เรื่อง สองหน้าของสัจธรรม

            ในชีวิตของเรามีทางเลือกอยู่สองทาง  คือ  คล้อยตามไปกับโลก  หรือพยายามปฏิบัติให้อยู่เหนือโลก  พระพุทธเจ้านั้นท่านทรงปฏิบัติจนพระองค์เองทรงพ้นโลกด้วยการตรัสรู้สัมมาสัมโพธิญาณ ในทำนองเดียวกัน  ปัญญาก็มีสอง คือ  ปัญญาโลกีย์กับปัญญาโลกุตตระ  หากเราไม่ภาวนา  ฝึกปฏิบัติอบรมตนเอง  ถึงจะมีปัญญาปานใด ก็เป็นเพียงปัญญาโลกีย์ เป็นโลกียวิสัย  จะหลุดพ้นโลกไปไม่ได้  เพราะโลกียวิสัยนั้นมันเวียนไปตามโลก  เมื่อเวียนคล้อยไปตามโลก  จิตก็เป็นโลก  คิดอยู่แต่จะหามาใส่ตัว  อยู่ไม่เป็นสุข  หาไม่รู้จักพอ  วิชาโลกีย์เลยกลายเป็นอวิชชา  หาใช่วิชชาความรู้แจ้งไม่  มันจึงเรียนไม่จบสักที  เพราะมัวไปตามลาภ  ตามยศ  ตามสรรเสริญ  ตามสุข  พาใจให้ติดข้อง  เป็นกิเลสกองใหญ่  เมื่อได้มาก็หึงก็หวง  เห็นแก่ตัว  สู้ด้วยกำปั้นไม่ได้  ก็คิดสร้างเครื่องจักรเครื่องยนต์  เครื่องกลเครื่องไก  สร้างศาสตราวุธ  สร้างลูกระเบิดขว้างใส่กัน  นี่คือโลกีย์  มันไม่หยุดสักที  เรียนไปก็เพื่อจะเอาโลก  จะครองโลก  ได้อะไรก็หวงอยู่นั่นแล้ว  นี่คือโลกียวิสัย  เรียนไปแล้วก็จบไม่ได้    มาฝึกทางโลกุตตระ    โลกุตตระนี้อยู่ได้ยาก  ผู้ใดหวังมรรค  หวังผล  หวังนิพพาน  จึงจะทนอยู่ได้  จนทำตนให้เป็นคนมักน้อยสันโดษ  กินน้อย  พูดน้อย  ทำให้มันหมดโลกีย์

            ถ้าเชื้อโลกีย์ไม่หมด  มันก็ยาก  มันยุ่งไม่หยุดสักที  แม้มาบวชแล้วก็ยังคอยดึงให้ออกไป  มันมาคอยให้ความรู้ความเห็น  มันมาคอยปรุงคอยแต่งความรู้อยู่นั่นแล้ว  ทำให้ใจติดข้องอยู่ในกามคุณทั้งหา  คือ รูป เสียง  กลิ่น รส โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์  อารมณ์ของใจเป็นกาม  คือความใคร่ในความสุข  ความทุกข์  ความดี  ความชั่ว  สารพัดอย่าง  มีแต่กามทั้งนั้น    คนไม่รู้จักก็ว่า  จะทำสิ่งในโลกนี้ให้มันเสร็จ  ให้มันแล้ว  เหมือนคนที่มาเป็นรัฐมนตรีใหม่  ก็คิดว่าตนต้องทำได้  บริหารได้  แล้วก็เอาอะไร ๆ ที่คนเก่าทำไว้ออกไปเสีย  เอาวิธีบริหารของตนเข้ามาใช้แทน  ก็เลยต้องได้หามกันออก  หามกันเข้าอยู่อย่างนั้น  ไม่ได้เรื่องสักที  ที่ว่าจะทำให้เสร็จ  มันก็ไม่เสร็จ  เพราะจะทำให้ถูกใจคนทุกคนนั้น  มันทำไม่ได้หรอก

            คนหนึ่งชอบน้อย  คนหนึ่งชอบมาก  คนหนึ่งชอบสั้น  คนหนึ่งชอบยาว  คนหนึ่งชอบเค็ม  คนหนึ่งชอบเผ็ด  จะให้เหมือนกันนั้นไม่มีในโลก   คนอยู่ครองโลก  ครองบ้าน  ครองเมือง  ทำทุกอย่างก็อยากให้มันสำเร็จ  แต่ไม่มีทางสำเร็จหรอก  เรื่องของโลกมันจบไม่เป็น  ถ้าทำตามโลกแล้วจบได้  พระพุทธเจ้าท่านก็คงทรงทำแล้ว  เพราะท่านครองโลกอยู่ก่อน  แต่นี่มันทำไม่ได้

            ในเรื่องของกาม คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์นั้นรูปอะไรก็ไม่จับใจเท่ารูปผู้หญิง  ผู้หญิงรูปร่างบาดตา  ก็ชวนมองอยู่แล้ว  ยิ่งเดินซอกแซก ๆ ก็ยิ่งมองเพลิน  เสียงอะไรจะมาจับใจเท่าเสียงผู้หญิงเป็นไม่มี  มันบาดถึงหัวใจ  กลิ่นก็เหมือนกัน  กลิ่นอะไรก็ไม่เหมือนกลิ่นผู้หญิง  ติดกลิ่นอื่นก็ไม่เท่าติดกลิ่นผู้หญิง  มันเป็นอย่างนั้น    รสอะไรก็ไม่เหมือน  รสข้าว  รสแกง  รสสารพัดก็ไม่เทียบเท่ารส ผู้หญิง  หลงติดเข้าไปแล้วถอนได้ยาก  เพราะมันเป็นกาม  โผฏฐัพพะก็เช่นกัน  จับต้องอะไรก็ไม่ทำให้มึนเมาปั่นป่วนจนหัวชนกัน  เหมือนกับจับต้องผู้หญิง

            ฉะนั้น  เมื่อลูกท้าวพญาที่ไปเรียนวิชากับอาจารย์ตักสิลาจนจบแล้ว  จะลาอาจารย์กลับบ้าน  อาจารย์จึงสอบว่า  เวทมนตร์กลมายาอะไร ๆ ก็สอนให้บอกให้จนหมดแล้ว  เมื่อกลับไปครองบ้านครองเมืองแล้ว  มีอะไรมาก็ไม่ต้องกลัว  จะสู้ได้หมดทั้งนั้น  จะมีสัตว์ประเภทใดมาก็ไม่ต้องกลัว  ไม่ว่าจะเป็นสัตว์มีฟันอยู่ในปาก  หรือมีเขาอยู่บนหัว  มีงวง  มีงา  ก็คุ้มกันได้ทั้งสิ้น  แต่ไม่รับรองอยู่แต่เฉพาะสัตว์จำพวกหนึ่งที่เขาไม่ได้อยู่บนหัว  แต่หากไปอยู่ที่หน้าอก  สัตว์ชนิดนี้ไม่มีมนต์ชนิดใดจะคุ้มกันได้  มีแต่จะต้องคุ้มกันตัวเอง  รู้จักไหม  สัตว์ที่มีเขาอยู่หน้าอกนั่นแหละ  ท่านจึงให้รักษาตัวเอง

            ธรรมารมณ์ที่เกิดขึ้นกับใจแล้ว  ทำให้อยากได้เงิน  อยากได้ทอง  อยากได้สิ่ง  อยากได้ของ  ธรรมารมณ์อย่างนั้น  ไม่พอให้ล้มตาย  แต่ถ้าเป็นธรรมารมณ์ที่ชุ่มด้วยน้ำกามเกิดขึ้นแล้ว  มันทำให้ลืมพ่อแม่   แม้พ่อแม่เลี้ยงมา  ก็หนีจากไปได้โดยไม่คำนึกถึง  พอเกิดขึ้นแล้วรั้งไม่อยู่สอนก็ไม่ฟัง    รูปหนึ่ง  เสียงหนึ่ง  กลิ่นหนึ่ง  รสหนึ่ง  โผฏฐัพพะหนึ่ง  ธรรมารมณ์หนึ่ง  เป็นบ่วง  เป็นบ่วงของพญามาร  พญามารแปลว่าผู้ให้ร้ายต่อเรา  บ่วงแปลว่าเครื่องผูกพัน  บ่วงของพญามารเปรียบได้กับแร้วของนายพราน  นายพรานที่เป็นเจ้าของแร้วนั้นแหละคือพญามาร  เชือกเป็นบ่วงเครื่องผูกของนายพราน

            สัตว์ทั้งหลายเมื่อไปติดบ่วงเข้าแล้วลำบาก  มันผูกไว้  ดึงไว้  รอจนเจ้าของแร้วมา  เหมือนกับนกไปติดแร้วเข้า  แร้วมันรัดถูกคอดิ้นไปไหนก็ไม่หลุด  ดิ้นปัดไปปัดมาอย่างนั้นแหละ  มันผูกไว้คอยนายพรานเจ้าของแร้ว  ครั้นเจ้าของมาเห็นก็จบเรื่อง  นั่นแหละพญามาร  นกกลัวมาก  สัตว์ทั้งหลายกลัวมาก  เพราะหนีไปไหนไม่พ้น    บ่วงก็เช่นกัน  รูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์ก็เหมือนกันกับปลากินเบ็ด  รอให้เจ้าของเบ็ดมา  ดิ้นไปไหนก็ไม่หลุด  อันที่จริงแล้ว  มันยิ่งกว่าปลากินเบ็ด  ต้องเปรียบเทียบได้กับกบกินเบ็ดเพราะกบกินเบ็ดนั้น  มันกินลงไปถึงไส้ถึงพุง  แต่ปลากินเบ็ด  ก็กินอยู่แค่ปาก   คนติดในรูป  ในเสียง  ในกลิ่น  ในรสก็เหมือนกัน  แบบคนติดเหล้า  ถ้าตับยังไม่แข็ง  ไม่เลิก  ติดตอนแรก ๆ ก็ยังไม่รู้จักเรื่อง  ก็หลงเพลินเพลินไปเรื่อย ๆ จนเกิดโรคร้ายขึ้นนั่นแหละ เป็นทุกข์

            เหมือนบุรุษผู้หนึ่งหิวน้ำจัด  เพราะเดินทางมาไกล  มาขอกินน้ำเจ้าของน้ำก็บอกว่า น้ำนี้จะกินก็ได้  สีมันก็ดี  กลิ่นมันก็ดี  รสมันก็ดี  แต่ว่ากินเข้าไปแล้วมันเมานะ  บอกให้รู้เสียก่อน  เมาจนตายหรือเจ็บเจียนตายนั่นแหละ  แต่บุรุษผู้หิวน้ำก็ไม่ฟัง  เพราะหิวมาก  เหมือนคนไข้หลังผ่าตัดที่ถูกหมอบังคับให้อดน้ำ  ก็ร้องขอน้ำกิน  คนหิวในกามก็เหมือนกัน  หิวในรูป  ในเสียง  ในกลิ่น  ในรส  ล้วนของเป็นพิษ  พระพุทธเจ้าได้บอกไว้ว่า  รูป เสียง  กลิ่น รส  โผฏฐัพพะธรรมารมณ์นั้น  มันเป็นพิษ  เป็นบ่วง  ก็ไม่ฟังกัน  เหมือนกับบุรุษหิวน้ำผู้นั้น  ที่ไม่ยอมฟังคำเตือน  เพราะความหิวกระหายมันมีมาก  ถึงจะต้องทุกข์ยากลำบากเพียงใด  ก็ขอให้ได้กินน้ำเถอะ  เมื่อได้กินได้ดื่มแล้วมันจะเมาจนตาย หรือเมาเจียนตายก็ช่างมัน  จับจอกน้ำได้ก็ดื่มเอา ๆ เหมือนกับคนหิวในกาม  ก็กินรูป  กินเสียง  กินกลิ่น  กินรส  กินโผฏฐัพพะ  กินกามมารมณ์  รู้สึกอร่อยมาก  ก็กินเอา ๆ หยุดไม่ได้  กินจนตาย  ตายคากาม

            อย่างนี้ท่านเรียกว่าติดโลกียวิสัย  ปัญญาโลกีย์ก็แสวงหารูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์  ถึงปัญญาจะดีสักปานใด  ก็ยังเป็นปัญญาโลกีย์อยู่นั่นเอง  สุขปานใดก็แค่สุขโลกีย์  มันไม่สุขเหมือนโลกุตตระ  คือมันไม่พ้นโลก

            การฝึกทางโลกุตตระ  คือทำให้มันหมดอุปาทาน  ปฏิบัติให้หมดอุปาทาน  ให้พิจารณาร่างกายนี่แหละ  พิจารณาซ้ำแล้วซ้ำอีก  ให้มันเบื่อให้มันหน่าย  จนเกิดนิพพิทา  ซึ่งเกิดได้ยาก  มันจึงเป็นของยาก  ถ้าเรายังไม่เห็น  ก็ยิ่งดูมันยาก    เราทั้งหลายพากันมาบวช  เรียน  เขียน  อ่าน  มาปฏิบัติภาวนาก็พยายามตั้งใจของตัวเอง  แต่ก็ทำได้ยาก  กำหนดข้อประพฤติปฏิบัติไว้อย่างนี้อย่างนั้นแล้ว  ก็ทำได้เพียงวันหนึ่งสองวัน  หรือแค่สองชั่วโมง สามชั่วโมง  ก็ลืมเสียแล้ว  พอระลึกขึ้นได้  ก็จับมันตั้งไว้อีก  ก็ได้เพียงชั่วคราว  พอรูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์ผ่านมา  ก็พังไปเสียอีกแล้ว  พอนึกได้ก็จับตั้งอีก  ปฏิบัติอีก  นี่  เรามักเป็นเสียอย่างนี้  เพราะสร้างทำนบไว้ไม่ดี  ปฏิบัติไม่ทันเป็น  ไม่ทันเห็น  มันก็เป็นอยู่อย่างนั้น  มันจึงเป็นโลกุตตระไม่ได้  ถ้าเป็นโลกุตตระได้  มันพ้นไปจากสิ่งทั้งหลายนี้แล้ว  มันก็สงบเท่านั้นเอง   ที่ไม่สงบทุกวันนี้   ก็เพราะของเก่ามันมากวนอยู่ไม่หยุด  มันตามมาพัวพัน  เพราะมันติดตัวเคยชินเสียแล้ว  จะแสวงหาทางออกทางไหนมันก็คอยมาผูกไว้ดึงไว้  ไม่ให้ลืมที่เก่าของมัน  เราจึงเอาของเก่ามาใช้มาชม  มาอยู่มากินกันอยู่อย่างนั้น

            ผู้หญิงก็มีผู้ชายเป็นอุปสรรค  ผู้ชายก็มีผู้หญิงเป็นอุปสรรค  มันพอปานกัน  ถ้าผู้ชายอยู่กับผู้ชายด้วยกัน  มันก็ไม่มีอะไร  หรือผู้หญิงอยู่กับผู้หญิงด้วยกัน  มันก็อย่างนั้นแหละ  แต่พอผู้ชายไปเห็นผู้หญิงเข้าหัวใจมันเต้นติ๊กตั๊ก ๆ ผู้หญิงเห็นผู้ชายก็เหมือนกันหัวใจก็เต้นติ๊กตั๊ก ๆ เพราะมันดึงดูดซึ่งกันและกัน    นี่ก็เพราะไม่เห็นโทษของมัน  หากไม่เห็นโทษแล้ว  ก็ละไม่ได้  ต้องเห็นโทษในกามและเห็นประโยชน์ในการละกามแล้ว  จึงจะทำได้  ปากปฏิบัติยังไม่พ้น  แต่พยายามอดทนปฏิบัติต่อไป  ก็เรียกว่าทำได้ในเพียงระดับของศีลธรรม  แต่ถ้าปฏิบัติได้  เห็นชัดแล้วจะไม่ต้องอดทนเลย  ที่มันยากมันลำบาก  ก็เพราะยังไม่เห็น

            ในทางโลกนั้น  สิ่งใดสิ่งหนึ่งที่เราทำไว้  ถ้าจวนเสร็จเรียบร้อย  เราก็สบาย  ถ้ายังไม่เสร็จก็เป็นห่วงผูกพัน  นี่คือโลกีย์  มันผูกพันตามไปอยู่เรื่อย  ว่าจะทำให้หมดนั้น  มันหมดไม่เป็นหรอก  เหมือนกันกับพ่อค้า  พบใครก็ว่า  ถ้าหมดนี้หมดสินแล้วจะบวช  เมื่อไรมันจะหมดหนี้หมดสิน  เมื่อกู้ไม่หยุด  แล้วจะหมดได้อย่างไร  นี้แหละปัญญาโลกีย์    การปฏิบัติของเรานี่ก็ให้เฝ้าดูจิตใจไว้  ข้อวัตรข้อใดมันหย่อน  พอเห็น  พอรู้สึก  ก็ให้ตั้งขึ้นใหม่  ถ้ามันหย่อนอีก  ผู้มีสติก็ดึงขึ้นมา  ทำอยู่อย่างนั้นแหละ  เรียกว่า  ทำไม่รู้จักแล้ว  เพราะว่ามันเป็นโลกีย์  มันจึงดึงไปดึงมาอยู่นั่นแหละ

            การมาบวชนั้นเป็นของยาก  จะต้องตั้งอกตั้งใจ  เป็นผู้มีศรัทธาปฏิบัติไปจนมันรู้  มันเห็นตามความเป็นจริง  มันจึงจะเบื่อ  เบื่อนั้นไม่ใช่ชัง  ต้องเบื่อทั้งรักทั้งชัง  เบื่อทั้งสุขทั้งทุกข์  คือเห็นทุกอย่างไม่เป็นแก่นสารนั่นเอง ธรรมะของพระพุทธเจ้านั้นซับซ้อน  ไม่เห็นได้โดยง่าย  ถ้าไม่มีปัญญาแล้ว  เห็นไม่ได้  เหมือนเราได้ไม้มาท่อนหนึ่งเป็นไม้ท่อนใหญ่ แต่ความเป็นจริง   ไม้ท่อนน้อยก็แทรกอยู่ในไม้ท่อนใหญ่นั่นแหละ  หรือไม่ได้ท่อนน้อยมา  ไม้ท่อนใหญ่มันก็แทรกอยู่ในนั้นด้วย

            โดยมากคนเราเห็นไม้ท่อนใหญ่  ก็เห็นแต่ว่ามันใหญ่  เพราะคิดว่าน้อยจะไม่มี  ได้ไม้ท่อนน้อยก็เห็นแต่มันน้อย  เพราะคิดว่าใหญ่ไม่มี  มันไม่มองไปข้างหน้า  ไม่มองไปข้างหลัง  เมื่อสุขก็นึกว่าจะมีแต่สุข  เมื่อทุกข์ก็นึกว่าจะมีแต่ทุกข์  ไม่เห็นว่าทุกข์อยู่ไหน  สุขก็อยู่นั่น  สุขอยู่ที่ไหน  ทุกข์ก็อยู่ที่นั่น  ไม่เห็นว่าใหญ่อยู่ที่ไหน  น้อยก็อยู่ที่นั่น  น้อยอยู่ที่ไหนใหญ่ก็อยู่ที่นั่น  ให้คิดเห็นอย่างนั้น

            คนเราไม่รู้จักคิดย้อนหน้าย้อนหลัง  เห็นแต่หน้าเดียวไปเลย  จึงไม่จบสักที  ทุกอย่างมันต้องเห็นสองหน้า  มีความสุขเกิดขึ้นมาก็อย่าลืมทุกข์  ทุกข์เกิดขึ้นมาก็อย่าลืมสุข  มันเกี่ยวเนื่องซึ่งกันและกัน  เช่นว่าอาหารนั้นเป็นคุณแก่มนุษย์แก่สัตว์ทั้งหลาย  เป็นประโยชน์แก่ร่างกายอย่างนี้ เป็นต้น  แต่ความเป็นจริงอาหารเป็นโทษก็มีเหมือนกัน  มิใช่มันจะให้คุณแต่อย่างเดียว  มันให้โทษก็ต้องเห็นคุณด้วย  เมื่อใดมีความชัง  ก็ให้นึกถึงความรัก  คิดได้อย่างนี้  จะทำให้จิตใจของเรา  ไม่ซวนเซไปมา

            ได้อ่านหนังสือของเซ็นที่พวกเซ็นเขาแต่ง  พวกเซ็นเป็นพวกมุ่งปฏิบัติ  เขาไม่ใคร่สอนกันเป็นคำพูดนัก  เป็นต้นว่าพระเซ็นรูปหนึ่ง  นั่งหาวนอนขณะภาวนา  อาจารย์ก็ถือไม้มาฟาดเข้าที่กลางหลัง  ลูกศิษย์ที่ถูกตีก็พูดว่า "ขอบคุณครับ"  เซ็นเขาสอนกันอย่างนั้น  สอนให้เรียนรู้ด้วยการกระทำ     วันหนึ่งพระเซ็นนั่งประชุมกัน  ธงที่ปักอยู่ข้างนอกก็โบกปลิวอยู่ไปมา  พระเซ็นสององค์ก็เกิดปัญหาขึ้นว่า  ทำไมธงจึงโบกปลิวไปมา  องค์หนึ่งว่าเพราะมีลม  อีกองค์ก็ว่า  เพราะธงต่างหาก  ต่างก็โต้เถียงโดยยึดความคิดเห็นของตน  อาจารย์ก็เลยตัดสินว่า  มีความเห็นผิดด้วยกันทั้งคู่  เพราะความจริงแล้ว  ธงก็ไม่มี  ลมก็ไม่มี

            นี่ต้องปฏิบัติให้ได้อย่างนี้  อย่าให้มีลม  อย่าให้มีธง  ถ้ามีธงก็ต้องมีลม  ถ้ามีลมก็ต้องมีธง  มันก็เลยจบกันไม่ได้สักที  น่าเอาเรื่องนี้มาพิจารณา  วางให้มันว่างจากลม  ว่างจากธง  ความเกิดไม่มี  ความแก่ไม่มี  คามเจ็บตายไม่มี  มันว่าง  ที่เราเข้าใจว่าธง  เข้าใจว่าลมนั้น  มันเป็นแต่ความรู้สึกที่สมมุติขึ้นมาเท่านั้น  ความจริงมันไม่มี  น่าจะเอาไปฝึกใจของเรา

            ในความว่างนั้น  มัจจุราชตามไม่ทัน  ความเกิด  ความแก่  ความเจ็บ  ความตาย  ตามไม่ทัน  มันหมดเรื่อง  ถ้าเป็นโลกียวิสัย  ก็สอนกันไม่จบ  ไม่แล้วสักที  เราฟังก็ว่ามันยาก  เพราะมันเป็นปัญญาโลกีย์  หากเราพิจารณาได้  เราก็มีปัญญามาก  พระพุทธเจ้าของเราก็เหมือนกัน  เมื่อตอนที่ท่านครองโลกอยู่  ท่านก็มีปัญญาโลกีย์  ต่อเมื่อท่านมีปัญญามากเข้า  ท่านจึงดับโลกีย์ได้  เป็นโลกุตตระ  เป็นผู้เลิศในโลก  ไม่มีใครเหมือนท่าน  ถ้าเราทำความคิดไว้ในใจให้ได้ดังนี้  เห็นรูปก็ว่ารูปไม่มี  ได้ยินเสียงก็ว่าเสียงไม่มี  ได้กลิ่นก็ว่ากลิ่นไม่มี  ลิ้มรสก็ว่ารสไม่มี  มันก็หมดที่เป็นรูปนั้นก็เพียงความรู้สึก  ได้ยินเสียงก็สักแต่ว่าความรู้สึก  ที่มีกลิ่นก็สักแต่ว่ามีกลิ่น  เป็นเพียงความรู้สึก  รสก็เป็นแต่เพียงความรู้สึก  แล้วก็หายไป  ตามความเป็นจริงก็ไม่มี

            รูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์  นี้เป็นโลกีย์  ถ้าเป็นโลกุตตระแล้ว  รูปไม่มี  เสียงไม่มี  กลิ่นไม่มี  รสไม่มี  โผฏฐัพพะไม่มี  ธรรมารมณ์ไม่มี  เป็นแต่ความรู้สึกเกิดขึ้นเท่านั้น  แล้วก็หายไปไม่มีอะไร  เมื่อไม่มีอะไร  ตัวเราก็ไม่มี  ตัวเขาก็ไม่ดี  เมื่อตัวเราไม่มี  ของเราก็ไม่มี  ของเขาก็ไม่มี  ความดับทุกข์นั้นเป็นไปในทำนองนี้  คือ  ไม่มีใครจะไปรับเอาทุกข์  แล้วใครจะเป็นทุกข์  ไม่มีใครไปรับเอาสุข  แล้วใครจะเป็นสุข  นี่พอทุกข์เข้า  ก็เรียกว่าเราทุกข์  เพราะเราไปเป็นเจ้าขอมันก็ทุกข์  สุขเกิดขึ้นมา  เราก็ไปเป็นเจ้าของสุข  มันก็สุข  ก็เลยยึดมั่นถือมั่น  อันนั้นแหละ  เป็นตัว  เป็นตน  เป็นเรา  เป็นเขา  ขึ้นมาเดี๋ยวนั้น  มันก็เลยเป็นเรื่องเป็นราวไปอีก  ไม่จบ

            การที่พวกเราทั้งหลายออกจากบ้านมาสู่ป่า  ก็คือมาสงบอารมณ์  หนีออกมาเพื่อสู้  ไม่ใช่หนีมาเพื่อหนี  ไม่ใช่เพราะแพ้เราจึงมา  คนที่อยู่ในป่าแล้วก็ไปติดป่า  คนอยู่ในเมืองแล้วก็ไปติดเมืองนั้น  เรียกว่า  คนหลงป่า  คนหลงเมือง   พระพุทธเจ้าท่านว่า  ออกมาอยู่ป่าเพื่อกายวิเวก  จิตวิเวก  อุปธิวิเวกต่างหาก  ไม่ใช่ให้มาติดป่า  มาเพื่อฝึก  เพื่อเพาะปัญญา  มาเพาะให้เชื้อปัญญามันมีขึ้น  อยู่ในที่วุ่นวาย  เชื้อปัญญามันเกิดขึ้นยาก  จึงมาเพาะอยู่ในป่าเท่านั้นเอง  เพาะเพื่อจะกลับไปต่อสู้ในเมือง    เราหนีรูป  หนีเสียง  หนีกลิ่น  หนีรส  หนีโผฏฐัพพะ  หนีธรรมารมณ์มาอย่างนี้  ไม่ใช่หนีเพื่อจะแพ้สิ่งทั้งหลายเหล่านี้  หนีเพื่อมาฝึก  หรือมาเพาะปัญญาเกิด  แล้วจะกลับไปรบกับมัน  จะกลับไปต่อสู้กับมันด้วยปัญญา   ไม่ใช่เข้าไปอยู่ในป่าแล้ว  ไม่มีรูป  เสียง  กลิ่น  รส  แล้วก็สบาย ไม่ใช่อย่างนั้น  แต่ต้องการจะมาฝึก  เพาะเชื้อปัญญาให้เกิดขึ้นในป่าในที่สงบ  เมื่อสงบแล้วปัญญาจะเกิด

            เมื่อใคร่ครวญพิจารณาแล้ว  ก็จะเห็นว่า  รูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์นั้น  เป็นปฏิปักษ์ต่อเรา  ก็เพราะเราโง่  เรายังไม่มีปัญญา  แต่ความเป็นจริงแล้ว  สิ่งเหล่านี้คือครูสอนเราอย่างดี  เมื่ออยู่ในป่าแล้ว  อย่าไปยึดป่า  อย่ามีอุปาทานในป่า  เรามานี้เพื่อมาทำให้ปัญญาเกิด  ถ้ายังไม่มีปัญญา  ก็จะเห็นว่า  รูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์  นั้นเป็นปฏิปักษ์กับเรา  เป็นข้าศึกของเรา  ถ้าปัญญาเกิดขึ้นแล้ว  รูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์นั้น  ไม่ใช่ข้าศึก  แต่เป็นสภาวะที่ให้ความรู้ความเห็นแก่เราอย่างแจ้งชัด เมื่อสามารถกลับความเห็นอย่างนี้  แสดงว่าปัญญาได้เกิดขึ้นแล้ว

            ยกตัวอย่างง่าย ๆ อย่างไก่ป่า เราก็รู้กันทุกคนว่า  ไก่ป่านั้นเป็นอย่างไร  สัตว์ในโลกนี้ที่จะกลัวมนุษย์ยิ่งไปกว่าไก่ป่านั้น  ไม่มีแล้ว  เมื่อมาอยู่ในป่านี้ครั้งแรก  ก็เคยสอนไก่ป่า  เคยเฝ้าดูมัน  แล้วก็ได้ความรู้จากไก่ป่าหลายอย่าง   ครั้งแรกมันมาเพียงตัวเดียว  เดินผ่านมา  เราก็เดินจงกรมอยู่ในป่า  มันจะเข้ามาใกล้  ก็ไม่มองมัน  มันจะทำอะไร  ก็ไม่มองมัน  ไม่ทำกิริยาอันใดกระทบกระทั่งมันเลย  ต่อไปก็ลองหยุดมองดูมัน  พอสายตาเราไปถูกมันเข้า  มันวิ่งหนีเลย  แต่พอเราไม่มอง  มันก็คุ้ยเขี่ยอาหารกินตามเรื่องของมัน  แต่พอมองเมื่อไร  ก็วิ่งหนีเมื่อนั้น   นานเข้าสักหน่อย  มันคงเห็นความสงบของเรา  จิตใจของมันก็เลยว่าง  แต่พอหว่านข้าวให้เท่านั้น  ไก่มันก็หนีเลย  ก็ช่างมัน  ก็หว่านทิ้งไว้อย่างนั้นแหละ  เดี๋ยวมันก็กลับมาที่ตรงนั้นอีก  แต่ยังไม่กล้ากินข้าวที่หว่านไว้ให้  มันไม่รู้จัก  นึกว่าเราจะไปฆ่าไปแกงมัน  เราก็ไม่ว่าอะไร  กินก็ช่าง ไม่กินก็ช่าง  ไม่สนใจกับมัน    ไม่ช้า  มันก็ไปคุ้ยเขี่ยหากินตรงนั้น  มันคงเริ่มมีความรู้สึกของมันแล้ว  วันต่อมามันก็มาตรงนั้นอีก  มันก็ได้กินข้าวอีก  พอข้าวหมดก็หว่านไว้ให้อีก  มันก็วิ่งหนีอีก  แต่เมื่อทำซ้ำอยู่อย่างนี้เรื่อย ๆ ตอนหลังมันก็เพียงแต่เดินหนีไปไม่ไกล  แล้วก็กลับมากินข้าวที่หว่านให้นั้น  นี่ก็ได้เรื่องแล้ว

            ตอนแรก  ไก่มันเห็นข้าวสารเป็นข้าศึก  เพราะมันไม่รู้จัก  เพราะมันดูไม่ชัด  มันจึงวิ่งหนีเรื่อยไป  ต่อมามันเชื่องเข้า  จึงกลับมาดูตามความเป็นจริง  ก็เห็นว่า  นี่ข้าวสารนี่  ไม่ใช่ข้าศึก  ไม่มีอันตราย  มันก็มากินจนตลอดทุกวันนี้  นี่เรียกว่า  เราก็ได้ความรู้จากมัน   

            เราออกมาอยู่ในป่า  ก็นึกว่า  รูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์ในบ้าน  เป็นข้าศึกต่อเรา  จริงอยู่  เมื่อเรายังไม่รู้  มันก็เป็นข้าศึกจริง ๆ  แต่ถ้าเรารู้ตามความเป็นจริงของมันแล้ว  ก็เหมือนไก่รู้จักข้าวสารว่าเป็นข้าวสาร  ไม่ใช่ข้าศึก  ข้าศึกก็หายไป   เรากับรูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์  ก็เหมือนกัน  ฉันนั้น  มันไม่ใช่ข้าศึกของเราหรอก  แต่เพราะเราคิดผิด  เห็นผิด  พิจารณาผิด  จึงว่ามันเป็นข้าศึก  ถ้าพิจารณาถูกแล้ว  ก็ไม่ใช่ข้าศึก  แต่กลับเป็นสิ่งที่ให้ความรู้  ให้วิชา  ให้ความฉลาดแก่เราต่างหาก    แต่ถ้าไม่รู้  ก็คิดว่าเป็นข้าศึก  เหมือนกันกับไก่  ที่เห็นข้าวสาร  เป็นข้าศึกมันนั่นแหละ  ถ้าเห็นข้าวสารเป็นข้าวสารแล้ว  ข้าศึกมันก็หายไป  พอเป็นอย่างนี้ ก็เรียกว่า  ไก่มันเกิดวิปัสสนาแล้ว  เพราะมันรู้ตามเป็นจริง  มันจึงเชื่อง  ไม่กลัว  ไม่ตื่นเต้น

            เรานี้ก็เหมือนกับฉันนั้น  รูป  เสียง  กลิ่น  รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์นี้เป็นเครื่องให้เราตรัสรู้ธรรมะ  เป็นที่ให้ข้อคิดแก่ผู้ปฏิบัติทั้งหลายถ้าเราเห็นชัดตามเป็นจริงแล้ว  ก็จะเป็นอย่างนั้น  ถ้าไม่เห็นชัด   ก็จะเป็นข้าศึกต่อเราตลอดไป  แล้วเราก็จะหนีไปอยู่ป่าเรื่อย ๆ   อย่านึกว่า  เรามาอยู่ป่าแล้ว  ก็สบายแล้ว  อย่าคิดอย่างนั้น  อย่าเอาอย่างนั้น  อย่าเอาความสงบแค่นั้น  ว่าเราไม่ค่อยได้เห็นรูป  ไม่ได้ยินเสียง  ไม่ได้กลิ่น  ไม่ได้รส  โผฏฐัพพะ  ธรรมารมณ์แล้ว  เราก็อยู่สบายแล้ว  อย่าคิดเพียงแค่นั้น  ให้คิดว่า  เรามาเพื่อเพาะเชื้อปัญญาให้เกิดขึ้น  เมื่อมีปัญญารู้ตามเป็นจริงแล้ว  ก็ไม่ลุ่ม ๆ ดอน ๆ ไม่ต่ำ ๆ สูง ๆ  พอถูกอารมณ์ดีก็เป็นอย่างหนึ่ง  ถูกอารมณ์ที่ไม่ชอบใจก็เป็นอย่างหนึ่ง  ถ้าเป็นอย่างนี้  ก็แสดงว่ามันยังเป็นข้าศึกอยู่  ถ้าหมดข้าศึกแล้วมันจะเสมอกัน  ไม่ลุ่ม ๆ ดอน ๆ ไม่ต่ำ ๆ สูง ๆ รู้เรื่องของโลกว่า  มันอย่างนั้นเอง  เป็นโลกธรรม  โลกธรรมเลยเปลี่ยนเป็นมรรค  โลกธรรมมีแปดอย่าง  มรรคก็มีแปดอย่าง  โลกธรรมอยู่ที่ไหน  มรรคก็อยู่ที่นั่น  ถ้ารู้แจ้งเมื่อใด  โลกธรรมเลยกลายเป็นมรรคแปด  ถ้ายังไม่รู้  มันก็ยังเป็นโลกธรรม

            เมื่อสัมมาทิฏฐิเกิดขึ้น  ก็เป็นดังนี้  มันพ้นทุกข์อยู่ที่ตรงนี้  ไม่ใช่พ้นทุกข์โดยวิ่งไปที่ตรงไหน  ฉะนั้น  อย่างพรวดพราด  การภาวนาต้องค่อย ๆ ทำ  การทำความสงบต้องค่อย ๆ มันจะสงบไปบ้างก็เอา  มันจะไม่สงบไปบ้างก็เอา  เรื่องจิตมันเป็นอย่างนั้น  เราก็อยู่ของเราไปเรื่อย ๆ   บางครั้งปัญญามันเกิด  ก็เคยเป็นเหมือนกัน  เมื่อไม่มีปัญญาจะไปคิดให้ปัญญามันเกิด  มันก็ไม่เกิด  มันเฉย ๆ อยู่อย่างนั้น  ก็เลยมาคิดใหม่  เราจะพิจารณาสิ่งที่ไม่มี  มันก็ไม่ได้  เมื่อไม่มีเรื่องอะไรก็ไม่ต้องไปแก้มัน  ไม่มีปัญหาก็ไม่ต้องไปแก้มัน  ไม่ต้องไปค้นมัน  อยู่ไปเฉย ๆ ธรรมดา ๆ อย่างนั้นแหละ  แต่ต้องอยู่ด้วยความมีสติสัมปชัญญะ  อยู่ด้วยปัญญา  ไม่ใช่อยู่เพลินไปตามอารมณ์  อยู่ด้วยความระมัดระวัง  ปฏิบัติของเราไปเรื่อย ๆ ถ้ามีเรื่องอะไรมา  ก็พิจารณา  ถ้าไม่มี  ก็แล้วไป

            ได้ไปเห็นแมงมุมเป็นตัวอย่าง   แมงมุมทำรังของมันเหมือนข่าย  มันสายข่ายไปขึงไว้ตามช่องต่าง ๆ  เราไปนั่งพิจารณาดูมันทำข่ายขึงไว้เหมือนจอหนัง  เสร็จแล้วมันก็เก็บตัวมันเองเงียบอยู่ตรงกลางข่ายไม่วิ่งไปไหน  พอมีแมลงวันหรือแมลงอื่น ๆ บินผ่านข่ายของมัน  พอถูกข่ายเท่านั้น  ข่ายก็สะเทือน  พอข่ายสะเทือนปุ๊บ  มันก็วิ่งออกจากรังทันที  ไปจับตัวแมลงไว้เป็นอาหาร  เสร็จแล้วมันก็เก็บตัวมันไว้ที่กลางข่ายตามเดิม  ไม่ว่าจะมีผึ้งหรือแมลงอื่นใดมาถูกข่ายของมัน  พอข่ายสะเทือน  มันก็วิ่งออกมาจับแมลงนั้น  แล้วก็กลับไปเกาะนิ่งอยู่ที่ตรงกลางข่าย  ไม่ให้ใครเห็นทุกทีไป  พอได้เห็นแมงมุมทำอย่างนั้น  เราก็มีปัญญาแล้ว  อายตนะทั้งหก  คือ  ตา  หู  จมูก  ลิ้น  กาย  ใจนี้  ใจอยู่ตรงกลาง  ตา หู จมูก ลิ้น กาย  แผ่พังพานออกไป  อารมณ์นั้นเหมือนแมลงต่าง ๆ  พอรูปมาก็มาถึงตา  เสียงมาก็ถึงหู  กลิ่นมาก็มาถึงจมูก  รสมาก็มาถึงลิ้น  โผฏฐัพพะมาก็มาถึงกาย  ใจเป็นผู้รู้จัก  มันก็สะเทือนถึงใจ  เท่านี้ก็เกิดปัญญาแล้ว

            เราจะอยู่ด้วยการเก็บตัวไว้  เหมือนแมงมุมที่เก็บตัวไว้ในข่ายของมัน  ไม่ต้องไปไหน  พอแมลงต่าง ๆ มันผ่านข่าย  ก็ทำให้สะเทือนถึงตัว  รู้สึกได้  ก็ออกไปจับแมลงไว้  แล้วก็กลับไปอยู่ที่เดิม ไม่แตกต่างอะไรกับใจของเราเลย  อยู่ตรงนี้  ให้อยู่ด้วยสติสัมปชัญญะ  อยู่ด้วยความระมัดระวัง  อยู่ด้วยปัญญา  อยู่ด้วยความคิดถูกต้อง  เราอยู่ตรงนี้ เมื่อไม่มีอะไร  เราก็อยู่เฉย ๆ แต่ไม่ใช่อยู่ด้วยความประมาท  ถึงเราจะไม่เดินจงกรม  ไม่นั่งสมาธิ  ไม่อะไรก็ช่างเถิด  แต่เราอยู่ด้วยสติสัมปชัญญะ  อยู่ด้วยความระมัดระวัง  อยู่ด้วยปัญญา  ไม่ใช่อยู่ด้วยความประมาท  นี่เป็นสิ่งสำคัญ  ไม่ใช่เราจะนั่งตลอดวันตลอดคืน  เอาแต่พอกำลังของเรา  ตามสมควรแก่ร่างกายของเรา

            แต่เรื่องจิตนี้  เป็นเรื่องของสำคัญมาก  ให้รู้อายตนะว่า  มันส่งส่ายเข้ามาเป็นอย่างไร  ให้รู้จักสิ่งทั้งหลายเหล่านี้  เหมือนแมงมุมที่พอข่ายสะเทือน  มันก็วิ่งไปจับเอาตัวแมลงได้ทันที  ฉะนั้น เมื่ออารมณ์มากระทบอายตนะ  มันก็มาถึงจิตทันที  เมื่อไปจับผ่านทุกข์  ก็ให้เห็นมันโดยความเป็นอนิจจัง  มันก็ไม่เที่ยง  มันเป็นทุกข์  มันไม่เป็นแก่นสาร  จะเอามันไปทำไม  มันไม่ใช่ตัว  ไม่ใช่ตน  ไม่ใช่ของเรา  จะไปเอาอะไรกับมัน  มันก็หมดตรงนี้    ดูแมงมุมแล้ว  ก็น้อมเข้ามาจิตของเรา มันก็เหมือนกับเท่านั้น  ถ้าจิตเห็นอนิจจัง  ทุกขัง  อนัตตา  มันก็วาง  ไม่เป็นเจ้าของสุข  ไม่เป็นเจ้าของทุกข์อีกแล้ว  ถ้าเห็นชัดได้อย่างนี้  มันก็ได้ความเท่านั้นแหละ  จะทำอะไร ๆ อยู่ก็สบาย  ไม่ต้องการอะไรอีกแล้ว  มีแต่การภาวนาจะเจริญยิ่งขึ้นเท่านั้น

            ถ้าทำอย่างนี้อยู่ด้วยความระมัดระวัง  ก็เป็นการที่เราจะพ้นจากวัฏฏสงสารได้  ที่เรายังไม่พ้นจากวัฏฏสงสารก็เพราะยังปรารถนาอะไร ๆ อยู่ทั้งนั้น  การไม่ทำผิด  ไม่ทำบาปนั้น  มันอยู่ในระดับศีลธรรม  เวลาสวดมนต์ก็ว่า  ขออย่าให้พลัดพรากจากของที่รักที่ชอบใจ  อย่างนี้  มันเป็นธรรมของเด็กน้อย  เป็นธรรมของคนที่ยังปล่อยอะไรไม่ได้  นี่คือความปรารถนาของคน  ปรารถนาให้อายุยืน  ปรารถนาไม่อยากตาย  ปรารถนาไม่อยากเป็นโรค  ปรารถนาไม่อยากอย่างนั้นอย่างนี้  นี่แหละความปรารถนาของคน  "ยมฺปิจฺฉํ  น  ลภติ  ตมฺปิ  ทุกขฺ"  มีความปรารถนาสิ่งใดไม่ใช่สิ่งนั้น  นั่นก็เป็นทุกข์  นี่แหละมันสับหัวเข้าไปอีก  เป็นเรื่องปรารถนาทั้งนั้น  ไม่ว่าใครก็ปรารถนาอย่างนั้นทุกคน  ไม่เห็นมีใครอยากหมด  อยากจนจริง ๆ สักคน

            การปฏิบัติธรรมเป็นสิ่งละเอียด  ผู้มีกิริยานุ่มนวล  สำรวมปฏิบัติไม่เปลี่ยนแปลง  สม่ำเสมออยู่เรื่อย  นั่นแหละ  จึงจะรู้จัก  มันจะเกิดอะไรก็ช่างมันเถิด  ขอแต่ไม่มั่นคงแน่วแน่เอาไว้  อย่าซวนเซหวั่นไหว