imponojmë atë, kur ju e urreni.” (Hûd, 28). Aty ndiejmë se fjala “e nulzimukumuha” (në përkthim: “a mund t’ua imponojmë atë”) përfytyron ambientin e imponimit përmes bashkimit të të gjithë këtyre përemrave vetorë (pronomenët) në një shprehje, (fjala është për tekstin në gjuhën arabe sh.p.), dhe afrimin e tyre njërin ndaj tjetrit ashtu siç ndeshen urrejtësit me atë që e urrejnë dhe tërhiqen nga ajo e ata mundohen t’i ikin!

Kështu, kjo ngjyrë e harmonizimit shfaqet më e fortë se retorika sipërfaqësore dhe më e lidhur se letrarishtja e fjalës ku (retorikën dhe letërsinë) disa studiues të Kur’anit në të kaluarën dhe tani i llogarisin si veçori më të mëdha të Kur’anit.

Ne e dëgjojmë edhe fjalën “jestarihûn” (në përkthim: “do të klithin”) në ajetin: “Po, për ata që nuk besuan është zjarri i xhe­hennemit. Ata as nuk gjykohen që të vdesin (të rehatohen) e as nuk u lehtësohet ndëshkimi. Kështu e ndëshkojmë secilin që është shumë i pabesim. Dhe ata do të klithin aty: “O Zoti ynë, nxirrna e të bëjmë vepra të mira e jo si ato që i bënim!” (Fâtir, 36-37). Këtu na përfytyrohet klithja e tyre e ashpër. Ashpërsia e klithjes së grithur dhe të përplasur në çdo anë e cila del nga fyta të ngjeshur me zëra të vrazhdë. Po ashtu ne do ta vërejmë hijen e pakujdesisë ndaj kësaj klithjeje për të cilën s’ka kush të inte­re­sohet dhe kush t’i përgjigjet. Prapa gjithë kësaj do ta perceptojmë skenën e atij ndëshkimi të ashpër të cilët të zhytur në të klithin.

Atëherë kur një fjalë veçohet me gjithë këto piktura, pa dyshim ky është art i një harmonizimi shumë të lartë.

Ngjashëm me te është edhe fjala: “utul-lin” (në përkthim: “shu­më i vrazhdë”) e cila është në funksion të përfaqësimit të vrazh­dësisë së thatë dhe ekstravagante: “Që është shumë i vrazhdë, më në fund edhe kopil (nuk i dihet babai).” (Kalem, 13).

E kur e dëgjon ajetin: “Por edhe sikur të jetojë aq, ai nuk do të jetë tundës prej dënimit.” (Bekare, 96). Fjala “bi muzahzihihî” (në përkthim: “tundës”) - e cila në këtë kontekst shfaqet si sub­jekt (në aspektin gramatikor sh.p.) për t’u veçuar - shfaqet që ta ilustrojë pikturën e tundjes së njohur, të plotë e të lëvizshme për­mes kësaj fjale të vetme.

Gjithashtu thënia kur’anore në ajetin: “E ata (idhujt) dhe adhu­ruesit e tyre, do të shemben në te. Dhe e gjithë ushtria e djallit.” (Shuarâë, 94-95). Fjala “kubkibu” (në përkthim: “do të shem­ben”) shfaq tingëllimën e saj përmes zërit me të cilin plotësohet lëvizja.

Pa dyshim pozita e këtyre dy fjalëve në aspektin gjuhësor ua dhuron këto dy piktura, që në realitet nuk janë të përdorura në mënyrë të posaçme në Kur’an, siç është rasti me termet e më­parshme të cilat i nxori për ndonjë qëllim të veçantë ose i përdorë në atë strukturë fjalësh për herë të parë. Megjithatë, zgjedhja e tyre dhe vendosja në ato pozita pa dyshim trajtohet si retorikë e shprehjes.

Prej sinonimeve të cilat i nxori Kur’ani për Ditën e ringjalljes janë edhe sinonimet: “Es-sâhha” dhe “Et-tâmme”. “Es-saahha” është një fjalë që sipas veprimit të saj mund edhe ta shkyejë kanalin e veshit nga fuqia e saj, vrazhdësia e tingëllimit të saj dhe ta çajë dendësinë e ajrit ashtu që kur të arrijë në vesh arrin e krro­katur dhe e vardisur. Ndërsa “Et-taamme” është një fjalë e cila përmban oshëtimë dhe fringëllimë, të duket se gjithçka vërshon dhe përfshinë, mu si rrëmeti (tufani) i cili vërshon dhe përmbysë çdo gjë.

Vendosi këto fjalë pranë kësaj fjale të shkëlqyer dhe romantike “teneffes” në ajetin: “Pasha agimin kur frymon,” (Tekvîr, 18), do ta shohish mrekullinë e zgjedhjes së fjalëve në hapësirat e tyre dhe ngritjen e këtyre fjalëve me vizatimin e këtyre pikturave në shumëllojshmërinë e tyre.

Gjithashtu të shprehurit e gjumit përmes dremitjes dhe thellësisë së gjumit përmes kotjes: “Dhe kur Ai ju kaploi me një kotje (gjum) siguri prej Tij.” (Enfâl, 11). Aty do ta shohësh ambientin e kotjes së lehtë e të qetë sikur të ishte mbulesë e ndonjë pëlhure të tejdukshme e cila i mbulon lehtë dhe përkëdhelshëm shqisat: “Siguri prej Tij”. Këtu ambienti është përplot siguri, qetësi e rehati.

Edhe një lloj tjetër i ilustrimit të fjalëve me tonin e tyre shfaqet në suren En-nâs: “Thuaj: Mbrohem me Zotin e njerëzve! Sunduesin e njerëzve, të Adhuruarin e njerëzve, prej sherrit të atij që sjell vesvese dhe fshihet (tërhiqet kur përmendet emri i Zotit), i cili sjell vesvese në gjokset (mendjet) e njerëzve, qoftë ai nga xhinët apo nga njerëzit.” (En-Nâs, 1-6). Nëse e lexoni suren me kujdes dhe vëmendje, do ta ndieni se si zëri juaj do të dalë i vesvesur (i cytur) duke iu përshtatur ambientit të sures. Ambientin e vesveses së “atij që sjell vesvese dhe fshihet (tërhiqet kur përmendet emri i Zotit), i cili sjell vesvese në mendjet e njerëzve, qoftë ai nga xhinët apo nga njerëzit”.

Ngjashëm me këtë shembull por me disa ndryshime e kemi fjalën e Të Madhërishmit: “Sa e madhe është ajo fjalë që del nga goja e tyre e ata nuk thonë tjetër vetëm se gënjeshtra.” (Kehf, 5). Këtu kërkohet të kritikohet ashpër thënia e tyre - se All-llahu ka marrë për Vete fëmijë - dhe të shpallet mëkat i madh kjo shpifje në çdo mënyrë, andaj edhe tha: “Keburet” (në përkthim: “sa e madhe është”). Subjektin (në tekstin origjinal sh.p.) e shndërroi në përemër vetor të pacekur, pastaj të njëjtën fjalë e bëri specifike në trajtë të pashquar që kjo mënyrë e moscekjes së përemrit vetor dhe ardhja në trajtë të pashquar të marrë kuptim të demantimit dhe kritikës së ashpër: “Sa e madhe është ajo fjalë”, pastaj e bën të dalë nga goja e tyre, një dalje që sikur të ishte shigjetë e gju­ajtur pa shigjetar “që del nga goja e tyre”. Si vazhdimësi e kësaj atmosfere të demantimit dhe kritikës vjen edhe fjala “efvâhihim” (në përkthim: “goja e tyre”). Për ta shqiptuar këtë fjalë (të tekstit origjinal sh.p.) ne kemi nevojë ta hapim gojën për shkak të “vavit” me zgjatje dhe t’i shqiptojmë dy “heja” të njëpasnjëshme prej fytit, rëndë dhe me vështirësi para se t’i afrojmë buzët për ta shqiptuar “mimin” në fund të fjalës!

Në disa raste kemi një lloj fjalësh të cilat e përshkruajnë figurën e temës jo me tingullin e saj që e përçon në vesh por me hijen e saj që e përçon në imagjinatë. Edhe fjalët ashtu si edhe shprehjet e tëra, kanë hije të veçanta të cilat i ndien instinkti i fuqishëm kur ato ia tërheqin vëmendjen dhe kur paraqiten me një figuracion që e posedon karakterin sensibil.

Si shembull kemi ajetin: “Dhe lexoju atyre tregimin e atij që i patëm dhënë dituritë Tona, ndërsa ai u zhvesh prej tyre.” (A’rafë, 175). Hija të cilën e hedh fjala “insaleha” (në përkthim: “u zhvesh”) pasqyron një pikturë të fuqishme të rrjepjes përmes këtyre ajeteve, sepse zhveshja është një lëvizje e fuqishme sensibile.

Pastaj ajeti: “Dhe (Musai) u zgjua i frikësuar në qytet e duke vëzhguar (se çka po i ndodhë).” (Kasas, 18). Fjala “jeterek­kabu” (në përkthim: “duke vëzhguar”) përshkruan pozitën e vëzhguesit fort të kujdesshëm. (Të mos harrojmë në këtë rast, se ai është i frikësuar dhe duke vëzhguar në qytet, si rëndom qyteti është vend i sigurisë dhe qetësisë. Edhe pse kjo është sinonim për tërë shprehjen, po kjo shprehje e veçantë këtu zbulon rëndësinë e fjalës  ilustrative për trembjen në vendin e sigurisë!)

Po të njëjtës rrugë shkojnë edhe shembujt të cilët i prezentuam në kapitullin “Përfytyrimi konkret dhe trupëzimi” për “përfy­ty­ri­min”. Hijet të cilat i hedhin shprehjet atje janë të të njëjtës formë.

Ndonjëherë në fjali inkuadrohen edhe tingulli edhe hija, si për shembull: “Ditën kur me rrëmbim shtyhen në zjarrin e xhehen­nemit.” (Tûr, 13). Fjala “de’a” (në përkthim: “shtyhen me rrëmbim”) në ilustrimin e saj përmban edhe tingullin edhe hijen. Këtu fjala “de’a” ka kuptimin e shtyrjes së fuqishme pas shpine. Kjo shtyrje në shumë raste e bën të shtyrin të nxjerrë një zë të pa­paramenduar përmes “ajnit” të pavokalizuar (ajnun sakine) në këtë mënyrë “aa’”. E ky, sipas tingullit të tij, është shumë afër tingullit të fjalës “de’a”!

Gjithashtu e kemi edhe ajetin: “Rrëmbene e grahne në mes të xhehennemit.” (Duhân, 47). Termi “atlu” (në përkthim: “grah­je”) posedon tingëllimë në vesh dhe hije në imagjinatë, të cilat e shpiejnë veprimin e tyre në sens dhe intuitë.

Këtij kapitulli mund t’i shtojmë edhe disa “fjalë” nga ato të cilat i cekëm më parë e të cilat kanë tingullin e tyre si fjala “nuas” (në përkthim: “dremitje”, “kotje”), “teneffes” (në përkthim: “fry­mon”) dhe “et-taamme” (në përkthim: “oshëtimë”, “fringë­llimë”). Edhe ato gjithashtu krahas tingullit posedojnë edhe hije. Të bësh dallim mes tyre në të vërtetë është shumë vështirë sepse dallimet janë shumë precize dhe të imta. Megjithatë të gjitha tako­hen në një pikë, në ilustrimin e fjalëve sipas veprimeve të tyre, por  jo vetëm sipas veprimeve abstrakte por edhe sipas metodës ilustrative dhe imagjinative. Kjo në veçanti edhe e zgjoi intere­si­min tonë për te.

3 - Në Kur’an gjejmë edhe përballshmëri precize mes pikturave të cilat i vizatojnë shprehjet. Ndërsa përballshmëria është një me­to­dë prej metodave të ilustrimit dhe të komponimit. Shprehja  kur’anore i përdorë shumë shpesh ato duke i harmonizuar pik­turat e saj përmes fjalëve të cilat i pasqyron në mënyrë subtile.

Nga ato kemi dy piktura të shpejta të shpërndarjes dhe bashkimit në fjalën e Të Madhërishmit: “Nga argumentet e Tij është krijimi i qiejve dhe i tokës dhe shpërndarja e gjallesave në të dyjat dhe Ai me fuqinë e Tij mund t’i bashkojë kurdo që të dojë.” (Shûrâ, 29).

Piktura e shpërndarjes së gjallesave dhe piktura e bashkimit të tyre takohen në një rresht, kurse imagjinata përfshinë një distancë më të gjatë kohore kur i përfytyron ato njërën pas tjetrës.

Prej tyre gjithashtu ato dy piktura të cilat i prezenton për vdekjen e të gjallëve dhe për ngjalljen e të vdekurve në thënien e Të Madhërishmit: “Vallë! A nuk u është e qartë atyre se sa nga popujt para tyre i shkatërruam, nëpër vendbanimet e të cilëve ecin? Me të vërtetë në ato (vende të shkretëruara) ka fakte, e si nuk janë duke dëgjuar me vëmendje. Vallë! A nuk shohin ata se Ne e sjellim ujin në tokën e thatë, e me të nxjerrim të lashtat me të cilat ushqehen kafshët e tyre, bile edhe ata vetë. E si nuk janë duke parë me vëmendje.” (Sexhde, 26-27).

Kështu sa çel e mbyll sytë Kur’ani i transferon lexuesit e tij prej fshatrave të shkatërruara e të shkretëruara pasi që ishin të gjalla e të ndërtuara në tokën e gjallë dhe pjellore, pas asaj që ishte e vdekur dhe e thatë. Në këtë rast përballshmëria ekziston mes dy situatave me dy situata tjera në realitet, e jo mes një situate dhe një situate tjetër.

Kjo përballshmëri pothuajse reflektohet në të gjitha pikturat e kënaqësisë dhe ndëshkimit në ahiret. Ato janë të shumta e ne do të ndalemi në cekjen e disa prej tyre me anë të këtyre shembujve:

Përmes pikturave të tij, Kur’ani e përshkruan sheshin e tmerrit vetëm me disa rreshta: “Jo, mosni ashtu! Kur të shembet toka njëpasnjëshëm! Dhe kur të vijë Zoti yt, e engjëjt qëndrojnë radhë-radhë! Dhe atë ditë sillet xhehennemi, e atëherë njeriut i bie në mend, por çdo t’i sjell dobi përkujtimi? E thotë: Ah i gjori unë, sikur të isha parapërgatitur për jetën time! Atë ditë askush nuk mund të dënojë si Ai. Dhe askush si Ai nuk mund të lidhë në pranga”.

Në mes të këtij vendi spektakular i cili transmeton paradë ush­ta­rake, në të cilën merr pjesë edhe xhehennemi me muzikën e tij ushtarake të akorduar në mënyrë precize, të komponuar nga kon­struksioni i fjalëve të ashpra e robëruese dhe në mes të ndëshkimit të veçantë, prangalidhës dhe të zingjiruar... e atij që besoi i thuhet bindshëm:

“O ti shpirt i bindur plotësisht! Kthehu te Zoti yt i kënaqur kur edhe Ai është i kënaqur. Hyn në mesin e robërve të mi! Dhe hyn në xhennetin Tim.” (Fexhr, 21-30).

Kështu butësisht dhe dashurueshëm: “ja ej-jetuha” (në përkthim: “o ti”), pastaj shpirtërisht dhe nderueshëm: “en-nefsul mutmein-neh” (në përkthim: “shpirt i bindur plotësisht”), pra, mu në këtë vend spektakular. “Irxhi’î ilâ rabbiki” (në përkthim: “kthehu te Zoti yt”) me të gjitha ato lidhje dhe dashuri që keni pas mes vete. “Râdijeten merdijjeh” (në përkthim: “i kënaqur kur edhe Ai është i kënaqur”) me këtë thurje fjalësh e cila mbush ambientin tërësisht me kënaqësi dhe përkëdhelje. “Fed-hulî fî ibadî” (në përkthim: “hyn në mesin e robërve të mi”) i bashkuar dhe i da­shur me ta. “Ved-hulî xhennetî” (në përkthim: “dhe hyn në xhennetin Tim”) që është përgatitur për robërit e mi. Muzika këtu rreth këtij sheshi është e qetë dhe e valëzuar. E butë përballë asaj muzike të fortë ushtarake.

Ky është shembulli i përballshmërisë emocionale mes mohuesve dhe besimtarëve. Tani do të shtojmë një shembull të ndëshkimit konkret (sensual) dhe lumturisë materiale të cilat qëndrojnë në përballshmëri gjithashtu:

“A të erdhi lajmi ty për fatkeqësinë e kaplueshme (të kija­metit)?! Atë ditë do të ketë fytyra të dëshpëruara, të lodhura e të rraskapitura. Në zjarr të fortë do të digjen. U jepet të pijnë prej një kroi (me ujë) të valë. Ata ushqim tjetër nuk kanë pos një barishte me ferra helmuese që as nuk jep fuqi e as nuk largon uri. Atë ditë do të ketë (edhe) fytyra të ndriçuara. Për anga­zhimet e veta të kënaqura. Në xhennet të shkallës së lartë. Aty nuk dëgjojnë fjalë të pakëndshme. Aty rrjedh një krua i rrjedhshëm. Aty kanë shtretër të lartë dhe gastare të vëna pra­në. Edhe jastëk të rënditur për mbështetje. Edhe qilima të shtruar.” (Gâshije, 1-16).

Këtu ekziston përballshmëria mes ambientit të ndëshkimit dhe ambientit të kënaqësisë dhe në të gjitha komponentet e ajeteve përshkruese aty dhe atje. Raste të tilla në Kur’an kemi shumë.

4 - Ekziston një lloj i përballshmërive, po jo mes dy pikturave të pranishme siç është rasti këtu - ato janë të pranishme në imagji­natë edhe pse janë piktura të ringjalljes në të ardhmen - por mes dy pikturave, njëra është tani e pranishme e tjetra e kaluar me kohë. Ajo përballshmëri vepron në imagjinatë për ta prezentuar këtë pikturë të fundit duke e vënë përballë pikturës së pranishme.

Shembull: “E krijoi njeriun nga një pikë (uji), kur qe, ai (bëhet) kundërshtar i hapët.” (Nahl, 4).

Piktura e cila është e pranishme këtu është piktura e njeriut “kun­dërshtar i hapët”, ndërsa piktura e qëkohshme është piktura e pikëzës së gërditshme. Mes këtyre dy pikturave ekziston një lar­gësi mjaft e madhe e cila shpaloset për ta afirmuar këtë dallim të madh në sjelljen e njeriut. Kjo edhe është arsyeja pse i vuri këto dy piktura përballë njëra-tjetrës duke i injoruar të gjitha etapat mes tyre, ashtu që nëpërmjet këtij dallimi të madh ta shfaqë këtë qëllim të veçantë dhe ate me përballshmërinë imagjinative mes një situate dhe një situate tjetër.

Kemi edhe ajetin: “Më le Mua me ata gënjeshtarë që jetojnë në luks dhe jepu atyre pak afat. Se me të vërtetë te Ne ka pranga dhe zjarr, edhe ushqim që nuk gëlltitet (e mbetet në fyt) dhe dënim të dhembshëm.” (Muzzemmil, 11-13).

Këtu përballshmëria ekziston mes pikturës së atyre “që jetojnë në luks” e cila është e pranishme dhe pikturës imagjinative të “ushqimit që nuk gëlltitet”. Kjo ka vlerën e saj artistike krahas asaj fetare.

Gjithashtu ajeti: “Mjerë për çdo përqeshës e shpifës që ka grumbulluar pasuri dhe e numëron. E mendon se pasuria e tij e ka bërë të përjetshëm. Jo! Jo! Mashtrohet! Ai me të vërtetë dhe mesiguri do të hedhet në Hutameh. E kush të tregon ty se ç’është Hutameh? Është zjarr i All-llahut i ndezur fort që depërton deri në loçkë të zemrës. Ai (zjarri), do të jetë i mbyllur mbi ta (si saç). Në shtylla të gjata flakëruese.” (Humeze 1-9).

Figurës së përqeshësit-shpifësit i cili tallet me njerëzit dhe u bënë shpifje dhe figurës së këtij mendjemadhi tallës i qëndron përballë figura e “të hedhurit në Hutameh”[2], i cili dërrmon çdo gjë që bie në te. Aty dërrmohet mendjemadhësia, fuqia dhe kapitali i tij. Ai është zjarri i cili “depërton” në zemrën e tij prej të cilës burojnë përqeshja dhe shpifja dhe në të cilën fshehen arroganca dhe men­djemadhësia. Dhe si plotësim i figurës së të hedhurit, të dërr­mu­arit e të rrjepurit është: Ky Hutameh, i cili do ta mbyll në vete e nuk do të mund kush ta shpëtojë prej tij, po as që do t’i shkojë mendja kujt të pyesë për te.

Ngjashëm me te kemi edhe ajetin: “E të majtit, ç’është puna e të majtëve? Janë në vapë të zjarrit dhe në ujë të valë. Dhe në hije prej tymi të zi. As e freskët e as e këndshme. Ata, para kësaj (në dunja) kanë jetuar në luks.” (Vâkia, 41-45).

Vapa e zjarrit, uji valë dhe hija, e cila vetëm me emër i përket hijes sepse është prej tymit të zi “as e freskët e as e këndshme”,  Të gjitha këto piktura qëndrojnë përballë pikturës së luksit “ata, para kësaj (në dunja) kanë jetuar në luks”.

Këtu kemi hapësirë për një meditim solid përmes këtij ilustrimi dhe atij që është përballë tij: Protagonistë të këtyre ajeteve janë ata që jetojnë në këtë botë të pranishme ndërsa përballë tyre qëndron figura e luksit e cila është e afërt dhe figura e vapës së zjarrit, ujit të valë dhe peripecive e cila është ajo e largëta. Me­gjithatë, në këtë hapësirë ilustrimi në saje të gjallërisë së tij ia përfytyron lexuesit se kjo botë ka mbaruar dhe se protagonistët e saj janë atje, se pamja e luksit ka mbaruar gjithashtu, ndërsa pamja e peripecive ka dalë në shesh. Protagonistëve të botës kalimtare tani në mes të vapës së zjarrit e ujit valë u kujtohet se ata “para kësaj (në dunja) kanë jetuar në luks!” Kjo pamje është prej përfytyrimeve më mahnitëse, e cila në shumicën e ras­teve edhe është simetri që ndiqet në Kur’an. Ajo u përgjigjet ashi­këve të artit dhe të fesë paralelisht: U përgjigjet ashikëve të artit me forcën e lëvizjes aktive dhe gjallëruese, ashtu që ata të harroj­në gjatë paraqitjes së skenave se ky është vetëm shembull që jepet por ta ndiejnë të pranishme atë që dëshmohet. Ajo u përgjigjet edhe ashikëve të fesë sepse përjetimi i të papranishmes si e pra­nishme është gjë që prek thellë dhe e gjallëron ndërgjegjen dhe e përgatitë atë për thirrjen e besimit të vërtetë.

Po të njëjtës vijë shkon edhe ajeti: (U thuhet engjëjve për mëka­tarin) “Rrëmbene e grahne në mes të xhehennemit. Dhe hedhni mbi kokën e tij ujin e valë e shtojani mundimin. (I thuhet): Shijoje! Se ti je ai i forti, autoritativi.” (Duhân, 47-49).

Prej shembujve të përballshmërisë është edhe kjo pikturë: “Por kur të arrijë (shpirti) në gropë të fytit. Dhe thuhet (nga familja e të afërmit): Kush do të të shërojë? Dhe bindet se aty është ndarja. Dhe i puqet kofsha për kofshe. Atë ditë vetëm te Zoti yt shkohet. E ai as nuk e vërtetoi (besimin e tij me sadakë), as nuk u fal. Por përgënjeshtroi dhe ktheu shpinën. E pastaj shkonte te familja e tij me fodullëk.” (Kijâme, 27-33).

Edhe këtu Kur’ani ndjek të njëjtën simetri për të cilën folëm më parë. Piktura e dytë është ajo e cila është e kaluar dhe e mbaruar që bashkë me te mbaroi edhe bota. Piktura e parë është ajo e pra­nishmja të cilës i është rrekur dhe nuk mund të përfundojë me te. Aty do ta shohim atë të cilit i puqet kofsha për kofshe nga tmerri dhe lemeria ose thënë më drejt, nga sëmundjet dhe dhimbjet. Shpirti i tij arrinë në gropë të fytit, kurse në ato çaste bën pyetje kush arrinë të bëjë pyetje: A nuk ka shërues për ta shëruar dhe për t’ia shmangur këtë gjendje - mu ashtu siç mundohen të shëro­hen të sëmurët nga sëmundja e epilepsisë dhe magjisë. Ai kujtoi se do të ndahet  nga shokët dhe bashkëpunëtorët e tij, për të mos e parë më këtë figurë të tij, dhe të prezentojë figurën tjetër të tij, skenën kur ai përgënjeshtroi dhe ktheu shpinën dhe shkonte te familja e tij me fodullëk. Ai do t’i paraqesë që të dy figurat (pik­turat), por pas pak kohe, sepse: “Është puqur kofsha për kofshe” dhe nuk ka kohë në ato çaste ngase: “Atë ditë vetëm te Zoti yt shkohet”.

* * *

Më tej, ne mund t’i harrojmë të gjitha ato që i përmendëm më parë dhe ato që i përmendën të tjerët pos nesh sa u përket ngjy­rave të harmonizimit në Kur’an dhe të kalojmë në ngjyrat tjera të harmonizimit artistik të cilat nuk i kemi prezentuar deri më tash. Këto ngjyra të harmonizimit sipas peshës së tyre do t’i mjaftonin këtij libri si tërësi!

1 - Kemi thënë se në Kur’an ka ritëm muzikor me tinguj të lloj­llojshëm, i cili harmonizohet me ambientin dhe e luan rolin krye­sor në ndriçimin e synimeve.[3]

Meqenëse ky muzikalitet kur’anor është rrezatim i thurjes (kon­tekstit) së veçantë në çdo rresht dhe përcjellës i separacioneve-nëndarjeve[4] të gjata e të shkurta, po ashtu është përcjellës i sin­te­tizimit të shkronjave në fjalë të vetme dhe sintetizimit të fjalëve në një separacion. Mendoj se për këto dukuri është mirë të flasim për të gjitha bashkërisht.

Në Kur’anin fisnik kemi ajetin: “Ne as nuk ia mësuam atij (Mu­hammedit) poezinë, e as që i takon ajo atij, (atë që e sjell) nuk është tjetër vetëm se këshillë dhe Kur’an i qartë.” (Jâsîn, 69).

Aty përmendet edhe një tregim për mohuesit arabë: “Jo, ai e ka trilluar atë (Kur’anin); jo, ai është poet”.

Thënia e Kur’anit nuk mund të ketë dyshim se me të vërtetë këto vargje nuk janë poezi, por edhe arabët nuk ishin të marrë e as injorantë dhe të padijshëm për specifikat e poezisë, atëherë kur për këto vargje madhështore thanë se: “Kjo është poezi”.

Ajetet kur’anore i hutuan mendjet e tyre me atë ilustrim të shkël­qyeshëm që e zotëronin dhe i magjepsën emocionet e tyre me atë logjikë magjepsëse që e posedonin e ua pushtuan veshët me atë ritëm të bukur që e kishin. Këto edhe janë karakteristikat kryesore të poezisë nëse nuk i marrim parasysh kafijen (rimimin) dhe tefailin (kriterin e matjes së konstruksionit të fjalëve në fund të vargjeve në poezinë arabe. sh.p.)

Struktura e fjalisë kur’anore përfshinë karakteristikat e prozës dhe poezisë në formë të përgjithësuar mirëpo vargu kur’anor është i liruar nga rregullat e kafijes dhe tefailit. Në këtë mënyrë Kur’ani arriti lirinë e shprehjes së plotë e të lirë në të gjitha qëlli­met e tij universale. Në të njëjtën kohë ai mori nga poezia muzi­kën e saj të brendshme dhe separacionet e përafërta me tefailin dhe kafijen ashtu që këtyre karakteristikave të cilat i cekëm iu bashkangjitën edhe këto të prozës dhe të të gjitha llojeve të tjera.[5]

Kudo që njeriu e lexon Kur’anin e ndien ritmin e brendshëm emo­cional brenda rreshtave të tij. Ai ritëm shpaloset qartë sidomos në suret e shkurtra, separacionet e shpeshta, sferat e ilustrimit dhe përshkrimit përgjithësisht dhe deri diku vërehet edhe në suret e gjata. Pa marrë parasysh, në çdo rast ritmi është gjithmonë i pra­nishëm në strukturën e simetrisë kur’anore.

Ja, ta marrim dhe ta lexojmë suren Nexhm:

“Pasha yllin kur perëndon. Shoku juaj (Muhammedi) as nuk e ka humbë as nuk e ka shmangë (rrugën e drejtë). Ai nuk flet sipas qejfit të vet. Ai (Kur’ani) nuk është tjetër pos shpallje që i shpallet. Atë ia mësoi ai (Xhibrili) me fuqi të madhe. Që ka mendje të mprehtë dhe që u paraqit në formën e vet. Dhe ai ish­te në hapësirën më të lartë (qiellore). Pastaj u lëshua dhe iu af­rua. Ishte afër sa dy harqe (kute) apo edhe më afër. E i shpalli robit të Tij ate që ia shpalli. Zemra nuk e përgënjeshtroi atë që e pa. A po e polemizoni ate për atë që e ka parë? Atë (Xhibrilin) e ka parë edhe herën tjetër. Tek Sidretul Munteha. Që pranë saj është Xhennetul Me’va (Kopshti i strehimit). Kur Sidrën e mbu­loi ajo që e mbuloi, shikimi (i Muhammedit) nuk u shmang as nuk tejkaloi. Ai (Muhammedi) vërtet, pa disa nga shenjat më të mëdha të Zotit të vet. E ju a e shihni Latin dhe Uzanë. Dhe atë të tretin e të fundit, Menatin (a kanë fuqi si Zoti i Muham­medit, e ju i konsideroni zota?!). A mendoni se meshkujt janë tuajt e të Atij femrat?! Kjo pra është një ndarje e padrejtë!” (Nexhm,1-22).

Këto separacione përafërsisht janë të barabarta në trajtë (por jo sipas rregullave të poezisë arabe) dhe unike në aspektin rimor (të kafijes).  Këtu kemi të bëjmë me ritëm unik muzikor sipas rregu­llave të tefailit dhe kafijes dhe sipas një rregulle të mëvetësishme në të cilën nuk shfaqet tefaili dhe kafija por ngërthen prej për­puthshmërisë së shkronjave me fjalë dhe prej harmonizimit të fja­lëve në fjali. Ajo ka bazë ndjenjën e brendshme intime dhe inspi­rimin muzikor i cili bën dallimin mes ritmit muzikor dhe atij që është i rëndomtë edhe nëse separacionet dhe trajtat e fjalëve të fundit janë unike në fjali.

Këtu ritmi muzikor shfaqet me kohë mesatare ngjashëm me distancën e fjalisë muzikore sipas gjatësisë dhe unik sipas unitetit të stilit muzikor. Ai i episodon rrëfimet pikërisht si stili i ndonjë drame e cila i ngjanë rrëfimit episodik. E gjithë kjo shihet dhe përjetohet. Megjithatë në disa separacione ajo shkrepëron, shem­bull: “E ju a e shihni Latin dhe  Uzanë. Dhe atë të tretin dhe të fundit, Menatin?” E sikur të thuhej (në tekstin origjinal sh.p.) “E fe reejtumul lâte vel uzzâ ve menâteth thâlithe” (pa shtesën “el uhra” sh.p), do të humbte kafija dhe do të prishej ritmi muzikor. E sikur të thuhej: “E fe reejtumul lâte vel uzzâ vemenâtel uhrâ” (pa ndërmjetësimin e fjalës: “thâlithete” sh.p.), do të humbej ba­rabarësia e fjalëve në varg. Gjithashtu në ajetin: “A mendoni se meshkujt janë tuajt e të Atij femrat?! Kjo pra është një ndarje e padrejtë”. E sikur të thuhej (në tekstin origjinal sh.p.) “E leku­mudhdhekeru ve lehul untha. Tilke kismetun dîzâ” do të humbej ritmi i rregullt pa fjalën “idhen”.

Kjo nuk do të thotë se fjalët “el uhrâ”, “eth thâlithe” dhe “idhen” janë shtesa vetëm për shkak të kafijes (rimimit) dhe veznit (barabarësisë së fjalëve në varg). Ato në të vërtetë janë të domosdoshme në strukturën e fjalive për shkak të disa feno­me­neve të brendshme-intime e të posaçme. Kjo është edhe një veçori tjetër artistike e ajeteve kur’anore. Pra, ashtu që fjala të vjen në fjali me qëllim që ta japë domethënien e brendshme të saj por njëkohësisht edhe ta realizojë përshtatshmërinë në melos, pa mos ndikuar njëra në tjetrën e as t’u  nënshtrohen rregullat rasteve të jashtëzakonshme.

Çështja e simetrisë ritmike nëpër ajete dhe separacione vërehet qartë në çdo vend ku shtrihen fjalët kur’anore ose afër kësaj për­pikërie madhështore. Si argument kemi shndërrimin e shpreh­jes prej formave krahasuese të fjalës në formë të ndarë, ose të jetë i thurur vargu në atë mënyrë që nëse u ndërrohen vendet fjalëve duke i vendosur para ose prapa apo të bëhet në atë kontekst çfarëdo ndryshimi, ato pa dyshim do ta humbnin atë bukuri.

Shembull për formën e parë kemi rrëfimin për Ibrahimin:

“Ai tha: A po shihni se ç’po adhuroni? Ju dhe prindërit tuaj të mëparshëm. Në të vërtetë ata (që i adhuroni ju), janë armiq të mi, përveç Zotit të botëve. Zoti që më krijoi, Ai më udhëzon mua. Dhe Ai që më ushqen dhe më jep të pijë. Dhe kur të sëmurem Ai më shëron. Ai më bën të vdekur e pastaj më ngjallë. Ai, tek i cili kam shpresë se do t’mi falë mëkatet në Ditën e gjykimit.” (Shuaraë, 75-82).

“Je-ja” e vetës së parë (në tekstin origjinal sh.p.) është hequr në fjalët “jehdînë”, “jeskînë”, “jeshfînë” dhe “juhjînë” për ta ru­ajtur rimimin (harful kafije) me mbaresat e fjalëve: “ta’budûn”, “akdemûn” dhe “ed-dîn”.

E ngjashme me te është edhe heqja e “je-së” trungore nga fjala. Për shembull: “Pasha agimin! Pasha dhjetë netët! Pasha çiftin dhe pasha tekun! Pasha natën që shkon (ec)! Vallë a nuk ka këtu betim për të mençurin?” (Fexhr, 1-5). “Je-ja” e fjalës “jesër” (në tekstin origjinal sh.p.) është anuluar krejtësisht me qëllim të ruajtjes së simetrisë me fjalët “el fexhr”,“ashër”,“vitër” dhe “hixhër”.

Gjithashtu ajeti: “Ditën kur thirrësi (Israfili) kumton një gjë të tmerrshme. Dalin prej varreve, e si karkaleca të shpërndarë e me shikim të përulur, duke shpejtuar drejt atij që i thërret, e jobesimtarët thonë: kjo është ditë e vështirë.” (Kamer, 6-8).

Sikur të mos ishte hequr “je-ja” nga fjala “ed-dâá” do të kishim thyerje të rimës si në vargjet e poezisë kur ndodh ndonjëherë.

Po ashtu ajeti: “Ai është (vendi) që ne po e kërkojmë! Dhe u kthyen që të dy rrugës së tyre prej nga kishin ardhur.” (Kehf, 64). Sikur të shfaqej “je-ja” e fjalës “nebgi” (në tekstin origjinal sh.p.) ashtu si e kërkon rregulli, do të humbej “vezni” (bara­barësia e fjalëve në varg) dhe do të mbetej e zhveshur prej asaj bukurie artistike.

Një gjë e tillë ndodh edhe kur shtohet “he-ja” e “sektes” (mbare­sës në fjali) në “je-në” trungore ose në “je-në” e vetës së parë. “Ndërsa atij që ka peshojën e lehtë të veprave të tij, vendi i tij do të jetë në Hâvijeh. E kush të tregon ty se ç’është ajo (Hâvijeh)? Është zjarr i vrullshëm.” (Karia, 8-11).

Pastaj ajeti: “Kujt i jepet libri i tij nga e djathta e tij, do t’u thotë (të tjerëve): Qe, lexoni librin tim. Unë kam qenë i bindur se do ta jap llogarinë time. Ndërsa ai atëherë është në një jetë të kënaqshme.” (Hâkka, 19-21).[6]

Ndërsa shembulli për situatën e dytë është të mos ketë ndryshim nga metoda krahasuese, por megjithatë vërehet muzikaliteti intim në atë përbërje e cila do të zbehej sikur t’i ndërrohej forma. Shembull: “Përkujtimi i mëshirës së Zotit tënd ndaj robit të Vet, Zekeriait. Kur ai iu lut Zotit të vet me një zë të ulët. Tha: Zoti im! Vërtet, mua më janë dobësuar eshtrat, më është zbardhur koka nga thinjat, e me lutjen time ndaj Teje, o Zoti im, asnjë­herë nuk kam qenë i dëshpëruar.” (Merjem, 2-4). Nëse orvatesh t’ia ndërrosh vendin fjalës: “minnî” dhe ta vësh para fjalës “el adhmu”, e cila do të dukej kështu: “Kale rabbi inni vehene  minnil adhmu” (në tekstin origjinal sh.p.), menjëherë do të vëresh një thyerje që i përngjan thyerjes së ritmit (veznit) në poezi, ngase ajo balancohet me fjalën “inni” të komponentës së parë në këtë mënyrë: “kale rabbî innî” “vehenel adhmu minnî”.

Nuk ka dyshim se në ajetet kur’anore ekziston një lloj i muzika­li­tetit të brendshëm-intim i cili vërehet por nuk mund të shpjegohet siç edhe e pamë më parë. Ky muzikalitet është i strukur në kon­tekstin e fjalës së përveçme dhe në përbërjen e një fjalie të vetme. Ky muzikalitet perceptohet vetëm në ndjenjën e fshehur në brendi të zemrës dhe me dhuratë hyjnore.

Vetëm në këtë mënyrë mund të shfaqet ky muzikalitet intim në strukturën e shprehjes kur’anore, i matur me peshojën e ndjenjave jashtëzakonisht të vrullshme të cilat i përpëlitë lëvizja më e vogël dhe dridhja më e butë, edhe pse nuk është poezi apo nuk për­puthet me shumë rregulla të poezisë të cilat e kufizojnë lirinë e poetit gjatë të shprehurit sensual për qëllimin e kërkuar.

* * *

Sistemi i separacioneve dhe rimimeve është i llojllojshëm mu ashtu siç janë të llojllojshme ngjyrat e ritmit muzikor. A thua kjo arrihet sipas rregullave të posaçme të cilat shpiejnë në synime të caktuara?

Le t’i hedhim pra një shikim kësaj hapësire të veçantë prej hapësirave të harmonizimit muzikor, meqë është vërtetuar ekzistimi i kësaj muzike.

Është vërtetuar se sistemi i separacioneve dhe rimimeve pëson ndryshime në suret e nduarnduarta, e ndonjëherë pëson ndryshime edhe në suren e njëjtë.

Llojllojshmëria e tyre në sure ndryshon përballë separacioneve, sipas distancave të fjalëve prej të gjata, mesatare e të shkurtra. Ato i përngjajnë ndryshimit të metrikave të poezisë në një divan. Shkurt mund të themi: separacionet (nënndarjet, el fevâsil) shkur­tohen në suret e shkurta kurse janë mesatare apo zgjaten në suret e mesme dhe të gjata. Në krahasim me shkronjën rimuese (harful kafije) në suret e shkurta janë shumë të pranishme shëmbëllimi dhe ngjashmëria ndërsa më pak në suret e gjata. Rimat e “nun-it”, “mim-it” dhe para tyre “je-jës” ose “vav-it” dominojnë në të gji­tha shkronjat rimuese në suret e Kur’anit dhe atë me shumë­lloj­shmërinë e metodave muzikore edhe nëse janë të ngjashme rimat në suret e ndryshme. Stili muzikor në këtë rast përcjell separa­cionet e gjata dhe ato të shkurta, por edhe vendet e shprehjes së ritmit ashtu siç e përcjell mënyrën e konstruksionit të fjalive sipas përbërjes së tyre.

Sa i përket shumëllojshmërisë së këtij sistemi në një sure, në shumë raste kemi vërejtur se separacioni (el fâsile) dhe rimimi (el kafije) nuk ndryshojnë vetëm për shkak të shumëllojshmërisë. Neve na u zbulua fshehtësia e këtij ndryshimi në disa pasuse të ajeteve por mbeti misterioze në disa pasuse tjera. Ne nuk dë­shirojmë t’ia mveshim edhe këtij sistemi faktin se ai është dukuri e përgjithshme siç ishte rasti me ilustrimin, përfytyrimin, trupë­zimin dhe ritmin (melosin kur’anor).

Prej gjurmëve te të cilat do të vërejmë se ndryshimi i sistemit të separacionit dhe rimimit ka qëllim të posaçëm, janë ato ajete të cilat erdhën në suren Merjem.

Sureja fillon me rrëfimin për Zekeriain dhe Jahjanë e pastaj vijon rrëfimi për Merjemenë dhe Isain. Aty separacioni dhe rimimi shfaqen në këtë mënyrë:[7]

“Përkujtimi i mëshirës së Zotit tënd ndaj robit të vet Zekeriait. Kur ai iu lut Zotit të vet me një zë të ulët. Tha: Zoti im! Vërtet, mua më janë dobësuar eshtrat, më është zbardhur koka nga thinjat, e me lutjen time ndaj Teje, o Zoti im, asnjëherë nuk kam qenë i dëshpëruar...” (Merjem, 2-4).

“E përmendju në këtë libër (tregimin për) Merjemen kur ajo u largua prej familjes së saj në një vend në Lindje. Ajo vuri një perde ndaj tyre, e Ne ia dërguam asaj Xhibrilin, e ai iu paraqit asaj si njeri në tërësi. Ajo tha: Unë i mbështetem Të Gjithë­mëshirshmit prej teje, nëse je që i frikësohesh Atij...” (Merjem, 16-18).

Kështu përfundojnë të dy rrëfimet sipas një melosi. Por befasisht kjo simetri fjalësh ndryshon dhe merr formë tjetër pas pasusit të fundit në rrëfimin për Isain, dhe ate në këtë mënyrë:

“Ai (Isai) tha: “Unë jam rob i All-llahut, mua ma ka dhënë (ka caktuar të ma japë) Librin dhe më ka bërë Pejgamber. Më ka bërë dobiprurës kudo që të jem dhe më ka porositur me namaz (lutje) e zeqat përsa të jem gjallë! Më ka bërë të mirësjellshëm ndaj nënës sime, e nuk më ka bërë kryelartë e as të padëgjueshëm! Selami (shpëtimi i All-llahut) është me mua ditën kur të dal (prej varrit) i gjallë! Kjo është fjalë e vërtetë e Isait, birit të Merjemes për të cilën ata shkaktojnë dyshime. Nuk i takoi (nuk ka nevojë) All-llahut të ketë fëmijë, i pastër është Ai, kur dëshiron një send Ai vetëm i thotë atij: Bëhu! Ai menjëherë bëhet. (Isai i tha popullit të vet) Dhe se All-llahu është Zoti im dhe Zoti juaj, pra adhurone Atë, kjo është rrugë (fe) e drejtë. Por grupet u kundërshtuan mes vete (rreth Isait). Të mjerët ata që nuk besuan se çka kanë për të parë Ditën e madhe...” (Merjem, 30-37).

Në këtë mënyrë ndryshoi sistemi i separacionit duke marrë mba­resën e zgjatur. Gjithashtu ndryshon sistemi i rimimit i cili bëhet me shkronjën “nûn” ose “mîm” duke pas para “meddin” (zgja­timin) e zgjatur. Sikur Kur’ani në fund të këtyre ajeteve nxjerr një konkluzë pas përfundimit të rrëfimit të mbështetur në këtë rregull. Forma e vendimit (konkluzës) vjen me një metodë muzikale e jo sipas metodës kumtesore, dhe vjen me një ritëm të fortë e të ash­për përkundër ritmit të rrëfimit indolent e të shlirshëm. Sikur për këtë shkak të është bërë ndryshimi.

Ne e shohim të arsyeshme që në rastin e kësaj konkluze të vëmë në spikamë edhe një vërejtje tjetër. Fjala është se vetëm pas për­fundimit të nxjerrjes së këtij akti dhe marrjes së këtij vendimi, iu kthye përsëri sistemit të parë sa i përket separacionit dhe rimimit ngase tani Kur’ani i kthehet një rrëfimi të ri në këtë mënyrë:

“Po, grupet u kundërshtuan mes vete (rreth Isait). Të mjerët ata që nuk besuan se çka kanë për të parë Ditën e madhe! Ditën kur ata do të na paraqiten Neve, sa mirë do të dëgjojnë dhe shohin, (ose njerëzit do të shohin se çka do t’i gjejë ata), por tash për tash (në këtë jetë) zullumqarët janë në humbje të qartë. Ti tërhiqju atyre vërejtjen për ditën e dëshpërimit, kur të marrë fund çështja (e përgjegjësisë e dikush në xhennet e dikush në zjarr), se ata (sot) janë të painformuar dhe nuk janë duke besuar. S’ka dyshim se Ne e trashëgojmë (na mbetet) tokën dhe çka ka në të, dhe te Ne do të jetë e ardhmja e tyre. Përkujtoju (idhujtarëve dhe të tjerëve) në libër (në Kur’an) Ibrahimin. Ai ishte vërtet shumë i drejtë dhe Pejgamber. Kur babait të vet i tha: “O babai im, pse adhuron atë që as nuk dëgjon as nuk sheh, e as nuk ke asgjë prej tij? O babai im, mua më është dhënë nga dituria çka ty nuk të është dhënë, andaj më dëgjo se unë të udhëzoj në rrugë të drejtë. O babai im, mos adhuro djallin, sepse djalli është kundërshtar i Mëshiruesit. O babai im, unë kam frikë se ty do të godet ndonjë dënim prej të Gjithë­mëshirshmit, e do të bëhesh shok i djallit...!” (Merjem, 37-45).

Gjithashtu edhe sureja “Nebe’ë” fillon me rimën e “nûnit” dhe “mîmit”: “Për çka ata i bëjnë pyetje njëri-tjetrit? Për lajmin e madh e tronditës, në të cilin ata janë në kundërshti. Jo, të mos pyesin, se ata do ta kuptojnë! Përsëri jo, se ata do ta kuptojnë!” (Nebe’ë, 1-5).

Meqë e kryen këtë kumtesë dhe fillon me përbërje të reja kup­ti­more - thurje debati e jo kundërshimi - dhe në këtë mënyrë u ndë­rrua sistemi: “Përsëri jo, se ata do ta kuptojnë...! A nuk e bëmë Ne tokën e përshtatshme (për jetë) ndërsa kodrat shtylla? Dhe ne ju krijuam juve në çifte. Dhe gjumin tuaj ua bëmë për pushim. Dhe natën ua lamë mbulesë (si rrobat), ndërsa ditën e bëmë për gjallërim.” (Nebe’ë, 5-15).

Kurse në suren Âli Imrân sureja shkonte sipas një lloj ritmi deri para përfundimit, e kur filloi ta paraqesë lutjen e një grupi prej besimtarëve të cilët e përmendnin All-llahun kur ishin në këmbë, ulur dhe shtrirë, separacioni ndryshoi në këtë mënyrë:

“Zoti ynë, këtë nuk e krijove kot, i lartësuar qofsh, ruana prej dënimit të zjarrit! Zoti ynë, atë që Ti e futë në zjarr, atë e ke poshtëruar; për mizorët nuk ka ndihmëtarë!...” (Âli Imrân, 191-192). Ne kemi hasur në këso raste në shumë komponenta tjera, megjithatë nuk mundëm t’u japim koment konsekuent në të gjitha sferat ku ato ndryshojnë, andaj edhe i dhamë përparësi qëndrimit që t’i vëmë në spikamë aq sa na u shfaqën fshehtësitë e tyre. Mendoj se ato që i shtruam si shembuj do të mjaftojnë.

Sa i përket shumëllojshmërisë së metodës muzikore dhe ritmit të saj përmes shumëllojshmërisë së valëve të cilat shfaqen në te, ne zotërojmë mbështetje të fortë se ajo shkon sipas një sistemi të veçantë dhe përshtatet me ambientin e përgjithshëm vazhdimisht pa përjashtime.

Për t’i regjistruar këto dallime dhe për t’i sqaruar ato, kemi nevojë për njohjen e disa rregullave të veçanta muzikore dhe të disa terminologjive në muzikë të cilat nuk i zotëron secili lexues por as ne gjithashtu. Megjithatë, ne këtë çështje do ta lehtësonim sikur të zgjedhnim ngjyra të dallueshme dhe forma kontraste të nxjerrura nga ajo muzikë.

Në suren Naziât kemi dy forma muzikore dhe dy ritme që simetrizohen me dy valë plotësisht.

Forma e parë në këtë fragment shfaqet me një lëvizje të shpejtë me valë të shkurta dhe me strukturë të fortë e cila gërshetohet me një ambient të elektrizuar, me rrahje të shpejta dhe me dridhje të forta, në këtë stil:

“Pasha ata (engjëjt) që marrin shpirtin me rrëmbim (për­mbyt­shëm)! Dhe ata që marrin shpirtrat me lehtësim! Dhe ata që notojnë me shpejtësi! Dhe nxitësit të cilët me shpejtësi në vendin e vet i çojnë! Dhe pasha ata që çdo çështje e rregullojnë! Ditën që vrullshëm bëhet dridhja. Që pas saj pason tjetra. Atë ditë zemrat janë të tronditura. Shikimet e tyre janë të poshtëruara (të frikësuara). Ata (idhujtarët në dunja) thonë: A thua do të bëhemi përsëri kështu si jemi? A edhe pasi të jemi bërë  eshtra të kalbur? Ata thanë: Atëherë, ai kthim do të jetë dëshpërues për ne! Po, ajo (ringjallja) nuk do të jetë tjetër pos një thirrje (klithje). Dhe ja, ata mbi sipërfaqen e tokës.” (Naziât, 1-14).

Metoda e dytë në këtë fragment shfaqet me lëvizje të ngjyrosur me valë të buta, me gjatësi të mesme, e cila gërshetohet me am­bi­entin rrëfimor i cili në këtë sure në mënyrë direkte kumton “kthimin dëshpërues”, “thirrjen e vetme” dhe çështjen e “sipër­fa­qes së tokës” në këtë mënyrë:

“A të ka ardhur ty rrëfimi i Musait? Kur Zoti i tij e pat thirrur në luginën e bekuar Tuva (rrëzë kodrës Tûri Sinâ). Shko te fara­oni se ai vërtet e ka tepruar, dhe thuaj: E ke ndërmend të pas­trohesh? Unë do të udhëzoj te Zoti yt që t’ia kesh frikën Atij!” (Naziât, 15-19).

Mendoj se ne nuk kemi nevojë t’i njohim rregullat muzikore po as terminologjinë artistike që ta bëjmë dallimin mes dy stileve dhe dy ritmeve, ngase ato janë të qarta dhe nuk fshehen. Ato gjithashtu janë të sintetizuara në çdo hapësirë me ambientin në të cilin tingë­llon muzika.

Kjo muzikë ka një detyrë parësore, e ajo është inkorporimi i saj në dy skenat e paraqitura në të dy herët, si në të parën ashtu edhe në të dytën.

Tani të flasim diç për llojin e tretë të muzikës kur’anore. Ajo ësh­të muzika e duasë (lutjes) së valëzuar, indolente, të gjatë e të për­kulshme:

“Zoti ynë, këtë nuk e krijove kot, i lartësuar qofsh, ruana prej dënimit me zjarr! Zoti ynë, atë që Ti e futë në zjarr, atë e ke poshtëruar; për mizorët nuk ka ndihmëtarë!... Zoti ynë, jepna atë që nëpërmjet Të dërguarve Tu na e premtove dhe në Ditën e kijametit mos na turpëro; Ti je Ai që nuk e shkel premtimin!” (Âli Imrân, 192-194).

Ose një lutje tjetër:

“Zoti ynë, s’ka dyshim se Ti e di se çka fshehim dhe çka publi­kojmë, se All-llahut nuk mund t’i fshehet asnjë send në tokë e as në qiell. Falënderimi i qoftë All-llahut, i cili në pleqëri m’i fali mua Ismailin dhe Is’hakun! Vërtet, Zoti im dëgjon dhe i për­gjigjet lutjes. O Zot, më bëj mua nga ata që falin namazin, edhe prej pasardhësve të mi dhe pranoje lutjen time, o Zoti ynë! Zoti ynë! Më fal mua dhe prindërit e mi dhe të gjithë besimtarët ditën kur jepet llogaria.” (Ibrâhîm, 38-41).

Ne nuk kemi nevojë për rregulla dhe terminologji që të kuptojmë se ky stil dallon nga dy stilet e kaluara. Kjo formë akordohet me lutjen në mënyrë të plotë si përnga muzikaliteti, valëzimi dhe ritmi i ngadalshëm.

Tash ndalemi e kujtohemi që të sjellim një ngjyrë të muzikës së valëzuar me valë të gjata - por me një ngjyrë krejtësisht tjetër - e përkujtojmë dhe e sjellim këtu duke u mbështetur në ekzistimin e dallimit mes saj dhe ngjyrave të kaluara.

Përbërja muzikore e fjalisë këtu ia shton edhe më tepër valëzimit thellësinë dhe gjerësinë. Në te ka edhe lemeri edhe dëshpërim sep­se ajo është muzika e tufanit: “Ajo lundron nëpër valë me ta si kodra, e Nuhi e thirri djalin e vet, që ishte në një vend të ndarë: O djali im, hip bashkë me ne, e mos u bë me mohuesit! Ai (djali) tha: Unë do të ngjitem në një kodër që do të më mbrojë nga uji (vërshimi). Tha: Nuk ka sot mbrojtës prej dënimit të All-llahut, pos atë që Ai e ka mëshiruar! Vala hyri mes tyre të dyve, e ai (djali) u mbyt në ujë.” (Hûd, 42-43).

Përbërja muzikore e fjalisë si horizontalisht ashtu edhe verti­ka­lisht futet në thellësi dhe ngjitet në lartësi, për të marrë pjesë në tmerrin e gjerë dhe të thellë. Ndërsa zgjatjet (meddat) e njëpas­njëshme dhe të shumëllojshme në përbërjen e fjalisë ndihmojnë për ta plotësuar ritmin, për ta formësuar dhe për ta harmonizuar me ambientin e skenës fort të trishtueshme.

Tani të kujtohemi përsëri dhe ta prezentojmë ngjyrën e tretë të muzikës së valëzuar me valë dhe orientime të ndryshme: “O ti shpirt i bindur plotësisht! Kthehu te Zoti yt i kënaqur kur edhe Ai është i kënaqur. Hyn në mes të robërve të mi! Dhe hyn në xhennetin Tim!” (Fexhr, 27). Kur t’i lexojë (këndojë) lexuesi i Kur’anit këto ajete me ton të zëshëm, do ta përjetojë atë muzi­kalitet të qetë e të valëzuar. Ato i përngjajnë valës së ngadalshme kur ngrihet në majën e saj dhe lëshohet deri kur shtrihet qetë dhe sigurt. Ato përputhen me ambientin e sigurisë (bindjes së plotë) gjatë gjithë shfaqjes së skenës. Ndoshta barabarësia e zgjatimit (med-it në tekstin origjinal. sh.p.) përmbi me “elif” dhe ndër te me “je-në” në mënyrë të përhershme ka ndonjë fshehtësi në këtë valëzim por ajo nuk është fshehtësia e tërë ngase zgjatimi i shpjegon ruajtjet e thekseve në fjali e jo edhe akordimin e tyre. Ai shpjegon barabarësinë e jashtme të fjalëve në melodi e jo shpirtin e saj të brendshëm. Ky shpirt buron nga disa tipare të fshehura (misterioze) në tingujt e shkronjave dhe fjalëve të cilat mund t’i zbulojë ai që e lexon shprehjen kur’anore me ndjeshmëri dhe fry­mëzim të thellë. Ne do të mjaftojmë me këtë pasqyrim të mund­shëm për të mos iu ekspozuar gëlltitjeve terminologjike.

* * *

Tani do të shtegtojmë në hapësirën e fundit prej hapësirave të harmonizimit artistik të ilustrimit kur’anor.

Kemi thënë se Kur’ani vizaton piktura dhe ekspozon skena, andaj edhe duhet ta kemi ndër dije se ato skena dhe ato piktura për­mbajnë dukuritë më subtile të harmonizimit artistik në ngjyrën e pikturës dhe ambientin e skenës, ndarjes së komponenteve-deta­je­ve dhe shpërndarjes së tyre në tablonë e ekspozuar.[8]

Ne diç prej kësaj cekëm në kapitullin “Ilustrimi artistik” kur e prezentuan pikturën (figurën) e atij që shpërndante pasurinë e vet vetëm sa për sy e faqe dhe pikturën e gurit të madh të mbuluar me dhé krahas pikturës së atyre që e shpërndajnë pasurinë e vet duke kërkuar kënaqësinë e All-llahut dhe pikturës së kopshtit në një rrafshnaltë. Të gjitha këto piktura mes vete kanë një baras­peshë mes komponenteve të tyre dhe përballshmëri mes pozi­ci­oneve të tyre.

Ky lloj i harmonizimit është çelës i rrugës drejt harmonizimit të cilin në këtë rast në mënyrë ekskluzive e synojmë.

Si pika kryesore në këtë rast që na interesojnë janë:

Së pari: Ajo që quhet “universalitet vizatimor”. Për këtë univer­salitet dinë sadopak edhe fillestarët në rregullat e artit vizatimor, andaj mendojmë se nuk ka nevojë ta shpjegojmë ate. Rregullat parësore të vizatimit imponojnë që të ekzistojë një universalitet (përputhshmëri) mes detajeve të vizatimit sepse detajet e pikturës nuk mund të veçohen.

Së dyti: Distribuimi (shpërndarja) i komponenteve të vizatimit - pas përshtatshmërisë së tyre - në pëlhurë me një masë të caktuar që të mos e ngushtojnë njëra-tjetrën dhe në të njëjtën kohë viza­timi të mos e humb harmonizimin në tërësinë e tij.

Së treti: Ngjyra me të cilën pikturon dhe shkallëzimi i hijeve në mënyrë që t’i përshtatet ambientit të përgjithshëm të harmonizuar me idenë dhe motivin.

Ilustrimi me ngjyra e shpalos këtë harmonizim ashtu siç “distri­buimi” e shpalos në skenat teatrore dhe kinematografike. Ilustrimi në Kur’an sendërtohet mbi themelet e tij edhe pse element i tij i vetëm i pikturimit janë fjalët. Por kjo edhe më tepër piedestalizon i’xhazin (elokuencën) mbi të gjitha orvatjet tjera:

1 - Ta marrim një sure prej sureve të shkurta të cilat ndoshta ndo­kush i konsideron si proza të rimuara klerikale ose fjalë të urta të rimuara. Për shembull ta marrim suren Felek:

Cili ambient i caktuar do të shfaqet këtu? Ai është ambienti i kërkim-mbështetjes dhe kërkim-ruajtjes duke i pasur parasysh fsheh­tësitë, paqartësitë dhe turbullirat. Dëgjo se çka shkruan në Kur’an:

“Thuaj: I mbështetem Zotit të agimit. Prej dëmit të çdo krijese që Ai e krijoi. Dhe prej errësirës së natës kur ngryset plotësisht. Dhe prej dëmit të atyre që lidhin dhe fryejnë nyja. Edhe prej dëmit të smirëkeqit kur sipas smirës vepron.” (Felek, 1-5).

Cili është ai agim (felek) me të cilin kërkon mbrojtje te Zoti i tij? Nga shumë sinonimet e fjalës “felek” do ta zgjedhim fjalën “fexhr” (mëngjes) ngase ky sinonim është më i përshtatshëm të kërkohet mbrojtje prej Tij nga një errësirë e cila mund t’i kaplojë nga ajo që e krijoi, nga ajo që ngryset plotësisht, nga fyerjet dhe zilia, dhe se në te ka pakuptueshmëri të veçantë të cilës do t’ia dimë fshehtësinë pas pak kohe.

Kërkon mbrojtje me Zotin e “fexhrit” (mëngjesit) “prej dëmit të çdo krijese”. Këtu Kur’ani në mënyrë mohuese dhe me “ma-në” (në tekstin origjinal “ma halek” sh.p.) e cila është lidhëse me funksion gjithëpërfshirës. Në këtë mohim dhe përfshirje realizohet turbullia dhe errësira abstrakte në përgjithësi. “Dhe prej errë­si­rës së natës kur ngryset plotësisht”. Atëherë kur errësira e natës futet në çdo gjë, ajo shtrihet tmerrueshëm dhe frikësueshëm. “Dhe prej dëmit të atyre që lidhin dhe fryejnë nyja”. Ambienti i lidhjes dhe fryerjes në nyja që bëhet nga fallxhorët dhe klerikët në të cilin dominojnë trishtimi, misteri dhe errësira. Bile ata në të shumtën e rasteve fryejnë në nyja vetëm natën. “Edhe prej dëmit të smirëkeqit kur sipas smirës vepron”. Smira (zilia) është ref­leks i brendshëm emocional i strukur në errësirën e shpirtit, i errët por edhe i tmerrshëm.

Ambienti është përplot errësirë dhe tmerr, misteriozitet dhe enig­më. Njeriu kërkon mbrojtje te All-llahu nga kjo errësirë, e All-llahu është Zot i çdo gjëje. Tani shtrohet pyetja, e pse të veçohet si “Zot i agimit”? - Në mënyrë që të simetrizohet me ambientin e tërë pikturës dhe të marrë pjesë në te. Megjithëse do të dukej më e logjikshme sikur të kërkonte mbrojtje nga errësira te “Zoti i dri­tës”. Por këtu logjika nuk mund të jetë kriter gjykues. Kriter gjy­kues është ndjenja e ilustrimit të përpiktë dhe subtil. Drita (nuri) zbulon paqartësinë e tmerrueshme por nuk mund të gërshetohet me ambientin e ngrysjes, fryerjes në nyja, e as me ambientin e smirës. “Feleku” (agimi) realizon domethënien e dritës në aspek­tin logjik pastaj ngërthehet me ambientin e përgjithshëm në as­pektin ilustrativ. Agimi është interval para shkëlqimit të dritës i cili e përfshinë dritën dhe errësirën. Ai zotëron edhe ambientin e errët magjepsues.

Shtrohet pyetja: Cilat janë detajet e pikturës këtu dhe cilat janë aktet e skenës?

Në pikëpamje të “agimit dhe errësirës” kemi dy skena prej skenave të peizazhit, ndërsa në pikëpamje “të lidhjes dhe fryerjes në nyja” dhe “smirëkeqit kur sipas smirës vepron”, kemi dy kri­jesa njerëzore.

Në pikëpamje të “agimit” dhe “errësirës së natës” kemi dy skena të përballshme kohësisht. Ndërsa në pikëpamje të “lidhësit dhe fryerësit në nyja” dhe “smirëkeqit” kemi dy kategori të përballshme njerëzore.

Këto detaje janë të shpërndara në pllakë në formë të harmonizuar dhe të përballshme në pëlhurën e vizatimit me krahasim të për­piktë e cila në tërësi është e të njëjtës ngjyrë. Që të gjitha janë misterioze dhe të tmerrshme të mbështjellura në paqartësi dhe errësirë. Ambienti i përgjithshëm është formuar në bazë të këtij uniteti në ngjyra dhe detaje.

Me këto fakte nuk kemi bërë kurrfarë teprimesh. Është e pamun­dur që i gjithë ky precizitet të vijë pa synim të caktuar. Synimi i tillë nuk mund të jetë vetëm një stoli kalimtare. Kjo çështje nuk ka të bëjë me fjalë ose me përballshmëri psikike por me pëlhurë vizatimi, ambient, harmonizim dhe disa përballshmëri ilustrative të cilat numërohen si art i shkëlqyeshëm në ilustrim, që me një shprehje të thjeshtë tërheq vëmendjen kur ekzekutohet.

2 - Kur’ani tokën e karakterizoi para zbritjes së shiut dhe para gufimit të saj me bimë të ndryshme, njëherë si “të shkretë” e njëherë si “të përulur”. Dikush këtë e kupton vetëm si ndryshim i shprehjeve e ne do të shikojmë se si janë paraqitur këto dy pamje.

Ato janë paraqitur në dy versione të cilët dallojnë nga njëri-tjetri dhe ate në këtë formë:

a) Është cekur “e shkretë” në këtë version:“O njerëz, nëse dy­shoni për ringjalljen, (dine) se Ne ju krijuam prej dheu, pastaj prej uji, pastaj prej një gjaku të ngjizur, pastaj prej një (copëz) mi­shi, që është krijesë e formuluar ose e paformuluar që t’ua sqa­rojmë juve (fuqinë Tonë). Dhe Ne e mbajmë në mitër atë që du­am deri në kohë të caktuar e mandej u nxjerrim foshnje e pas­taj do të arrini pjekurinë tuaj. Disa prej jush vdesin e disa mbe­sin deri në kufirin më të skajshëm të jetës, që mos të dijë asgjë nga ajo që ka ditur më parë. E ti e sheh tokën të shkretë, e kur Ne ia lëshojmë asaj ujin ajo gjallërohet dhe gufon, dhe nga të gjitha çiftet (llojet) mbijnë bimë të mrekullueshme.” (Haxhxh, 5).

b) Dhe është cekur “e përulur” në këtë version:

“Nga faktet e madhështisë së Tij janë nata, dita, dielli e hëna. Mos i bëni sexhde (mos iu përulni) as diellit as hënës! Sexhde bëni vetëm All-llahut, i cili i krijoi ato, nëse e adhuroni vetëm Atë! E, nëse ata madhështohen, ata që janë te Zoti yt (engjëjt) e lavdërojnë Atë natën dhe ditën, e kurrë nuk mërziten. Nga faktet e madhështisë së Tij është edhe toka që ti e sheh të përulur (të thatë), e kur Ne ia lëshojmë asaj shiun gjallëron dhe gufon.” (Fussilet, 37-39).

Nëse këto dy versione sadopak i sodisim, do të dalë në dritë më­nyra e harmonizimit në termin “e shkretë” dhe atë “të përulur”. Ambienti i versionit të parë është ambient i ringjalljes, gjallërimit dhe gufimit andaj edhe harmonizohet me te ilustrimi i tokës se ajo është “e shkretë” e pastaj gjallëron dhe gufon dhe nga çdo çift mbijnë bimë të mrekullueshme.

Kurse ambienti në kontekstin e dytë është ambient adhurimi, përulshmërie dhe i rënies në sexhde, ashtu që me te harmonizohet ilustrimi i tokës se ajo është “e përulur” e kur ia zbret shiun gu­fon dhe gjallëron. Pastaj këtu nuk ia bashkangjet gjallërimit dhe gufimit mbirjen dhe daljen siç ia bashkangjet atje, sepse ato dy fenomene nuk kanë hapësirë në ambient të adhurimit dhe rënies në sexhde. Në rastin e dytë nuk vijnë “gufimi dhe gjallërimi” për të njëjtin qëllim që erdhën në rastin e parë. Këto dy shprehje në këtë rast ia përfytyrojnë tokës lëvizjen pas përuljes së saj. Mu kjo lëvizje edhe synohet këtu, ngase çdo gjë në skenë lëvizë sipas lë­vizjes së adhurimit, prandaj nuk do të ishte e përshtatshme vetëm toka të mbetet e përulur dhe e palëvizshme. Ajo u gjallërua që t’u bashkangjitet adhuruesve që i bënin lëvizjet e tyre në skenë, dhe gjithashtu të mos mbetet një akt prej akteve të skenës, i pa­lëvizshëm, kurse të gjitha aktet tjera të lëvizin përreth.

Edhe kjo pra është një prej ngjyrave të mprehtësisë së harmo­ni­zimit të lëvizjes imagjinative e cila kulmon mbi çdo vlerësim.

Është mirë të vërejmë se shkretësia dhe përulshmëria unjësohen në kuptimin e përgjithshëm. Përmes atyre dyjave në dy ajetet ar­gumentohet fuqia e Krijuesit për ringjallje. Ato dy tipare për­shkruhen të plogështa dhe imobile që pastaj të përcillen me lëvizje dhe gjallërim.

Sikur të ishte qëllimi vetëm vënia në pah e domethënies mendore, nuk do të kishte nevojë për këtë shumëllojshmëri. Shprehja kur’anore nuk synon vetëm ta shfaq domethënien mendore por sugjestionon gjithashtu edhe në ilustrim (pikturë). Në anën tjetër, ilustrimi pretendon në shumëllojshmërinë që të arrihet harmoni­zi­mi me detajet tjera të tablosë vizatimore ose skenës së ekspozuar.

Përfundimi i kësaj shumëllojshmërie është i prerë në atë se “ilus­trimi” është element kryesor në metodologjinë kur’anore dhe se shprehja nuk përfundon në domethënien mendore por pulson si­pas natyrës së saj me piktura të gjalla të domethënieve. Ato ndry­shojnë me ndryshime të imta dhe të buta sipas ndryshimit të deta­jeve dhe ngjyrave.

Tani t’i hedhim një shikim “unjësimit vizatimor” në të dy pikturat dhe në vetë detajet e pikturës gjithashtu.

Unjësimi i pikturës së parë është kështu: Disa krijesa të gjalla që dalin nga vdekja; ose prezentimi i disa skenave të jetës. Detajet e kësaj pikture janë: uji (sperma) i cili evoluon në etapat e tij të njo­hura dhe një bimë e cila me zhvillimin e saj bëhet çift (lloj) i mre­kullueshëm. Ndërsa toka ishte dhé i vdekur nga i cili del kjo sper­më dhe tokë e shkretë nga e cila del kjo bimë. Ambienti i për­gjithshëm është ambient i të gjallëve të pikturuar nga këto detaje.

Kurse unjësimi i vizatimit të dytë është në këtë formë: Krijesa na­tyrore adhuruese, ose skena natyrore. Detajet e saj janë: Nata dhe dita, dielli dhe hëna dhe toka e përulur All-llahut... Në të valë­zoj­në dhe me të lidhen dy grupe të gjallësh me gjini të ndryshme me pamje të unjësuar: Grup prej njerëzve të cilët madhështohen e largohen nga ibadeti dhe grup prej engjëjve të cilët e adhurojnë All-llahun natën dhe ditën. Ambienti i përgjithshëm është ambi­enti i adhurimit i pikturuar nga këto detaje.

Në këtë mënyrë harmonizohen detajet me ambientin e për­gjith­shëm dhe unjësohen detajet e një pikture duke e realizuar unjë­si­min vizatimor dhe i shpërndanë detajet në pëlhurë me këtë sistem të mahnitshëm.

3 - Në hapësira të ndryshme Kur’ani paraqiti shumë piktura të begatisë, të cilat All-llahu ia mundësoi njeriut. Në secilin rast paraqiteshin grumbull begatishë “të unjësuara” simetrikisht në këtë mënyrë të cilën do ta paraqesim në dy ndarje për të dhënë shembull:

a) “All-llahu ua bëri shtëpitë tuaja vendbanim dhe nga lëkurët e kafshëve ju mundësoi të keni shtëpi (tenda) që lehtë i bartni kur udhëtoni, e edhe kur vendoseni, ndërsa nga leshi (i dhenve), nga qimet (e deveve) dhe fijet (e dhive) petka e shtroja që t’i shfrytëzoni për një kohë.” (Nahl, 80).

“All-llahu nga ajo që krijoi, ju bëri edhe hije, e në kodra vend­strehime, edhe petka që ju mbrojnë prej të nxehtit dhe petka që ju mbrojnë në luftë. Ashtu All-llahu plotëson të mirat (ni’metet) e Tij ndaj jush, në mënyrë që të dorëzoheni (besoni).” (Nahl, 81).

b) “Ju edhe në kafshët keni mësim (përvojë). Ne ju furnizojmë me atë që kanë në barqet e tyre - ndërmjet ushqimit të përpu­nu­ar dhe gjakut: qumësht të pastër dhe të shijshëm për ata që e pijnë.” (Nahl, 66).

“E nga frytet e hurmës (palmave) dhe të rrushit (hardhive) nxirrni prej tyre pije dehëse dhe rrizk të shëndetshëm. S’ka dyshim se në të ka fakte për një popull që mendon (logjikon).” (Nahl, 67).

“Zoti yt e frymëzoi bletën: Ndërto shtëpi nëpër kodra, nëpër drunj dhe nëpër ato që i ngritin (njerëzit). Pastaj ha nga të gjitha (llojet e) frutave dhe ec rrugës së Zotit tënd. Nga barqet e tyre del lëng, ngjyra e të cilit është e ndryshme dhe në të cilin ka shërim për njerëzit. Edhe në këtë ka dëshmi për atë popull që mendon thellë.” (Nahl, 68-69).

Në këto dy kontekste vërehet se kafshët janë të përmendura në mënyrë të barabartë. Tani të shohim se prej cilave pikëpamje janë ekspozuar veç e veç në secilin kontekst dhe pse është ekspozuar kjo pikëpamje këtu e pse ajo tjetra atje:

a) Versioni i parë vizaton pikturën me shtëpi, vendstrehime, hije dhe petka; të gjitha ose kanë karakter dëfryes ose karakter mbroj­tës, ose hijedhënës ose mbulues.

Meqë ky është “unjësim vizatimor” prej kafshëve, u paraqit as­pekti i cili përputhet me këtë unjësim. Kur’ani paraqiti lëkurët të cilat shfrytëzohen për shtëpi (tenda) të cilat barten lehtë kur udhë­tohet. Pastaj leshi (i dhenve), qimet (e deveve) dhe fijet (e dhive) të cilat shfrytëzohen për petka dhe shtrojë. E gjithë pamja është pamje shtëpishë, petkash dhe hijesh.

b) Versioni i dytë pasqyron një pamje të nxjerrjes së pijeve: vera e cila fitohet nga frutat dhe mjalti i cili fitohet nga bletët. Meqë ky është unjësim vizatimor, prej kafshëve u paraqit aspekti i cili përputhet me pijet, u paraqit qumështi për ata që e pijnë.

Përpikëria e harmonizimit nuk u ndal në unjësimin e pamjes së përgjithshme por vazhdoi edhe në hollësitë e detajeve: Ja, vera fitohet nga frutat, të cilët përnga forma nuk i ngjajnë verës; dhe ja, mjalti fitohet nga nektari i luleve, të cilat përnga forma dhe na­tyra nuk i ngjajnë mjaltit, dhe ja qumështi, nxirret ndërmjet ush­qimit të përpunuar dhe gjakut, të cilët përnga forma dhe natyra nuk i ngjajnë qumështit. Megjithatë, që të gjitha këto është e pamundur të prodhohen prej gjërave tjera. Mandej i gjithë procesi është proces bujqësor e gjedhor në të cilin ka jetë.

Pra kjo është ajo forcë krijuese e cila i unjëson detajet, i për­pi­kë­ron ilustrimet dhe e harmonizon shfaqjen. Shembuj të ngjashëm me këto prekshmëri të përpikta të cilat i përshkojnë hollësitë e detajeve kemi shumë në Kur’an, por ne do të mjaftojmë me këta shembuj duke ua shtuar edhe shembullin vijues i cili ka disa karakteristika të veçanta:

4 - “Ata që të zotohen ty, në të vërtetë ata i zotohen All-llahut, se dora e All-llahut është mbi duart e tyre. E kush e thyen (zoti­min), ai e thyen vetëm në dëm të vetin, e kush e zbaton atë për të cilën i është zotuar All-llahut, Ai do t’i japë atij shpërblim të madh.” (Fet'h, 10).

Këtu piktura është pikturë zotimi me duar, e për ta harmonizuar tërë ambientin e bëri “dorën e All-llahut mbi duart e tyre”. Kur’ani u shërbye me këtë trupëzim në sferën e indiferimit ab­so­lut dhe abstraktizimit total.

Dijetarët e belagës (retorikës-stilistikës) këtë lloj harmonizimi e quajnë “konsolidim i të krahasueshëmve” dhe i japin rëndësi as­pektit gjuhësor, sepse ata nuk u përpoqën ta hulumtojnë aspektin ilustrativ. Ne do ta përdorim të njëjtën shprehje “konsolidim i të krahasueshëmve” dhe do ta vëmë në spikamë aspektin e harmo­ni­zimit artistik në atë pikturë, që të ruhet “unjësimi vizatimor”, am­bienti skenik dhe simetria (përputhshmëria) e përgjithshme.

Por, Kur’ani nuk shërbehet vetëm me këto “prekshmëri subtile” në ilustrim por edhe me “prekshmëritë dimensionale” (e ne këtu shprehemi me gjuhën ilustrative sepse në realitet jemi në fushë të ilustrimit para se të jemi në fushë të interpretimit). Këto prek­shmëri dimensionale ndonjëherë përfshijnë qiellin dhe tokën në një thurje, e ndonjëherë skenat e natyrës dhe të jetës në një kontekst. Përkundër kësaj, pergamenti i vizatimit ka hapësirë për t’i pra­nuar të gjitha këto në bazë të “unjësimit të madh” në vend të “unjësimit të vogël”.

1 - Për shembull: “Vallë a nuk e shikojnë deven se si është kri­ju­ar; edhe qiellin se si është ngritur; edhe malet se si janë ven­do­sur; edhe tokën se si është shtruar.” (Gâshije, 17-20).

Ky peizazh përfshinë qiellin, tokën, kodrat dhe devet në një shfaqje; kufijtë e së cilës janë këto hapësira të gjera të jetës dhe natyrës. Këtu vërehet ajo gjerësi kolosale e cila sjell në ndjenjë një huti dhe befasi. Detajet e pikturës janë të shpërndara mes vi­jës horizontale në qiellin e ngritur dhe tokën e shtrirë dhe vijës vertikale mes maleve të vendosura dhe deveve të larta e të mëdha.

Këto janë hollësi të cilat i përvjedh syri i ilustruesit krijues si përnga forma ashtu edhe përnga pesha.

Ajo që mund të vërehet këtu me syrin e ilustruesit është edhe ajo se; një peizazh natyror që për bazë i ka qiellin dhe tokën, nuk mund të vërehet nga sendet e ngurta pos maleve, e as prej sendeve të gjalla pos deveve ose diç që është në madhësi të deves. Kurse deveja është kafshë e përshtatshme sepse ajo është shoqëruese e shkretëtirave të rrafshta të cilat kufizohen me qiellin dhe malet!

2 - Po i të njëjtit synim - me ndryshime në vendet e prekshmërive - është edhe ajeti: “Ne në qiell kemi krijuar galaktika yjesh dhe e kemi zbukuruar ate, për ata që e shikojnë me vëmendje, dhe e kemi ruajtur nga çdo djall i mallkuar. Përveç atij që vjedh (përgjon) çka dëgjohet, po edhe atë e kap ylli i zjarrtë dhe i dukshëm. E tokën e kemi shtrirë dhe në te kemi ngritur kodra dhe kemi mbirë në te çdolloj (bime) në masa proporcionale. Dhe Ne ua bëjmë në te jetesën edhe atyre për të cilët ju nuk jeni furnizues (nuk i mbani).” (Hixhr, 16-20).

Në qiell ka “galaktika yjesh” impozante dhe yje të zjarrta të cilat i përmbysin të papërulshmit. E në tokën e shtrirë ka male të larta dhe bimë “në masë proporcionale” (e nuk tha “bimë” të mreku­llueshme)! Në tokë ka gjithashtu “jetesa” të cilat janë të përmen­dura në shumës, ato aludojnë në numër të madh dhe asosh që nuk furnizohen dhe mbahen nga njerëzit. Pra, ai shprehet kështu në këtë mënyrë denoncuese dhe përçmuese... E gjithë kjo është për­plot skena të cilat i unjësoi madhështia konkrete (shqisore) dhe abstrakte (imagjinative).

3 - Ndonjëherë zgjerohet pëlhura e vizatimit dhe zgjatet hapësira e saj. Gjithashtu paraqiten kontaktet të cilat në përfundim bëhen më precize ashtu që i përfshijnë edhe detajet:

Si shembull: “S’ka dyshim se vetëm All-llahu e di kur do të ndo­dhë kijameti. Ai e zbret shiun. Ai e di se çka ka në mitra (të shtatzëneve), askush nuk e di se çka do t’i ndodhë të nesërmen dhe askush nuk e di se në ç’vend do të vdesë. All-llahu është më i dijshmi, më i njohuri.” (Llukmân, 34).

Kjo është një pëlhurë e gjerë që përshtatet me kohën dhe vendin, me të tashmen reale dhe ardhmërinë e parashikueshme, me fshehtësitë e paarritshme, dhe në ndërmendjet e emocionit dhe në kërcimet e imagjinatës qëndron kijameti me largësi të paper­cep­tuar; shiu me burim të largët; ajo që është strukur në mitër e panjohur për syrin si për nga emri ashtu edhe për nga realiteti i tij; furnizimi (rrizku) për të nesërmen i cili është afër sipas kohës por i fshehur për dijen; dhe vendi i vdekjes (varrosjes) i cili është larg paramendimit.

* * *

Ajo është një pëlhurë vizatimore me gjerësi të kohës dhe vendit. Mirëpo prekshmëritë dimensionale pasi që arritën në të gjitha po­ret dhe trokasin në këndet e saj (pëlhurës), dhe t’i bashkojë ato në sheshin e sekretit të paarritshëm, do të qëndrojnë bashkërisht para një sporteli të vogël e të mbyllur. Sikur prej tij të hapej një vrimë sa vrima e gjilpërës, do të barazohej e të bashkohej e afërta pas saj me të largëtën dhe do të shpaloseshin ato shumë të vonshmet dhe ato të çastit.

Më tej ngrihemi në një hapësirë tjetër nga hapësirat e harmo­ni­zimit artistik sipas ilustrimit kur’anor.

Deri më tash harmonizimi bëhej në pikturë apo skenë. Ai ishte më i suksesshmi dhe më i ploti sa u përket detajeve dhe ambientit të përgjithshëm. Mirëpo krijimtaria e mrekullueshme nuk ndalet këtu. Ajo në disa momente pikturën e përkufizon në përshkrim kurse skenën në ndriçim, ashtu që përshkrimi dhe ndriçimi ndër­lidhen me pikturën dhe skenën që pastaj të lidhet përreth ritmi muzikor i cili i përshtatet gjithë kësaj, në mënyrë që ta arrijë atë që e shpreh ky shembull:

1 - “Pasha mëngjesin (paraditën). Dhe natën kur e shtrinë errë­sirën! Zoti yt nuk të ka braktisur as nuk të ka përbuzur. Por, vërtet bota tjetër (ahireti) është më e mirë për ty se sa e para (dunjaja). E Zoti yt do të të japë ty, e ti do të kënaqesh. A nuk të gjeti ty jetim e të strehoi. Dhe të gjeti të paudhëzuar e të udhë­zoi. Dhe të gjeti të varfër e të pavarësoi (nga të tjerët me pasuri). E jetimin mos e nënçmo. As lypësin mos e refuzo. E dhuntitë e Zotit tënd shprehi!” (Duhâ, 1-11).

Këto shprehje nxorën në pah një ambient të përkëdheljes së ëmbël dhe mëshirës së butë, kënaqësisë së plotë dhe ngushëllimit të dhembshëm. “Zoti yt nuk të ka braktisur as nuk të ka përbuzur. Por, vërtet bota tjetër është më e mirë për ty se sa e para. E Zoti yt do të të japë ty e ti do të kënaqesh”. Pastaj: “A nuk të gjeti ty jetim e të strehoi. Dhe të gjeti të paudhëzuar e të udhëzoi. Dhe të gjeti të varfër e të pavarësoi”. Kjo pra është përkëdhelje, është mëshirë, është kënaqësi dhe është ngushëllim. Të gjitha këto der­dhen përmes vargjeve të shprehjes së ëmbël me fjalë të buta dhe përmes muzikës joshëse të shprehjes me lëvizje të shkallëzuar, me hapa të ngadalësuar, me tingull të ulët dhe me ritëm të dhimb­shëm. E Kur’ani dëshiroi ta përshkruajë këtë përkëdhelje të ëmbël, këtë mëshirë të butë, këtë kënaqësi të plotë dhe këtë ngu­shëllim të dhembshëm. Përshkrimin e filloi nga mëngjesi i ndrit­shëm dhe nata kur shtrinë errësirën. Këto janë dy peizazhet më të bukura të natës dhe të ditës dhe dy kohët më të përshtatshme për soditje. Ato i ndërthuri me fjalë cilësuese të përshtatshme. “Natë e bukur” është ajo kur fillon të shtrihet errësira e jo nata e trish­tueshme me errësirën skëterrë të saj. Nata kur fillon të shtrihet errësira është e butë dhe e pastër. E mbulojnë disa re përkë­dhe­lëse, ngushëlluese dhe të dhembshme, mu si ambienti i jetimit dhe të varfërit. Pastaj shpaloset dhe shkëlqen atëherë kur pason mën­gjesi i ndritshëm me fjalët: “Zoti yt nuk të ka braktisur as nuk të ka përbuzur. Por, vërtet bota tjetër është më e mirë për ty se sa e para. E Zoti yt do të të japë ty e ti do të kënaqesh”. Kështu përputhen ngjyrat e pikturës me ato të përshkrimit për t’u plotë­suar harmonizimi dhe akordimi.

2 - Tash dëgjo një muzikë tjetër, shiko një përshkrim tjetër të një pikture e cila krahasohet me këtë pikturë:

“Pasha vrapuesit e shpejtë (kuajt) që hingëllojnë! E që qesin xixa nga thundrat e tyre. Dhe i vërsulen (armikut) në mëngjes. Dhe në atë rast ngrenë pluhur. Dhe ashtu hedhen në mesin e grumbullit (të armikut). Vërtet, njeriu është përbuzës ndaj Zotit të vet. Edhe vet është dëshmues i asaj (përbuzjeje). Dhe ai është shumë lakmues i pasurisë. A nuk e di ai se do të nxirret çka ka në varreza? Dhe të dalë në shesh (e tubuar) ajo që ishte në gjokse. E atë ditë, pa dyshim, Zoti i tyre është i njohur hollësisht për (çështjen) e tyre.” (Adijat, 1-11).

Këtu muzikaliteti është shumë i ngjashëm me muzikalitetin e aje­teve të sures Naziât të cilën e kaluam. Bile ky është më i ashpër dhe më tronditës. Në të ka vrazhdësi, thërrmim dhe plasaritje. Ai i përngjan ambientit të buçitjes së pluhurosur të cilën e krijojnë va­rrezat e shkapërderdhura dhe gjokset që nxjerrin prej tyre në shesh atë që kanë punuar dhe ambientit të refuzimit dhe tërheqjes së fortë. E kur Kur’ani dëshiroi që gjithë kësaj t’i japë një për­shkrim të përshtatshëm nga ambienti i buçitjes së pluhurosur, zgjodhi kuajt e shpejtë që hingëllojnë, e që nga thundrat e tyre xixat xixëllojnë, që vërsulen herët në mëngjes dhe që në atë rast çojnë pluhur. Në këtë mënyrë përshkrimi u bë pjesë e pikturës dhe piktura pjesë e përshkrimit me përpikmërinë e harmonizimit dhe bukurinë e zgjedhjes.

Këto janë dy përshkrime të cilët çdonjëri prej tyre ka ngjyrë të veçantë ose dy ngjyra të përafërta. Vetë piktura në brendinë e saj ka një ngjyrë ose dy ngjyra rë përafërta, por përshkrimi mund të ketë më shumë se një ngjyrë, kur edhe pikturën që e ka me vete e ka të tillë, siç është rasti me suren El-Lejl:

“Pasha natën që e mbulon terri. Pasha ditën kur ajo shkre­pëtinë! Pasha Atë që krijoi mashkullin dhe femrën. Vërtet, vep­rimi juaj është i llojllojtë. E, sa i përket atij që jep dhe ruhet. Dhe vërteton (atë) më të bukurën. Ne do t’ia lehtësojmë të lehtën (rrugën e kënaqësisë). Kurse atij që është koprrac dhe e ndien veten të pavarur (nga Zoti) dhe që përgënjeshtron atë më të bukurën. Ne do t’ia lehtësojmë të vështirën (rrugën e ndësh­kimit). E pasuria e tij nuk do t’i bëjë dobi kur do të hedhet (në varr). E jona është vetëm të udhëzojmë. Dhe vetëm e Jona është bota tjetër si dhe kjo. Unë ua kam tërhequr vërejtjen për zjarrin që këndellet. Në te nuk hedhet pos ai më i prishuri. I cili përgënjeshtroi dhe u tërhoq (nga besimi). E larg tij do të jetë më i druajturi. Ai që jep pasurinë për t’u pastruar e jo për ta shpërblyer ndokë që i ka bërë mirë më parë. Por vetëm për ta fituar kënaqësinë e Zotit të vet, më të lartit. Ai me siguri do të jetë i kënaqur.” (El-Lejl, 1-21).

Këtu kemi një pikturë që pasqyron të bardhën dhe të zezën. Në te ka të atillë që “japin dhe ruhen” dhe të atillë që janë “dorë­shtrënguar dhe e ndiejnë veten të pavarur”. Në te ka të atillë që ia përgatisin vetes të lehtën dhe të atillë që ia përgatisin vetes të vështirën. Në te është edhe i prishuri që do të hedhet në zjarr të këndellur dhe i druajturi që do të jetë i kënaqur dhe i sigurt.

Në përshkrimin gjithashtu të bardhë dhe të zi kësaj here: “Nata që e mbulon terri (e jo nata që e shtrinë errësirën). Në te është edhe dita kur ndriçon e cila plotësisht i qëndron përballë natës kur “e mbulon terri”. Këtu janë: mashkulli dhe femra të përballshëm përnga lloji dhe krijimi... Ky edhe është përshkrim i përshtatshëm për pikturën të cilës i bashkangjitet.

Ndërsa muzika që e shoqëron atë është më e vrazhdë dhe më e lartë se muzika në suren Duhâ, mirëpo ajo nuk është e ashpër e as ekstreme sepse këtu ambienti më shumë është rrëfyes dhe proklamues se sa kërcënues dhe qortues.

Edhe kjo, pa dyshim është një madhështi e harmonizimit.

* * *

Më pas do të ngjitemi në një hapësirë tjetër prej hapësirave të harmonizimit artistik në Kur’an.

Kur ilustrimi kur’anor përfundon me harmonizimin e ngjyrave dhe detajeve në këtë pikturë apo në atë skenë, dhe kur i bashka­ngjitet atij muzika plotësuese në ambient, nuk përfundon edhe me harmonizimin e realizimit. Ekziston edhe një hap pas gjithë kësaj i cili është i domosdoshëm për harmonizimin, i domosdoshëm për stimulimin e skenës dhe për përkryerjen artistike në te. Ai është intervali i caktuar për mbetjen e skenës së shfaqur në shqisat e imagjinatës. Harmonizimi kur’anor e vëren këtë dhe e realizon në formën më të lartë.

Disa skena kalojnë shpejtë dhe grabitshëm, përpak e të grabiten sytë nga shpejtësia që e kanë, dhe pothuajse vetë imagjinata nuk mund t’i përcjellë. Disa skena zgjaten e zgjaten saqë në disa çaste njeriut i duket se ato nuk përfundojnë. Disa nga këto skena të gjata janë përplot lëvizje dhe aksione e disa të tjera të palë­viz­shme që nuk shfaqen gjatë. Të gjitha këto realizohen duke e patur parasysh një qëllim të veçantë në skenë i cili përputhet me qëlli­min e përgjithshëm të Kur’anit. Me të plotësohet harmo­nizimi në realizimin e atyre skenave në mënyrën më të plotë.

Shkurtësitë (thurjet e shkurta) kanë metoda të ndryshme por edhe gjatësitë (thurjet e gjata) kanë metoda të llojllojshme. Çdonjëra prej tyre e realizon qëllimin (synimin) dhe i përshtatet ambientit të skenës. Ky është një hap tjetër në këtë hapësirë të re. Tani të kalojmë në shembujt ngaqë ata janë të vetmit që kanë mision dhe porosi.

1 - Kur’ani dëshiron t’ua ilustrojë njerëzve shkurtësinë e jetës së dunjasë e cila i mashtron në krahasim me jetën e ahiretit.

Ai këtë shkurtësi në këtë pikturë e pasqyron në këtë mënyrë:

“E ti (Muhammed), krahasoju atyre shembullin e jetës së kësaj bote me ujin që e lëshojmë Ne nga qielli, e me te përzihet bima në tokë, e (pas pak) ajo bëhet bar i thatë (byk) që e shpërndajnë erërat.” (Kehf, 45). Me këtë përfundon shiriti i tërë jetës përmes këtyre fjalive të shkurtra dhe në këto tri skena të njëpasnjëshme.

“Ujin që e lëshojmë Ne nga qielli”; “Me të përzihet bima në tokë”; “E (pas pak) ajo bëhet bar i thatë (byk) që e shpërndajnë erërat”.

Vallë, a ka jetë më të shkurtë?!

Megjithatë Kur’ani i paraqiti të gjitha etapat e zhvillimit të bimës pa mos munguar asgjë - përveç etapave të dorës së dytë - e para­qiti ujin me të cilin ushqehet, pastaj ai përzihet me tokën dhe mbinë, pastaj paraqiti përpjekjen e tyre dhe në fund tharjen dhe shpërndarjen e tyre. E çka mbeti prej jetës bimore pos etapave dytësore?

Në këto shprehje kur’anore janë bashkuar të gjitha elementet e realitetit, përpikërisë dhe bukurisë. Realiteti në paraqitjen e sta­deve bimore. Aty nuk mungoi asgjë për ta realizuar qëllimin fe­tar. Përpikëria, sepse ajo e realizoi porosinë e pikturës plotësisht. Bukuria ngase shpejtësia e saj grabitçare e vuri në aksion imagji­natën.

Në këtë rast u shfrytëzua simetria gjuhësore në shkurtimin e shfaqjes së skenës, ashtu siç u shfrytëzuan mjetet e shfaqjes artis­tike për këtë synim. Ky “kontinuitet” të cilin e përfaqëson “fe-ja” (në tekstin origjinal sh.p.) në përcjelljen e etapave përputhet me mënyrën e shfaqjes së shpejtë. Pastaj ky ujë i zbritur (shiu) në këtë ajet nuk përzihet me tokën e të mbijnë bimët e tokës në më­nyrë direkte. Ky edhe është realiteti, por realitet i cili shfaqet në mënyrë të posaçme dhe e realizon shpejtësinë e duhur.

2 - Ngjashëm me këtë tekst, në domethënie dhe drejtim kemi edhe një tekst tejtër, por ai ndryshon prej tij në një hallkë me të cilën realizon një qëllim tjetër krahas synimit të mëparshëm:

“Dijeni se jeta në këtë botë nuk është tjetër vetëm se lojë, dëf­rim, stolisje dhe mburrje ndërmjet jush dhe përpjekje në shtimin e pasurisë dhe fëmijëve! Kjo i shëmbëllen bimës e cila pas shiut rritet dhe i entuziazmon bujqit jobesimtarë, e pastaj ajo thahet dhe e sheh të zverdhur, mandej bëhet e thyer (e llomitur).” (Hadîd, 20).

Kjo pikturë e ekspozuar është unike përafërsisht me pikturën e parë sa i përket jetës së shkurtë. Ndoshta edhe kjo u përhitet disave se aty ka përsëritje totale. Në realitet, aty ka ndryshime të hollësishme (subtile). Kur’ani e zgjati shfaqjen e shiritit të jetës në dunja - siç e shohin mosbesimtarët - duke i thënë lojë, dëfrim, stolisje, mburrje ndërmjet tyre dhe përpjekje për shtimin e pasu­ri­së dhe të fëmijëve, me qëllim që t’u thotë: E gjithë kjo që ju entu­ziazmoheni me të dhe që mundoheni t’ia zgjatni afatin, ajo në realitet është e shkurtë dhe kalimtare, mu ashtu si shiu që i bien bimës dhe i entuziazmon mosbesimtarët, e ajo pastaj thahet dhe e sheh të zverdhur, mandej bëhet e llomitur.

Këto pra janë detajet e pikturave të përsëritura në Kur’an. Në çdo përsëritje kemi një pikturë e cila ndryshon pak a shumë. Ajo mo­hon supozimin e përsëritjes pa ndonjë qëllim tjetër pos përsëritjes. Ndonëse të përsëriturit e ka luajtur rolin e vet në fillim të da’ves (thirrjes islame), megjithatë ai shtrihet sipas bukurisë artistike me ndryshime të hollësishme dhe të ndieshme.

3 - Në dy shembujt e mëparshëm shkurtësia  u bë me heqjen e etapave sekondare. Këtu kemi një shembull tjetër në të cilin para­qitet shkurtësia e jetës në të njëjtën mënyrë por me një shkurtim edhe më të madh. Ai i kap dy skajet e jetës dhe i bashkon në një dremitje të rrufeshme dhe në të njëjtën kohë e përfytyron distan­cën e gjatësisë mes dy skajeve:

“Juve ju preokupoi grumbullimi (i pasurisë dhe fëmijëve). Deri atëherë kur t’i vizitoni varrezat (të bëheni banorë të tyre).” (Tekâthur, 1-2).

Kjo pikturë nga aspekti i përfytyrimit të shkurtësisë së jetës fillon me grumbullimin e pasurisë dhe të fëmijëve dhe përfundon me va­rrezat. Kjo është periudha më e shkurtë që mund të përfy­ty­rohet jeta si në fjalë ashtu edhe në imagjinatë. Por ajo nga një aspekt misterioz (i padukshëm e i fshehtë) shfaq vazhdimësinë e dëfrimit (preokupimit) aq sa zgjatë jeta që nga fillimi e deri në mbarim, kurse fjala “hatta” (në tekstin origjinal sh.p.) ndihmoi në shfaq­jen e gjatësisë. Ajo ia përfytyroi shpirtit se ata njerëz iu mbësh­tet­ën dëfrimit një kohë të gjatë. Kjo pra është prej çudirave (ma­dhështive) të imagjinimit. Qëllimi i shkurtimit të jetës dhe qëllimi i dëfrimit në te, që të dy ishin në synimin kur’anor dhe që të dy u realizuan në këtë pasus të shkurtë.

4 - Në të njëjtin drejtim, por me një synim tjetër, shfaqet ky ajet:

“Si e mohoni All-llahun, e dihet se ju ishit të vdekur e Ai ju ngjalli, mandej ju bën të vdekur e pastaj ju ringjall, e pastaj tek Ai do të ktheheni?” (Bekare, 28).

Në katër pasuse të shkurtra të një paragrafi u paraqit rrëfimi për krijimin para të shfaqurit të tij për një etapë dhe deri pas përfun­dimit të saj për një etapë: Vdekja e cila ishte para jetës është jetë, dhe vdekja me të cilën përfundon jeta është jetë pas vdekjes.

Vdekja e cila ishte para jetës ishte e përhershme pa fillim (ezel), jeta e cila vijoi pas saj ishte e përkufizuar me fillim dhe mbarim (emed) ndërsa vdekja e cila pason pas jetës është e përhershme dhe pa mbarim (ebed)... Të gjitha përmblidhen në ca fjalë që të shfaqet vetia e shpejtësisë, por ajo zgjatet në imagjinatë kur eks­pozohet. Ajo ka për qëllim këtë konkluzë: Të gjitha këto etapa të gjata janë të shkurtra në dorën e “Fuqisë së madhe”.

Kur’ani e ilustron fuqinë e Të Fuqishmit i cili i thotë diçkaje: “Bëhu, dhe ajo bëhet”, ndërsa shpejtësia ia shton ndriçimin fu­qisë, sidomos kur këto periudha të gjata janë përfshirë sa një kapsitje (vezullimë). E si pra e mohoni All-llahun, kur Ai i ka në duar çështjet tuaja para dhe mbrapa, “e pastaj tek Ai do të kthe­heni”.

Dhe si plotësim i kësaj shpejtësie vjen ajeti vijues:

“Ai (All-llahu) është që për ju krijoi gjithë atë që ka në tokë, pastaj vullnetin e Vet ia drejtoi qiellit dhe i përsosi ata shtatë qiej.” (Bekare, 29).

Kështu pra, sa një kapsallitje syri “për ju krijoi gjithë atë që ka në tokë” dhe po për aq “vullnetin e Vet ia drejtoi qiellit dhe i përsosi ata shtatë qiej”. Në disa vende tjera krijimi i asaj që është në tokë ose i diçkaje që është krijuar në tokë, merr kohë me ajete të tëra atëherë kur synohet sqarimi dhe zgjatja.

5 - Me kaq do ta lëmë shpjegimin e shkurtësisë me etapat e saj të rezymuara ose të bashkangjitura. Kurse tash do të japim shem­bull tjetër ku shkurtësia vjen nga ngjyrosjet e brushës së shpejtë me ngjyrosje të vrullshme (furishme). Kjo brushë madhështore e cila pak ngjyros këtu e pak atje, e pastaj mbështillet e gjithë pël­hura e pikturuar sikur të mos ishte shfaqur asnjëherë. Sa merr drejtim imagjinata për ta shikuar, kur qe, ajo e humb prej syve dhe nuk e takon.

“E kush i përshkruan shok All-llahut, ai është sikur të bie nga qielli e ta rrëmbejë shpendi ose e hedh era në ndonjë vend të largët (e të panjohur).” (Haxhxh, 31).

Shiko: Ai bie nga qielli, shiko: Atë e rrëmbeu shpendi, shiko: Atë e hedh era në ndonjë vend të largët e të panjohur, shiko: Skena u mbyll dhe ata që ishin në te u zhdukën!

E pse kjo shpejtësi e rrëmbyeshme? - Që të mos ketë iluzione askush se ata që i përshkruajnë All-llahut shok sipas natyrës (së sjelljeve) apo mënyrës së jetesës, apo pohimit me gojë, sado që të arrijnë pozitë, fuqi, pasuri e fëmijë, ai vjen për një çast nga një botë e panjohur (bota para lindjes sh.p.) dhe shkon për një çast në një botë të panjohur (botën pas vdekjes sh.p.).

Tani do të kalojmë në skenat e gjata:

1 - Ne e pamë rrëfimin për ujin i cili bie nga qielli e me te për­zi­het bima e tokës e pastaj bëhet bar i thatë (byk) që e shpërndajnë erërat. Atje u shfaq në çaste të rrufeshme e tani të shohim se si një pjesë e tij shfaqet ngadalë dhe qetë.

“All-llahu është Ai që i çon erërat, e ato lëkundin retë dhe Ai i shtrinë lart si të dojë e i bënë ato edhe të ndara në pjesë, dhe përmes tyre e sheh se si bie shi, e kur ia lëshon atë kujt të dojë prej robërve të Vet, qe ata gëzohen.” (Rrûm, 48).

Kështu pra, pjesa e parë është unjësim i të veçantës me arritjen e ujit në tokë që përfshinë këto paragrafe dhe shfaqet në këto etapa. Erërat lëkunden e me to lëkunden edhe mjegullat në qiell - ashtu siç dëshiron All-llahu - e më pas grumbullohen, që mandej të dalë prej tyre shiu e të zbresë nga qielli, që të gëzohen ata që ishin të dëshpëruar para se t’u bie.

Të shohim se si paraqitet pjesa e dytë pasi që të arrijë uji:

“A nuk e sheh se All-llahu lëshon ujë nga qielli dhe atë e shpër­ndanë në tokë nëpër burime, mandej me te mbijnë bimë të lloje­ve e të ngjyrave të ndryshme, pastaj ato thahen dhe i sheh të zverdhura, e më vonë të llomitura.” (Zumer, 21).

Kështu në mënyrë suksesive shprehet “pastaj”, “mandej” dhe në mënyrë të ngadalshme dhe graduale. Këtu uji zbret por nuk përzihet në tokë e as me bimët e tokës por shpërndahet nëpër bu­rime. “Mandej me të mbijnë bimë”. Në të njëjtën kohë ka hapë­si­rë për t’i përkujtuar ngjyrat e bimëve të llojllojshme. “Mandej ato thahen dhe i sheh të zverdhura”. Në ato çaste përsëri ka ha­pësirë për ta parë dhe për ta soditur. “Pastaj ato i bën të llomi­tura”. Këtu shprehet me shprehjen “ato i bënë”! kurse më parë thuhej “ajo bëhet bar i thatë”. “Mandej bëhet e llomitur” sikur të ishte bërë nga vetvetja dhe sikur të ishte pa shkaktues ose bë­rës! Këtu e bëri të llomitur dhe mbeti në atë formë e atje më parë kemi “që e shpërndajnë erërat” dhe mbetet pa ndonjë gjurmë.

Këtu ajeti ka për qëllim t’i shfaqë dhe t’i ekspozojë dhuntitë hyj­nore. Shfaqja ishte e ngadalësuar, pikturat ishin të vëna, skenat ishin të plotësuara dhe ato si të tilla ishin më të përshtatshme për situatën, andaj edhe të fascionon gjatë gjithë këtij intervali të gjatë!

2 - Kemi edhe një pikturë tjetër të bimës me të cilën krahasohen Muhammedi dhe ata që ishin me të:

“Përshkrimi i cilësive të tyre është në Tevrat dhe po ky përshkrim është edhe në Inxhil. Ata janë si një farë e mbjellë ku mbin filizi i vet, e ai trashet, përforcohet dhe qëndron në trun­gun e vet, ajo e mahnit mbjellësin. (All-llahu i shumoi) për t’ua shtuar me ta mllefin jobesimtarëve.” (Fet’h, 29).

Ç’po sheh në këtë bimë? - Ajo nuk po bëhet krejt e thatë dhe as nuk po e shpërndajnë erërat aspak. Ajo të duket se është e për­for­cuar në vendin e saj, e thellosur në rrënjët e saj dhe e përhershme në pozitën e saj. Koha e shfaqjes këtu është e përhershme, spek­takli është i palëkundshëm saqë edhe syri nëse largohet prej tij, ai nuk largohet nga syri. Ky pra edhe është qëllimi i synuar, ndërsa kjo vendosje stabile është rrugë prej rrugëve të gjatësisë.

Nga hollësitë subtile në këtë pikturë është se pamja e përgjith­shme shtrihet në formë të zgjatimit siç thamë edhe më parë, mirë­po detajet e para të saj plotësohen në një shpejtësi të njëpas­njëshme (suksesive). “Ata janë një farë e mbjellë ku mbin filizi i vet” e “ai trashet” e “përforcohet” dhe “qëndron në trungun e vet”. Trashja (zhvillimi) dhe qëndrimi (pingul) u arritën për një afat të shkurtë e më pastaj u plotësuan dhe u stabilizuan. Qëllimi i shpejtimit të parë është si vendosja e fundit gjatë ilustrimit të gjendjes së muslimanëve që njëherë arrihet vitalizimi (zhvillimi) i tyre e më pas stabilizohet pozita e tyre përgjithmonë.

3 - Jeta (në shembujt e mëparshëm) tretej sa një dremitje e syrit që nga fillimi i saj e deri në fund. Tani të shohim se si u zgjat ajo këtu në shfaqjet e zgjatimit.

Vetëm një etapë prej etapave të jetës në veçanti në mesin e jetëve të shumta, përfshinë këtë interval dhe këtë hapësirë:

“Vërtet, Ne e krijuam njeriun me prejardhje prej baltës. Pastaj atë (prejardhjen) e bëmë pikë uji në një vend të sigurt. Më pas atë pikë uji e bëmë copë gjaku, e atë gjak të ngjizur e bëmë copë mishi, e atë copë mishi e shndërruam në eshtra dhe eshtrave ua veshëm mishin, pastaj atë e bëmë krijesë tjetër (me shpirt). I lartësuar është All-llahu, Krijuesi më i mirë.” (Mu’minûn, 12-14).

Etapat e foshnjës në barkun e nënës nga jeta njerëzore e jo nga je­tat e të gjitha gjallesave përfshijnë këtë zbrazëtirë dhe shfaqen me këto zbërthime duke i përkujtuar të gjitha hapat e zhvillimit, nga­se ajeti është i ekspozuar për këshillë dhe vërejtje, dhe për të ndi­kuar në ndërgjegje e për të proklamuar përpikërinë e diturisë hyj­nore. Pra, në këso rastesh pa dyshim është mirë të bëhet zgjatimi.

4 - Nga skenat në të cilat zgjatet shfaqja ndonjëherë janë skenat e ndëshkimit në Ditën e kijametit. Pas trupëzimit të skenës e cila pothuajse duket se është e pranishme dhe sintetizimit të detajeve të saj e të cilat duken sikur të jenë të dëshmuara, zgjatet shfaqja e saj që ta ngacmojë ndjenjën, ta zgjojë imagjinatën dhe ta futë fri­kën dhe presionin në thellësinë e shpirtit dhe brendësinë e ndër­gjegjes.

Për ta zgjatur shfaqjen në këtë rast, përdoren metoda të ndrysh­me, e ne do t’i ekspozojmë disa shembuj, ndërsa skenat e kija­metit janë më të llojllojshmet në Kur’an.[9]

a) Ndonjëherë zgjatimi bëhet me fjalë përfytyruese për përsëritje. Shembull: “Është e vërtetë se ata që i mohuan argumentet Tona do t’i hedhim në zjarr. Sa herë që u digjen lëkurët e tyre Ne ua ndërrojmë me lëkura të tjera që ta shijojnë dënimin.” (Nisaë, 56).

Këtu imagjinata bëhet duke e inskenuar pamjen tmerruese dhe duke e përsëritur aksionin e trishtueshëm. Sa herë që i shtohet trishtimi dhe tmerri, shtohet dëshira  për përsëritje. Kjo, ngase tmerri e tërheq për vete shpirtin dhe e lidhë ate sa herë që të tentojë të ikë!

b) Ndonjëherë zgjatimi bëhet me thirrjen siç është rasti me deta­jizimin pas rezymimit duke i ekspozuar detajet në tërësi.

Shembull:

“Ata të cilët e grumbulluan arin dhe argjendin dhe nuk e dhanë në rrugë të All-llahut, sihariqoi për një dënim të dhembshëm. Atë ditë kur ajo (pasuria e grumbulluar) fërgohet në prushin e xhehennemit, e me të (ashtu të skuqur) lyhen ballet, anët dhe shpinat e tyre (do t’u thuhet): Kjo është ajo që grumbulluat për veten tuaj, pra shijone atë që e grumbulluat.” (Tevbe, 34-35).

Ajeti së pari e përgjithësoi dënimin kur tha: “sihariqoi për një dënim të dhembshëm” dhe e ndërpreu fjalinë që të qetësohet shi­kuesi, ta përmbajë veten dhe të përgatitet për detajizim, e pastaj fillon ta prezentojë çështjen detalisht.

E së dyti, kur e filloi detajizimin pas përgjithësimit veprimi filloi  që nga etapa e parë në mënyrë graduale, atëherë ari dhe argjendi u shndërruan në një grumbull e jo të veçuar, duke aluduar në co­pat e tyre të shumta. Këtu zgjatimi bëhet troç “Atë ditë kur ajo fërgohet” - e jo ato dyja fërgohen - dhe ja tani do ta shohim atë që fërgohet derisa të skuqet. Tani ajo u skuq ashtu që të fillojë procesi i tmerrshëm: lyerja e balleve me zharvën e prushit, e pasi e kryen lyerjen e ballit me zharavën e prushit atëherë iu kthyen anëve të trupit. Ja edhe anët e trupit po lyhen. Me anët e përfun­duan lyerjen e tash iu kthyen shpinave. Ja edhe shpinave po ly­hen.... Mos u ngut, se shfaqja ende s’është kryer. Aty do të sho­him edhe shqetësime edhe qortime në momentin kur do të dalin sipas përfytyrimit që ta vuajnë dënimin në një kolektiv tjetër ku pret rendi i gjatë. Aty u thuhet: “Kjo është ajo që e grumbulluat për veten tuaj, pra shijoni atë që e grumbulluat”.

c) Ndonjëherë zgjatimi bëhet duke i detajizuar lëvizjet, duke i numëruar ato dhe me anë të përsëritjes të cilat i imagjinojnë fjalët bashkërisht:

“Këta janë dy kundërshtarë që janë zënë rreth Zotit të tyre; e atyre që nuk besuan, iu qepen rroba prej zjarri e u hedhet uji i valë mbi kokat e tyre. Me atë u shkrihet krejtë ajo që kanë në barqet e tyre e edhe lëkurët. Për ata janë edhe kamxhikët e hekurt. Sa herë që përpiqen të dalin prej tij nga vuajtjet e pa­du­rueshme, kthehen me dhunë në të përsëri (u thuhet): vuane dënimin me djegie!” (Haxhxh, 19-22).

Kjo është skenë e vrazhdë dhe e buçitshme, përplot lëvizje të për­sëritshme. Aty janë rrobat prej zjarri të cilat prehen dhe qepen. Aty është edhe uji valë i cili u hedhet mbi koka, i cili shkrinë atë që kanë në barqe dhe lëkura. Aty janë edhe kamxhikët prej hekuri të cilët edhe më shumë i shtojnë dhimbjet e dënimit. Aq sa edhe u kapërcehet çdo forcë durimi dhe tentojnë, “ata që nuk besuan” të dalin nga zjarri, uji valë dhe rrahjet shpirtdjegëse, të dalin nga këto “vuajtje të padurueshme”, por ata kthehen përsëri dhun­shëm: “Vuane dënimin me djegie”. Imagjinata mbetet duke e përsëritur këtë pikturë që nga episoda e parë e deri te e fundit dhe derisa të mbërrijë në episodën e daljes e pastaj kthyerjes së dhun­shme që të fillojë shfaqja e njëjtë përsëri!

d) Ndonjëherë zgjatimi bëhet përmes ndaljes së aksionit në skenë dhe zhveshjes së tij nga çdo gjë që parafytyrohet në te lëvizja. Dhe ja ky është “zullumqari” i cili Ditën e kijametit po rrin, si­kur të ishte i vetëm në skenën e teatrit. Ai fillon të pendohet dhe e përsërit këtë disa herë saqë kërkon t’i thuhet “Mjaft o njeri, s’ka dobi” Edhe pse koha të cilën e shfrytëzon është relativisht e shkurtë, përsëri të duket se ajo është shumë e gjatë “Atë ditë zu­llumqari do t’i kafshojë duart e veta dhe do të thotë: Ah, sikur unë ta kisha marrë rrugën e Pejgamberit. O i mjeri unë, ah të mos e kisha bërë filanin mik! Në të vërtetë, pasi që e gjeta rrugën e drejtë, ai më largoi mua prej saj, e djalli është ai që e humb njeriun dhe e lë të vetmuar.” (Furkân, 27-29).

Ky pendim i gjatë dhe përkujtim i të kaluarës i shoqëruar me me­lodinë e gjatë e të zvarritur, dhe me muzikën e valëzuar dhe të ngadalësuar, ta përfytyron zgjatimin edhe pse fjalët relativisht ja­në të pakta. Zgjatja e rastit të pendimit përputhet me ndjesh­më­rinë intuitive të kërkuar.

I ngjashëm me rastin e pendimit është edhe rasti i pranimit. Ja, një grupi prej mizorëve-kriminelëve u shtrohet pyetja: “Ç’ju solli juve në Sekar (xhehennem)?”. Ata përgjigjen: “Nuk kemi qenë prej atyre që faleshin (që bënin namaz). As nuk kemi qenë (prej atyre) që ushqenin të varfërit. Por jemi lëshuar (në biseda të kota) me bjerraditësit (badihavxhinjtë). Dhe kemi qenë që e përgënjeshtronim Ditën e fesë (gjykimit). Derisa na erdhi e sigurta (vdekja).” (Muddeththir, 42-47). Do të mjaftonte sikur të thonin: Ishim mohues ose përgënjeshtrues, por në këtë pozitë është më e përshtatshme të bëhet pranimi i mëkatit!

e) Nganjëherë marrin pjesë të gjitha mënyrat e mëparshme për zgjatjen e shfaqjes së skenës. Ajo bëhet përmes lidhmërisë së fja­lëve dhe cekjes së detajeve. E në disa akte të shfaqjes ndërpritet shfaqja e skenës si me rastin e këtij shembulli të veçantë: “E kur të fryhet njëherë në sûr. E të bëhen toka e kodrat e të copëtohen përnjëherë. Atë ditë do të ndodhë ajo që duhej të ndodhë (kija­meti). E qielli çahet, ngaqë ai atë ditë është i rraskapitur. Engjëjt qëndrojnë në skajet e tij, e atë ditë, tetë (engjëj) e bartin arshin e Zotit tënd. Atë ditë do të ekspozoheni, duke mos mbetur i fshehur asnjë sekret i juaji”. “Kujt t’i jepet libri nga e djathta e tij, ai do të thotë: Qe, lexoni librin tim! Unë kam qenë i bindur se do ta jap llogarinë time. Ai atëherë është në një jetë të kënaqshme. Në një kopsht të lartë (të mrekullueshëm), frutat e të cilit janë të ulët (afër duarve). (U thuhet atyre): Hani e pini dhe ju bëfshin mirë për atë që keni punuar në ditët e kaluara!”. “E kujt t’i jepet libri nga e majta e tij, ai do të thotë: O i mjeri unë, të mos më jepej fare libri im. Dhe të mos dija fare për llogarinë time. Ah, sikur të kishte qenë ajo (vdekja) mbarim i amshu­e­shëm. Pasuria ime nuk më solli dobi. M’u zhduk edhe mbretëria ime (vullneti i lirë). (U thuhet Zebanive): Kapeni atë dhe lidh­jani prangat. Pastaj në xhehennem fërgojeni. Mandej, lidhne atë me një zinxhir të gjatë shtatëdhjetë kute. Pasi ai ka qenë që nuk besoi All-llahun e Madhëruar. Ai nuk nxiste për t’i ushqyer të varfërit. Prandaj ai sot nuk ka këtu ndonjë mik. As ushqim tjetër përpos qelbësirës, të cilën nuk do ta hajë kush, pos mëkatarëve.” (Hâkka, 13-37).

Në këtë shfaqje kemi zgjatim të detajeve, zgjatje të shprehjeve dhe zgjatje të melodive, por edhe ndërprerje në disa seri. Dhe si sin­te­tizim i gjithë kësaj atmosfere, vjen zinxhiri i cili është “i gjatë shtatëdhjetë kute” për ta spikatur njërën prej metodave të zgja­ti­mit me anë të imagjinatës!

5 - Prej metodave të zgjatimit të synuar janë edhe rastet e kra­ha­simit të dy pikturave përballë njëra-tjetrës. Njëra në jetën e kësaj bote e tjetra në Ditën e kijametit, dhe ate në këtë mënyrë:

“Libri i të mirëve gjendet në Il-lijjûnë! E kush të mësoi ty se çka është Il-lijjûn? Është një libër i qëndisur qartë, të cilin e dësh­mojnë të afërtit e Zotit (engjëjt). E s’ka dyshim se vepërmirët janë në përjetime kënaqësie. Të mbështetur në kolltukë vësh­trojnë. Në fytyrat e tyre do ta njohësh freskinë e begative. U jepet të pijnë pije në enë të mbyllura. Pije që në fund i vjen era misk! E për ta fituar këtë le të garojnë garuesit (ata që i lak­mojnë ato). Shija e tij është prej Tesnimit. (Ai është) krua prej të cilit do të pijnë të afërtit e Zotit”.

“Vërtet, mëkatarët qesheshin me ata që besuan. Dhe kur kalo­nin pranë tyre, ia bënin me sy njëri-tjetrit. E kur ktheheshin te familjet e veta, ktheheshin tallshëm (e argëtueshëm). E kur i shihnin (besimtarët) thonin: S’ka dyshim se këta janë të hum­bur. Por ata nuk janë dërguar për kujdestarë të tyre”.

E sot në Ditën e gjykimit, ata që besuan do të tallen me jobesimtarët.” (Mutaffifînë 18-34).

Ky zgjatim shqyrton dy skena: Skenën e begatisë së madhe me të cilën do të dëfrehen të afërtit e Zotit, dhe skenën e talljes të cilën e përjetojnë kriminelët (mëkatarët). Dhe sa herë që të zgjaten këto dy skena, e sidomos skena e fundit, befasia bëhet edhe më e vrull­shme, atëherë kur thuhet:

“E sot (në Ditën e gjykimit) ata që besuan do të tallen me jobesimtarët”. Ky pra, edhe është qëllimi.

6 - Zgjatja e rasteve të cilat shfaqen si shembuj për imanin ndikon vrullshëm në ndërgjegjen e njeriut dhe i fton shikuesit që të ma­rrin pjesë me besimtarët në adhurimin dhe virtytet e tyre të ekspo­zuara për spektatorët. Raste të tilla në Kur’an kemi shumë por ne do ta zgjedhim këtë shembull:

“Në krijimin e qiejve dhe të tokës, në ndryshimin e natës dhe të ditës (shkurtimit dhe zgjatjes së tyre), ka argumente të qarta për ata që kanë mend. Për ata që All-llahun e përmendin kur janë në këmbë, ulur dhe shtrirë. Dhe thellohen në mendime rreth kri­jimit të qiejve e të tokës (duke thënë): Zoti ynë këtë nuk e krijove kot, i lartësuar qofsh, ruana prej dënimit të zjarrit! Zoti ynë, atë që Ti e futë në zjarr, atë e ke poshtëruar, për mizorët nuk ka ndihmëtarë! Zoti ynë, ne dëgjuam një thirrës që ftonte për besim (e që thoshte): Besoni në Zotin tuaj! E ne besuam! Zoti ynë, na i fal mëkatet tona dhe pas vdekjes na bashko me të mirët! Zoti ynë, na e jep atë që nëpërmjet Të të dërguarve T’u na e prem­tove dhe në Ditën e kijametit mos na turpëro; vërtet Ti je Ai që nuk e shkel premtimin.” (Âli Imrân, 190-194).

“Zoti i tyre iu përgjigj lutjes së tyre (e tha): Unë nuk ia humb mundin (punën) asnjërit që mundohet prej jush, mashkull qoftë apo femër. Ju jeni njëri nga tjetri (andaj edhe njëjtë do të shpër­bleheni), por ata që u dëbuan prej shtëpive të tyre dhe emi­gruan, u maltretuan vetëm pse ishin në rrugën Time, luftuan dhe u vranë, atyre patjetër do t’ua mbuloj të metat e tyre dhe do t’i vë në xhennete në të cilat burojnë lumenj. Ai është shpërblim nga ana e All-llahut, se shpërblimi më i mirë është te All-llahu.” (Âli Imrân, 195).

E cilit nuk i ngjallet shpirti gjatë shikimit të kësaj skene të gjatë e stabile, të mbushur me përkulje dhe nënshtrim, përplot ndikim të thellë. Gjatë këtij kompensimi të madh i cili në mënyrë të hollë­sishme i shfaq sakrificat e besimtarëve dhe këtij shpërblimi të madh që i pret në Ditën e Fesë (gjykimit) ata, e cilit nuk i shkon mendja t’u bashkangjitet “mentarëve”. Të lutet me lutjet e tyre dhe të përkulet mu si përkuljet e tyre, e pastaj t’i përgjigjet Zoti i tij bashkë me ta, dhe ta arrijë atë që e arritën ata?

Si kjo pikturë e gjallë njerëzore ka shumë, kudo që mëton Kur’ani të ndikojë me shëmbëllimë në intuitë dhe ndërgjegje.

* * *

Kështu pra soditësit në Kur’an përmes horizonteve të tij i shpa­lo­sen harmonizimet dhe akordimet e tij. Prej tyre: vargjet e thurura bukur, rrëfimet e rrëfyera rrjedhshëm, domethëniet e ndërlidhura mirë, thurjet e zinxhiruara, fjalët e shprehura, shprehjet e ilus­tru­ara, ilustrimet e personifikuara, përfytyrimet e trupëzuara, mu­zika ritmike, akordimet e detajeve, harmonizimi i përshkrimeve, përputhshmëria e melodive, mjeshtria e inskenimit.

Pra, me anë të këtyre tipareve arrihet kreativiteti dhe realizohen elokuenca dhe stilistika.

Rrëfimi në Kur’an

rëfimi në Kur’an nuk është një vepër artistike, e pavarur në tematikën, mënyrën e shprehjes dhe interpretimin e ngjarjeve të tij, ashtu siç është rasti me rrëfimin e lirë ar­tistik i cili synon ta realizojë vetëm aspektin artistik. Rrëfimi është njëra prej metodave të shumta të Kur’anit e cila mëton ta realizojë qëllimin e saj themelor. Kur’ani para së gjithash është libër i misionit fetar, ndërsa rrëfimi është njëra prej metodave të tij për proklamimin e këtij misioni (thirrjeje) dhe vendosjen e tij. Rasti i tij është identik me rastin e skenave të kijametit, pikturave të mjerimit (ndëshkimit) dhe lumturisë (kënaqësisë), si dhe rastin e fakteve të cilat i pasqyron për ringjalljen dhe fuqinë e All-llahut. Ai është identik edhe me çështjet e sheriatit të cilat i detajizon dhe me shembujt të cilët i sjell, por edhe me të gjitha tematikat të cilat i shqyrton.

Rrëfimi kur’anor, sa i përket tematikës, mënyrës së shtrirjes dhe interpretimit të ngjarjeve të tij, u është nënshtruar në mënyrë di­rekte qëllimeve fetare. Gjurmët e këtij nënshtrimi shfaqen në sim­ptome të veçanta të cilat do t’i paraqesim më vonë. Me­gjithatë, ky nënshtrim i plotë ndaj qëllimit fetar dhe realizimi i tij me anë të këtij qëllimi, në mënyrë të plotë nuk e pengon shfaqjen e tipareve artistike gjatë paraqitjes së tij e sidomos veçorisë më të madhe të Kur’anit në të shprehur, ilustrimit.

Ne kemi vërejtur më parë se shprehja kur’anore e sintetizon qëlli­min fetar me atë artistik kur ekspozon diç nga pikturat dhe ske­nat. Bile kemi vërejtur se ajo bukurinë artistike e shndërron në mjet synues për ndikim intuitiv. Andaj edhe i referohet sensit të intuitës fetare me gjuhën e bukur artistike. Ndërsa arti dhe feja janë dy gjëra të lindura (ngulitura) në thellësi të shpirtit dhe të ndjenjës, që ta arrijnë ndikimin fetar. Ai arrihet atëherë kur arti ngrihet në këtë shkallë të lartë, shkallën e të shprehurit për besi­min (akidenë) dhe atëherë kur pastrohet shpirti që ta pranojë mi­sionin e bukurisë i cili në besim ka arritur përsosurinë e plotë.

Ne në kapitullin “Ilustrimi artistik” cekëm dy shembuj të rrëfimit në të cilët brusha magjepsëse e bëri të veten duke i ekspozuar mahnitshëm. Ne në atë rast premtuam se do ta shkoqisim temën për rrëfimin, e tani do t’i rrekemi këtij shqyrtimi.[10]

Qëllimet e rrëfimit

rëfimi në Kur’an është thurur për t’i realizuar eks­kluzivisht qëllimet fetare, ashtu siç thamë edhe më parë. Unë kam shqyrtuar një numër të mjaftueshëm të këtyre qëllimeve të cilat është shumë vështirë të përkufizohen, ngase rrëfimi përafërsisht shtrihet në të gjitha qëllimet kur’anore. Vër­tetimi i shpalljes dhe misionit, vërtetimi i njëshmërisë (vahdanijje) së All-llahut, uniteti i feve në bazë, qortimet dhe përgëzimet, fe­nomenet e fuqisë së All-llahut, pasojat e të mirës dhe të keqes, du­rimit dhe mosdurimit, mirënjohjes dhe mosmirënjohjes,...e shu­më të tjera që rrëfimi i shqyrtoi si qëllime fetare dhe synime morale të cilat ishin elemente të tij dhe mënyrë për ta arritur.

Nëse këtu i ekspozojmë qëllimet e rrëfimit kur’anor, do t’i kon­firmojmë qëllimet më të rëndësishme dhe më të qarta e do ta lëmë anash gjithëpërfshirjen e tyre.

1 - Njëri prej qëllimeve të rrëfimit është konfirmimi i shpalljes dhe misionit. Muhammedi alejhisselam nuk ka qenë njohës i shkrimit dhe leximit, e as që është e njohur se ai është ulur para priftërinjve (klerikëve) çifutë apo të krishterë. Më vonë atij i shpallen këto rrëfime të Kur’anit. Disa prej tyre kanë ardhur në mënyrë të qartë siç është rasti me rrëfimin për Ibrahimin, Jusufin, Musain dhe Isain.

Pra, cekja e tyre në Kur’an është marrë si argument mbi shpalljen që shpallet... Kur’ani e thekson këtë qëllim tekstualisht dhe atë në fillim të disa rrëfimeve ose në fund të tyre.

Në fillim të sures Jûsuf vjen ky ajet: “Ne e zbritëm Kur’anin arabisht, ashtu që ta kuptoni. Ne me të shpallur të këtij Kur’ani po të rrëfejmë ty (Muhammed) më të bukurin rrëfim, edhe pse para tij ishe nga të painformuarit.” (Jûsuf, 2-3).

E në suren Kasas para se të paraqitet rrëfimi për Musain, erdhi ky ajet: “Këto janë ajetet e librit të plotkuptueshëm, që po t’i lexojmë ty nga lajmi rreth Musait e faraonit, e që është e vërtetë për një popull që beson.” (Kasas, 2-3). E pas përfundimit të tij vjen: “E ti nuk ishe në anën perëndimore (të vendit ku All-llahu i foli Musait) kur Ne  Musait ia besuam shpalljen, e as nuk ishe dëshmitar i kësaj (ngjarjeje). Por Ne krijuam gjenerata dhe u kanë kaluar kohëve të gjata. Dhe nuk ke banuar në mesin e banorëve të Medjenit e t’ua lexosh këtyre argumentet Tona, por Ne t’i kemi dërguar ty (lajmet e këtyre ndodhive). Dhe ti nuk ke qenë pranë Turit kur Ne e thirrëm (Musain), por (tregimi ynë) është mëshirë nga Zoti yt, për t’ia tërhequr vërejtjen një populli që para teje nuk i kishte ardhur ndonjë këshillues (Pejgam­ber)”, dhe ashtu ata të marrin mësim.” (Kasas, 44-45).

E në suren Âli Imrân në fillim të paraqitjes së rrëfimit të Mer­je­mes zbriti ky ajet: “Këto janë nga lajmet e panjohura (sekrete) që po t’i shpallim ty. Ti nuk ishe i pranishëm kur i hedhnin shortet se kush prej tyre do të bëhet kujdestar i Merjemes, nuk ishe pranë tyre as kur ata ziheshin mes vete.” (Âli Imrân, 44).

Kurse në suren Sâd para ekspozimit të rrëfimit për Ademin erdhi ky ajet: “Thuaj: Ky (Kur’an) është një kumtesë e madhe!. Ju prej tij po shmangeni. Unë nuk kam pasur kurrfarë dije për elitën e lartë (engjëjt) kur ata polemizonin (rreth Ademit). Mua nuk më shpallet tjetër vetëm se, unë nuk jam tjetër pos një tërheqës i hapët i vërejtjes! Kur Zoti yt u tha engjëjve: Unë po krijoj një njeri nga balta...” (Sâd, 67-71).

Ndërsa në suren Hûd pas rrëfimit për Nuhin erdhi ky ajet: “Këto janë disa nga lajmet e panjohura (sekrete), që po t’i shpallim ty, e që para këtij (Kur’anit) nuk i ke ditur as ti as populli yt.” (Hûd, 49).

2 - Prej qëllimeve të rrëfimit ishte edhe proklamimi se i tërë dini (feja) është prej All-llahut që nga koha e Nuhit deri te koha e Muhammedit, dhe se besimtarët të gjithë janë një “Ummet” (po­pull), dhe se All-llahu Një, është Zot i të gjithëve. Shpeshherë ja­në cekur rrëfimet e disa pejgamberëve në një pikturë të eks­pozuar në mënyrë të veçantë për ta konsoliduar këtë të vërtetë. Meqë ky është qëllimi kryesor në misionin (da’ven islamike) dhe në sen­dërtimin e botëkuptimit islam, andaj edhe u përsëritën ngjarjet e këtyre rrëfimeve në atë mënyrë, me disa dallime në të shprehur, për ta përforcuar këtë të vërtetë dhe konsolidimin e saj në logjikë.

Për këtë do të japim shembull nga ajo që erdhi në suren Enbija:

“Ne i patëm dhënë Musait e Harunit, Furkânin,[11] (Tevratin) që ishte dritë e këshillë për të devotshmit. Të cilët ia kanë frikën Zotit të tyre edhe pse nuk e shohin, edhe ata të cilët ia kanë drojën kijametit. Edhe ky (Kur’ani) është këshillë, është i bekuar që Ne e shpallëm. A ju po e refuzoni?”.

“Ne i dhamë Ibrahimit herët të mbarën, sepse Ne e kemi njohur mirë atë. Kur ai babait dhe popullit të vet u tha: Ç’janë këta idhuj që i adhuroni? Ata thanë: I gjetëm të parët tanë që po i adhuronin.” (Enbija, 48-53), deri te fjala e All-llahut: “Ata de­shën t’i kurdisin atij (Ibrahimit) kurthë, por Ne ata i bëmë më të dështuarit. E Ne i shpëtuam atë dhe Lutin në atë tokë që e kemi bekuar për njerëz. Dhe ia falëm atij Is’hakun e si dhuratë edhe Jakubin. Dhe që të gjithë i bëmë të mirë (pejgamberë). Dhe ata i bëmë shëmbëlltyra që udhëzonin sipas urdhrit Tonë, i orien­tuam në punë të mira, në faljen e namazit, në dhënien e zeqatit, dhe ata ishin adhurues Tanë të sinqertë.” (Enbija, 70-73).

“Dhe Ne Lutit i dhamë të jetë pejgamber dhe i dijshëm, andaj edhe e shpëtuam prej atij fshati që bënte punë të ndyra. Ata ishin popull i dëmshëm dhe i prishur. Atë (Lutin) e shpëtuam dhe e vëmë nën mëshirën Tonë, vërtet ai ishte prej më të mirëve”.

“(Përkujto) Edhe Nuhin kur më parë - e pat thirrur (Zotin) e Ne ia pranuam atij (edhe lutjen) e ate dhe familjen e tij i shpëtuam nga ai tmerr i madh. Ne e mbrojtëm atë prej atij populli që për­gënjeshtronte argumentet tona. Vërtet, ata ishin popull i keq, prandaj i përmbytëm të gjithë ata”.

“(Përkujto) Davudin e Sulejmanin kur pleqëronin për çështjen e bimës (mbjelljes), të cilën delet e atij populli e kishin kullotur natën, e Ne ishim përcjellës të gjykimit të tyre. E Sulejmanit Ne ia mësuam atë (përgjigjen e saktë), po secilit (prej tyre) u patëm dhënë urtësi e dije. Ne bëmë që kodrat dhe shpezët të madhë­rojnë (bëjnë tesbih) së bashku me Davudin. Ne kemi mundësi (ta bëjmë këtë) dhe e bëmë. Ne ia mësuam atij (Davudit) punimin e petkave (të hekurta) për ju, që t’ju mbrojnë në rast lufte. A jeni pra ju mirënjohës për këtë?”. “Ndërsa Sulejmanit (ia nën­shtruam) erën e fortë që sipas dëshirës së tij ecte me të deri te toka të cilën e kemi bekuar Ne. Ne jemi të gjithëdijshëm për çdo gjë. Edhe disa nga djajtë (ia nënshtruam) që zhyteshin (në thellësi të ujit) dhe bënin edhe punë të tjera për të (për Sulej­manin), por Ne ia ruanim ata (të mos shmangeshin)”.

“(Përkujto) Edhe Ejubin kur iu drejtua Zotit të vet me lutjen: Më gjeti belaja, e Ti je më mëshirues ndër mëshiruesit. Ne iu përgjigjëm atij nga mëshira Jonë, ia hoqëm ato vështirësi që i kishte, i dhamë familjen e tij dhe aq sa ishin ata, dhe i bëmë përkujtim për të devotshmit”.

“(Përkujto) Edhe Ismailin, Idrisin dhe Dhulkiflin, që të gjithë ishin të durueshëm. Ata i përfshimë në mëshirën Tonë, se ishin vërtet prej të mirëve”.

“(Përkujto) Edhe atë të peshkut (Junusin) kur doli i hidhëruar (prej popullit) dhe mendoi se nuk do t’i vijë më puna ngushtë, por në errësirë ai tha se: Nuk ka zot pos Teje. Ti je i pastër, nuk ke të meta. Unë i bëra padrejtësi vetes! Ne iu përgjigjëm atij, e shpëtuam nga tmerri. Kështu Ne i shpëtojmë besimtarët”.

“(Përkujto) Edhe Zekeriain kur e luti Zotin e vet: Zoti im, mos më lë të vetmuar se Ti je më i miri trashëgues (pas çdokujt). Ne e pranuam lutjen e tij, ia dhuruam atij Jahjanë dhe ia përmi­rësuam bashkëshorten atij. Ata përpiqeshin për punë të mira, Na luteshin duke shpresuar dhe duke u frikësuar, ishin respek­tues ndaj nesh”.

“(Përkujto) Edhe atë që e ruajti nderin e saj, e Ne e frymëzuam me shpirt (barrë) nga ana Jonë, dhe atë dhe të birin e saj i bëmë mrekulli për njerëzit”.

“Kjo fe është e juaja dhe është e vetmja fe (e shpallur) kurse Unë jam Zoti juaj, pra më adhuroni vetëm Mua...” (Enbija, 76-92). Ja pra, mu ky është qëllimi kryesor dhe themelor nga ky ekspozim i gjatë, por ka edhe qëllime të tjera të cilat do të ekspo­zohen brenda tij.

3 - Nga qëllimet e rrëfimit gjithashtu është proklamimi se e tërë feja në bazë është unike - krahas asaj se ajo si e tërë është prej një Zoti - dhe duke e pas këtë parasysh, shumë prej rrëfimeve për pejgamberët cekeshin bashkërisht, me të cilët përsëritej baza e besimit (akideja) themelor, e ai është besimi në All-llahun Një, mu ashtu siç erdhi në suren A’rafë:

“Ne e patëm dërguar Nuhin te populli i vet, e ai tha: O populli im, adhurone All-llahun, nuk keni zot tjetër pos Tij...” (A’rafë, 59).

“Edhe te (populli) Ad-i (dërguam) vëllain e tyre Hudin, e ai tha: O populli im, adhurone All-llahun, nuk keni zot tjetër pos Tij...” (A’rafë, 65).

“Edhe te (populli) Themud-i (dërguam) vëllain e tyre Salihun, e ai u tha:  O populli im, adhurone All-llahun, nuk keni zot tjetër pos Tij...” (A’rafë, 73).

“Edhe te (populli) Medjen-i (dërguam) vëllain e tyre Shuajbin, e ai u tha: O populli im, adhurone All-llahun, nuk keni zot tjetër pos Tij...”. (A’rafë, 85)

Pra, ky unifikim fjalësh rrjedh nga baza e besimit në të cilin u inkorporuan të gjithë pejgamberët e të gjitha feve (sheriateve - në aspektin juridik sh.p.), te të cilët të gjitha rrëfimet e tyre kthehen në këtë komponentë për ta konfirmuar këtë qëllim të veçantë.

4 - Nga qëllimet e rrëfimit është edhe proklamimi se metodat e pejgamberëve në “da’ve” ishin unike, dhe pritja-pranimi i popuj­ve të tyre ndaj thirrjes së tyre ishte e ngjashme - krahas asaj se feja është e ardhur prej një Zoti dhe se ajo është e ngritur në një bazë - që si rezultat i kësaj ishte cekja e rrëfimeve të shumta të pejgamberëve në formë të përbashkët në të cilën përsëritet e njëjta mënyrë e “da’ves” siç është rasti me suren Hûd:

“Ne e patëm dërguar edhe Nuhin te populli i vet (me porosi të njëjtë si Muhammedin që t’u thotë): Unë ua tërheq vërejtjen haptazi, që të mos adhuroni tjetërkë pos All-llahut, sepse unë kam frikë për dënimin tuaj në ditën e pikëllueshme. Paria që nuk besoi dhe populli i tij thanë: Ne nuk të shohim ndryshe vetëm si njeri, sikurse edhe ne, nuk po shohim se të pasoi kush, përveç atyre që janë më të poshtër (më të ulët) e më mendjelehtit nga mesi ynë, dhe ne nuk shohim se ju keni ndonjë vlerë mbi ne. Përkundrazi, ne ju konsiderojmë gënjeshtarë!”... derisa të thotë Nuhi: “O populli im, unë për këtë nuk kërkoj prej jush ndonjë pasuri, shpërblimi im është vetëm tek All-llahu”... e derisa të thotë populli: “O Nuh, ti polemizove me ne dhe e zgjate pole­mikën tonë. Urdhëro, e nëse flet të vërtetën, sille pra, të na gjejë ajo me çka na kërcënohesh!...” (Hûd, 25-32)

“Edhe te (populli) Ad-i (dërguam) vëllain e tyre Hudin e ai tha: O populli im, adhurone All-llahun, nuk keni zot tjetër pos Tij, ju vetëm po hutoheni me trillime. O populli im, unë për këtë nuk kërkoj prej jush ndonjë shpërblim. Shpërblimi im është vetëm prej Atij që më krijoi. A nuk po kuptoni?”... derisa të thotë: “Ata thanë: “O Hud, ti nuk na solle ndonjë argument (fakt bindës, mrekulli), e ne nuk i braktisim zotat tanë për fjalën tënde dhe ne nuk të besojmë ty. Ne nuk themi tjetër vetëm se dikush prej zotave tanë të ka goditur me çmendje! Ai tha: Unë dëshmitar e kam All-llahun, e ju dëshmoni se unë jam larg nga ajo çka ju i shoqëroni (larg adhurimit) pos Tij. Ju pra të gjithë përpiquni kundër meje e mos më jepni afat.” (Hûd, 50-55).

“Edhe te (populli) Themud-i (dërguam) vëllain e tyre Salihun, e ai tha: O populli im, adhurone All-llahun, nuk keni zot tjetër pos Tij, Ai së pari ju krijoi nga dheu dhe ju bëri banues të tij, andaj kërkoni falje prej Tij, dhe shprehni pendim te Ai. S’ka dyshim, Zoti im është afër (me mëshirë), dhe u përgjigjet (lut­jeve)! Ata thanë: O Salih, ti ishe shpresa jonë para kësaj. Si mund të na ndalosh ta adhurojmë atë që e adhuruan prindërit tanë? Vërtet, ne jemi shumë të dyshimtë e në dilemë në atë që na thërret ti...” (Hûd, 61-62).

5 - Prej qëllimeve të rrëfimit ishte edhe proklamimi i bazës (trun­gut) së përbashkët mes fesë së Muhammedit dhe fesë së Ibrahimit në mënyrë të veçantë, e pastaj me fetë (në aspektin legjislativ sh.p.) e Beni Israilëve (bijve të Israilit) në aspekt të përgjithshëm. Gjithashtu publikimi se kjo lidhje (pikëtakim) është me karakter më të fortë se sa lidhja e përgjithshme mes të gjitha feve (qie­llore). Indikacionet për këtë pohim u përsëritën në rrëfimet për Ibrahimin, Musain dhe Isain:

“Vërtet, kjo (këshillë) gjendej edhe në broshurat e para: Në broshurat e Ibrahimit dhe të Musait.” (A’la, 19). “Apo nuk është informuar për atë që është në fletushkat e Musait dhe të Ibrahimit që gjithnjë i plotësoi obligimet. (Që në to shkruan)” Se askush nuk bart barrën (mëkatin) e tjetrit.” (Nexhm, 36). “Njerëzit më me meritë për t’u thirrur në Ibrahimin ishin ata që e ndoqën atë (besimin e tij) dhe ky pejgamber me ata që besuan atë (shpalljen e tij).” (Âli Imrân, 68). “Në fenë e babait tuaj, Ibrahimit. Ai edhe më parë, edhe ky (Kur’ani) ju quajti musli­manë.” (Haxhxh, 78). “Ne vazhduam gjurmët e tyre (pejgam­berëve) me Isain, birin e Merjemesë, vërtetues i Tevratit që e kishin më parë. Atij ia dhamë Inxhilin që është udhëzim i drejtë dhe dritë, që është vërtetues: i Tevratit që kishin pranë, që ishte udhëzues e këshillues për të devotshmit”, dhe vijon deri në ajetin ku thotë: “Ne edhe ty (Muhammed) ta zbritëm librin (Kur’anin) e vërtetë që është vërtetues i librave të mëparshëm dhe garan­tues i tyre.” (Mâide, 46-48).

6 - Prej qëllimeve të rrëfimit është edhe proklamimi se All-llahu u ndihmon përfundimisht pejgamberëve dhe i shpartallon gënjesh­tarët. Këtë, si përforcim për Muhammedin dhe ndikim psikik në kokat e atyre që i thërret në besim (iman):

“Të gjitha këto që t’i rrëfyem ty nga lajmet e pejgamberëve, janë që ta përforcojnë zemrën tënde, dhe në to të ka ardhur e vërteta e këshilla si dhe përkujtimi për besimtarët.” (Hûd, 12). Dhe si rezultat i këtij qëllimi cekeshin rrëfimet e pejgamberëve bashkërisht dhe të përfunduara me humbjen e atyre që i përgë­njeshtruan. Për këtë arsye përsëriten shfaqjet e rrëfimeve siç edhe erdhi në suren Ankebût:

“Ne e dërguam Nuhin te populli i vet, e ai kaloi ndër ata një mijë pa pesëdhjetë vjet, e ata meqë ishin horra (zullumqarë) i përfshiu vërshimi (tufani). Ndërsa atë vetë dhe të tjerët që ishin në anije i shpëtuam dhe Ne atë (ngjarje) e bëmë argument për tërë botën”.

“Edhe Ibrahimin (e dërguam) kur ai popullit të vet i tha: Adhurone All-llahun dhe kini frikë prej Tij, se kjo, nëse e kuptoni, është shumë më e mirë për ju”... ashtu vijon deri kur thotë: “Po përgjigjja e popullit të tij nuk ishte tjetër vetëm të thonë: mbyteni atë (Ibrahimin) ose djegne! Mirëpo, All-llahu e shpëtoi atë prej zjarrit. Për një popull që beson, këtu vërtet ka fakte bindëse...” (Ankebût, 16-24).

“Edhe Lutin (e dërguam) kur ai popullit të vet i tha: Ju bëni aq punë të shëmtuar sa askush para jush nga tërë bota nuk e ka bërë”... Ashtu vijon deri kur të thotë: “Ne mbi banorët e këtij qyteti do të lëshojmë një dënim nga qielli për shkak se ata bëjnë punë të liga. E nga ai vend, Ne kemi lënë gjurmë të qartë për një popull që mendon.” (Ankebût, 28, 34, 35).

“E në Medjen (dërguam) vëllain e tyre Shuajbin dhe ai u tha: “O populli im, adhurone All-llahun dhe kini frikë ditën e fundit, e mos e teproni si shkatërrues në tokë! Por ata e përgë­njesh­truan, andaj i përfshiu tërmeti dhe gdhinë të shtangur (të mby­tur e të ftohur) në shtëpitë e tyre”.

“(I shkatërruam) Edhe Adin dhe Themudin, e vendbanimet e tyre janë të qarta për ju. Djalli ua pat zbukuruar veprat e tyre duke i shmangur nga e vërteta, edhe pse e shihnin atë”.

“Edhe Karunin, faraonin dhe Hamanin. Atyre Musai u solli fakte por ata treguan mendjemadhësi, ndaj nuk mundën t’i shpëtojnë dënimit”.

“Secilin prej tyre e kemi dënuar për shkak të mëkatit të vet: disa prej tyre Ne i goditëm me furtunë plot rërë; disa i shkatërruam me krismë nga qielli, e disa të tjerë i sharruam në tokë e disa i përmbytëm në ujë. All-llahu nuk u bëri atyre ndonjë të padrejtë, por ata vetes së tyre vet i bënë zullum.” (Ankebût, 36-40).

Ja pra, ky është përfundimi i njëjtë për të gjithë ata që përgë­njeshtruan.

7 - Dhe prej qëllimeve të rrëfimit është vërtetimi (realizimi) i për­gëzimit dhe qortimit, duke e ekspozuar shembullin që ka ngjarë nga ky vërtetim, ashtu siç erdhi në suren Hixhr:

“Njoftoi robërit e Mi se vërtet Unë jam Ai që fal shumë dhe jam mëshirues i madh. Po (njoftoi) se edhe dënimi Im është dënim i dhembshëm”. E si vërtetim për cilësinë e parë dhe të dytë rrë­fi­met erdhën në këtë mënyrë: “E (njoftoi) edhe për mysafirët e Ibrahimit. Kur ata hynë te ai dhe i thanë: Selâmâ - Paqja qoftë mbi ju, e ai (Ibrahimi) tha: Ne po frikësohemi prej jush! Ata i thanë: Mos u frikëso, ne po të marrim myzhde për një djalë të zgjuar!...” (Hixhr, 49-53). Në këtë rrëfim shfaqet “mëshira”.

E më pastaj:

“E kur i erdhën familjes së Lutit të dërguarit. Ai (Luti) tha: Ju jeni njerëz të panjohur! Ata i thanë: Jo, (nuk kemi qëllim të keq ndaj teje), të kemi ardhur ty me atë (dënim) që ata dyshonin. Të kemi sjellë të vërtetën, e ne jemi të drejtë (për atë që themi). Ti ec me familjen tënde pasi të kalojë një pjesë e natës dhe rri pas tyre (që të mos frikësohen), dhe asnjëri prej jush të mos kthejë mbrapa (për të shikuar), dhe shkoni andej nga urdhëroheni. E Ne i kumtuam atij (Lutit) atë çështje se zhdukja e tyre deri në më të mbramin, do të jetë në mëngjes”. Në këtë rrëfim vërehet “mëshira” në anën e Lutit kurse “dënimi i dhembshëm” në anën e popullit të tij të shkatërruar.

Pastaj: “Edhe populli i “Hixhres” i përgënjeshtroi të dërguarit. Ne u patëm parashtruar atyre argumentet (mrekullitë) Tona, por ata i kundërshtonin ato. Ata ndërtonin shtëpi në kodra shkëmbore për të qenë të sigurt. Por ata në mëngjes i goditi gjë­mimi i tmerrshëm e shkatërrues. Dhe nuk u ndihmoi atyre asgjë ajo që vepruan.” (Hixhr, 80-84). E në këtë rrëfim shihet “dënimi i dhembshëm” që u realizua ndaj përgënjeshtruesve.

Pra në këtë mënyrë vërtetohen dhe realizohen paralajmërimet, e në këto rrëfime të ngjara dhe në këtë formë të renditura shpaloset e vërteta e tyre.

8 - Nga qëllimet e rrëfimit është edhe proklamimi i dhuntive të All-llahut pejgamberëve dhe të zgjedhurve të vet, siç është rasti me rrëfimet për Sulejmanin, Davudin, Ejubin, Ibrahimin, Merje­menë, Isain, Zekeriain, Junusin dhe Musain. Disa rrëfime të atyre pejgamberëve që i cekëm në shumë raste e shfaqin dhuntinë. Bile shfaqja e saj do të jetë qëllim i tij i parë, e të gjitha të tjerat në kë­të rast marrin formën e ekspozimit.

9 - Prej qëllimeve të rrëfimit gjithashtu është vërejtja bijve të Ademit në lajthitjen e shejtanit dhe shpalljen e armiqësisë së për­hershme mes tij dhe mes tyre që nga babai i tyre Ademi. Por shpallja e kësaj armiqësie përmes rrëfimit është më impresionuese dhe më spektakulare, dhe më e përshtatshme për vërejtjen kërcë­nuese nga çdo shushurimë e shpirtit që dëshiron të bëjë keq, që buron prej këtij armiku që nuk ua dëshiron të mirën njerëzve!

Meqë kjo është temë e përhershme, edhe rrëfimi i Ademit u për­sërit në shumë raste.

10 - Rrëfimi ka edhe qëllime tjera të llojllojshme, e prej tyre:

Proklamimi i fuqisë së All-llahut për gjërat që për ne janë të jashtëzakonshme: Si rrëfimi për krijimin e Ademit, rrëfimi për lindjen e Isait, rrëfimi i Ibrahimit dhe shpendit i cili iu kthye atij pasi që në çdo kodër shpërndau nga një pjesë të shpendit dhe si rrëfimi i “atij që kaloi pranë një fshati që ishte rrënuar në kul­met e tij” të cilin e ngjalli All-llahu pas njëqind vjet të vdekjes së tij.

Pastaj proklamimi se çfarë përfundimi ka e mira dhe puna e prishur, siç është rasti me rrëfimin e bijve të Ademit, pronarit të dy kopshteve, rrëfimet e Beni Israilëve pas tradhtisë (mëkatit) të tyre, rrëfimi për pendën Me’reb dhe rrëfimi për të zotët e hendeqeve (as’habul uhdud).

Dhe gjithashtu proklamimi i dallimit mes urtësisë njerëzore e cila shikon afër dhe shkurt dhe urtësisë hyjnore e cila shikon larg dhe gjatë, si rasti me rrëfimin e Musait me “një rob prej robërve Ta­në, të cilit i kemi dhuruar mëshirë nga ana Jonë dhe i kemi më­suar me një dituri të posaçme nga Ne”, të cilin do ta shqyrtojmë detajisht në një rast tjetër.

Kështu pra mund të shkohet deri në fund të këtyre qëllimeve për të cilat edhe u pasqyruan këto rrëfime, të cilat transferoheshin sipas kuptimit dhe porosisë së qëllimeve.