LEKSIS GENDER DALAM BAHASA MELAYU: SATU TINJAUAN BERDASARKAN NOVEL ‘S’

Aspek bahasa dan gender merupakan salah satu topik yang amat diminati dalam ilmu bahasa, terutamanya dalam bidang sosiolingustik. Mencipta perkataan gender sudah menjadi amalan lumrah dalam semua bahasa, khususnya untuk membezakan perkataan yang digunakan bagi merujuk kepada lelaki atau wanita. Hal ini dikatakan terjadi kerana dominasi lelaki dalam masyarakat kebapaan (patriarchal) pada masa dahulu. Dalam peredaran masa pula, wujud pula kecenderungan di kalangan kaum wanita untuk mencipta atau mewujudkan perkataan yang merujuk kepada gender mereka. Justeru wujudlah perkataan-perkataan seperti biduanita, posnita, dan wirawati dalam bahasa Melayu untuk merujuk kepada kaum wanita.

Sudah ada banyak kajian dan disertasi yang membincangkan gejala bahasa dan gender. Dalam sekian banyak kajian yang dikerjakan terhadap fenomena ini, namun pada hemat pengkaji, belum ada kajian yang meneliti gejala ini dari sudut makna. Oleh yang demikian, kajian ini merupakan salah satu rintisan untuk meneliti aspek bahasa dan gender dari sudut makna atau sematik, khususnya dalam bahasa Melayu.

Bahasa, yang menjadi kurnia Tuhan, cukup menarik sekali, kalau didekati dan diamati maknanya, terutamanya leksikon atau kosa katanya. Dalam ribuan perkataan yang sedia wujud dalam kosa kata bahasa-bahasa dunia, termasuk bahasa Melayu, tidak kurang juga perkataan atau leksis yang mencirikan gender, iaitu yang merujuk kepada jantina lelaki atau perempuan. Misalnya, perkataan mandul biasanya digunakan untuk merujuk kepada perempuan, iaitu merujuk kepada seorang perempuan tidak berupaya mengandung kerana sebab-sebab tertentu dan wirawati yang merujuk kepada perempuan yang gagah dan berani. Sebaliknya, perkataan wira digunakan untuk merujuk kepada lelaki yang gagah dan berani, manakala perkataan kacak lazimnya digunakan untuk menggambarkan rupa paras seorang jejaka, iaitu orang lelaki. Kedua-dua perkataan kacak dan wira tidak pernah digunakan bagi merujuk kepada wanita kerana sudah ada kata gendernya, iaitu cantik dan wirawati.

Dalam pada itu, ada perkataan yang bersifat neutral, iaitu yang dapat digunakan bagi kedua-dua jantina, lelaki dan wanita. Perkataan seperti jodoh bersifat neutral kerana perkataan ini tidak merujuk kepada lelaki atau perempuan dan oleh itu, boleh digunakan bagi merujuk kepada lelaki ataupun perempuan. Secara purata dianggap bahawa perkataan yang bersifat neutral agak banyak berbanding dengan leksis yang bersifat gender. Pada hemat pengkaji, belum ada kajian dalam bahasa Melayu untuk mengenal pasti kelompok mana yang paling banyak.

Kajian ini berusaha untuk meneliti leksis gender yang terdapat bahasa Melayu. Leksis-leksis tersebut dikenal pasti dengan menganalisis komponen makna leksis tersebut. Pendekatan analisis komponensial atau pemecahan komponen makna diterapkan untuk mengenal pasti sama ada leksis berkenaan ada komponen atau ciri-ciri lelaki atau perempuan. Misalnya, leksis pemuda ada komponen [+orang muda] dan [+lelaki], manakala leksis pemudi ada ciri [+orang muda] dan [-lelaki]. Maknanya, leksis ini mempunyai komponen makna yang lain, iaitu [+orang muda] dan [+perempuan]. Sementara itu, perkataan adik ada komponen makna [+orang muda] [+lelaki], dan [+perempuan]. Hal ini bermakna leksis adik dapat dimasukkan dalam kelompok neutral kerana dapat digunakan sama ada bagi lelaki mahupun perempuan.

Sebelum berbicara lebih lanjut, leksis gender dalam bahasa Melayu hendaklah didapatkan. Untuk memperoleh data, mula-mula disenaraikan dahulu leksis gender yang terdapat dalam kosa kata Melayu. Untuk berbuat demikian, sudah tentunya kamuslah yang menjadi bahan rujukan utama. Untuk kajian ini pula, rujukan utama untuk memperoleh kosa kata bahasa Melayu ialah Kamus Dewan Edisi Ketiga (1994) dan Tesaurus Umum Bahasa Melayu (1990).

Cara kosa kata tersebut diperoleh adalah dengan meneliti halaman demi halaman kamus yang telah ditetapkan. Leksis gender juga diperoleh ketika perkataan sinonim bagi leksis tersebut dirujuk dalam tesaurus. Leksis yang dikenal pasti sebagai leksis gender akan disenaraikan dalam jadual seperti dalam Lampiran 1. Setiap leksis yang dikenal pasti itu, kemudian diteliti komponen maknanya dengan menggunakan analisis komponen makna atau pemecahan komponen makna supaya mengenal pasti gender leksis tersebut.

Seperti yang diperhatikan dalam Lampiran kosa kata leksis bahasa Melayu yang diperoleh daripada Kamus Dewan dan Tesaurus Umum Bahasa Melayu, kosa katanya dapat dibahagikan kepada tiga kelompok utama, iaitu yang bersifat neutral, dan yang menunjukkan jantina lelaki atau perempuan. Antara ketiga-tiga kelompok ini, kelompok neutral nampaknya kelompok yang menjadi paling banyak. Selain itu, perkataan-perkataan dalam kelompok itu dapat dibahagikan kepada enam jenis yang asas seperti yang berikut:

Berikutnya, perbincangan tentang leksis gender akan dimulakan dengan meneliti jenis pertama, iaitu kosa kata kekeluargaan.

Banyak perkataan termasuk dalam kelompok ini seperti abah, adinda, ayah, bapa, ibu, dan saudara. Walau bagaimanapun, kosa kata kekeluargaan ini dapat dibahagi kepada dua subkategori lagi, iaitu kategori panggilan dan kekerabatan. Umpamanya, perkataan cucu, menantu, ipar, dan datuk termasuk dalam subkategori kekerabatan manakala perkataan anakanda, ayahanda, bonda, dan kakakanda digolongkan ke dalam subkategori panggilan. Ada kalanya, sesuatu perkataan dalam kelompok ini dapat dimasukkan ke dalam kedua-dua subkategori tersebut. Contohnya, leksis ibu digunakan sebagai rujukan kerabat dan juga untuk panggilan. Lihat pembahagian leksis dalam kelompok seperti dalam Jadual 1 di bawah.

Kategori Leksis Kekeluargaan	Kekerabatan	Panggilan
abah	-	+
abang	+	+
adik	+	+
anak	+	+
anakanda	-	+
bapa	+	-
cucunda	-	+
emak	+	+
ibu	+	+
ipar	+	-
isteri	+	-
kakanda	-	+
saudara	+	+
suami	+	-

Selain itu, kalau diteliti perkataan dalam jenis kekeluargaan, didapati bahawa ada yang merujuk kepada jantina lelaki, ada yang merujuk kepada jantina perempuan, dan ada juga yang bersifat neutral. Jadual 2 di bawah akan menunjukkan pembahagian leksis dalam kategori ini kepada tiga kelompok tersebut.

Gender Leksis	Lelaki	Perempuan	Neutral
abang	+
adik			+
adinda			+
anak			+
cucu			+
kakanda			+
ipar			+
menantu			+
sepupu			+

Seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 2 di atas, didapati kebanyakan perkataan dalam kelompok ini bersifat neutral. Oleh sebab itu, leksis gender ini kebanyakan bersifat neutral dalam kategori ini, maka untuk membezakan jantina atau gender digunakan pula pembeza jantina, iaitu lelaki atau perempuan. Misalnya, leksis adik yang bersifat neutral, jika hendak dirujuk kepada jantina perempuan, maka hendaklah ditambah perkataan perempuan untuk menjadi adik perempuan, manakala ditambah lelaki kepada adik untuk menjadi adik lelaki agar dapat membezakan jantina adik. Demikian juga perlu ditambah pembeza jantina perempuan atau lelaki supaya mudah dapat membezakan gender bagi perkataan yang bersifat neutral seperti anak, cucu, ipar, menantu, dan sepupu.

Setelah diteliti kosa kata kekeluargaan, kita perhatikan pula kelompok kedua, iaitu kosa kata bentuk-bentuk panggilan.

Kosa kata yang termasuk dalam kelompok ini merupakan perkataan yang bersifat panggilan formal, kurniaan, dan keagamaan yang wujud dalam masyarakat Melayu. Misalnya, tuan, puan, encik, dan saudara merupakan perkataan yang bersifat panggilan formal. Sementara itu, perkataan haji, hajah, tuan haji, ustaz, dan ustazah merupakan bentuk panggilan bersifat keagamaan, manakala Dato’, Datin, Dato’ Seri Datin Seri, Tun, dan Toh Puan merupakan panggilan kurniaan. Dalam ketiga-tiga panggilan terdapat leksis gender yang dapat ditunjukkan seperti dalam Jadual 3 di bawah:

Gender Leksis	Lelaki	Perempuan	Neutral
tuan	+
puan		+
encik			+
saudara			+
haji	+
hajah		+
tuan haji	+
ustaz	+
ustazah		+
Dato’			+
Datin	-	+
Tun	+
Toh Puan		+
Dato’ Seri			+
Datin Seri		+

Seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 3 di atas, setiap panggilan dan gelaran ada gendernya kecuali bagi panggilan Dato’ dan Dato’ Seri yang bersifat neutral. Pada suatu ketika dahulu, kurniaan Dato’ dan Dato’ Seri hanya dikurniakan kepada lelaki sahaja, tetapi kini wanita pun dikurniakan gelaran-gelaran tersebut.

Dalam kelompok ini, terdapat perkataan-perkatan seperti amah, babu, jururawat, dan pelacur merupakan perkataan merujuk kepada pekerjaan atau jawatan yang dipegang atau dilakukan oleh kaum wanita atau perempuan khususnya. Lazimnya leksis-leksis ini tidak digunakan untuk merujuk kepada pekerjaan yang dilakukan oleh lelaki. Umpamanya, orang-orang yang membantu dalam kerja-kerja rumah tidak disebut amah atau babu. Pada hemat pengkaji, tidak ada leksis khusus yang merujuk kepada lelaki yang bertugas sebagai pembantu rumah.

Leksis pelacur, misalnya wujud bagi jantina perempuan sahaja. Tiada leksis khusus untuk merujuk kepada lelaki (kalau ada pun lelaki yang melakukan kerja yang tidak bermoral ini). Demikian juga tidak ada leksis dalam bahasa Melayu untuk merujuk kepada konsep gundik dalam bahasa Melayu yang digunakan bagi lelaki. Umpamanya, dalam ayat di bawah, perkataan gundik tidak ada padanan bagi merujuk kaum lelaki.

Nyatalah ayat 2 tidak tepat dari segi makna kerana leksis tersebut tidak ada komponen makna [+lelaki]. Komponen maknanya adalah seperti yang berikut: [+perempuan], [perempuan simpanan], dan [+isteri yang tidak rasmi]. Leksis seperti pelacur dan gundik dikatakan bersifat pejorasi, iaitu digunakan untuk tujuan tujuan menghina atau memerendah-rendahkan. Dalam ilmu makna, perkataan-perkataan dikatakan mempunyai makna emotif.

Selain itu, seperti yang dinyatakan pada bahagian pendahuluan, wujud kecenderungan di kalangan kaum wanita untuk mencipta leksis gender wanita untuk membezakan jantina. Oleh yang demikian, diciptakan perkataan seperti beliawanis, biduanita, mahasiswi, pergawati, saudari, dan wirawati oleh masyarakat Melayu. Leksis-leksis ini diwujudkan semata-mata untuk membezakan jantina lelaki dan perempuan. Walau bagaimanapun, bagi sesetengah pekerjaan hendaklah digunakan pembeza jantina untuk menunjukkan bahawa jawatan itu dipegang oleh perempuan atau wanita. Umpamanya, bagi jawatan atau kerjaya sperti guru, pengurus, perajurit, pelayan dan penulis, perlu ditambah perkataan perempuan atau wanita untuk menandakan jantina pemegang jawatan tersebut, seperti guru perempuan, pengurus wanita, atau perajurit wanita. Hal ini kerana jawatan-jawatan boleh dipegang oleh kedua-dua jantina tersebut.

Seterusnya, kita perhatikan jenis yang berikutnya, iaitu kosa kata jantina khusus yang merujuk kepada jantina lelaki atau perempuan.

Ada juga kosa kata yang bersifat khusus yang merujuk kepada satu-satu jantina sahaja. Maknanya, tidak terdapat padanan perkataan alternatif yang lain, seandainya hendak digunakan bagi merujuk kepada jantina lain. Misalnya, perkataan hamil yang ada dalam bahasa Melayu hanya boleh digunakan untuk merujuk kepada seorang wanita atau perempuan yang dikatakan sedang ‘berbadan dua’ atau ‘mengandung’. Mungkin komponen makna bagi leksis hamil dapat dilakukan seperti dalam Jadual 5 di bawah.

Tidak ada dalam kosa kata bahasa Melayu yang merujuk kepada lelaki yang mengandung. Tentulah hal sedemikian belum pernah berlaku, setidak-tidaknya di negara kita. Andainya ada yang lelaki yang mengandung, maka tiada perkataan dalam bahasa Melayu, malahan dalam apa jua bahasa pun untuk menerangkan keadaan tersebut. Dalam pada itu, kata hamil tidak dapat digunakan bagi mahkluk yang bukan manusia. Tidak tepat makna jika digunakan bagi haiwan. Perhatikan ayat 3 di bawah yang menunjukkan penggunaan maknanya yang tidak tepat.

Ayat 3 ini tidak tepat maknanya kerana seperti yang dijelaskan di atas, komponen manusia (perempuan) tidak ada dalam leksis ini. Oleh hal demikian, ayat ini hendaklah dibetulkan dengan menggunakan perkataan yang tepat maknanya, iaitu bunting. Komponen makna perkataan bunting adalah seperti yang berikut: [+makluk hidup][+haiwan], dan [+mengandung]. Justeru ayat yang betul sepatutnya adalah seperti yang berikut:

4. Oleh sebab kerbau itu bunting, maka Pak Abu tidak dapat menyembelihnya.

Demikian juga leksis duda hanya digunakan untuk merujuk kepada lelaki yang sudah kematian isteri atau sudah bercerai daripada isterinya. Oleh itu tidak sesuailah kalau digunakan duda untuk merujuk kepada wanita yang sudah kematian suami atau diceraikan oleh suami sebagai duda. Untuk merujuk kepada wanita yang kematian suami atau diceraikan suami digunakan leksis janda. Sementara itu, dalam bahasa Melayu ada juga perkataan yang merujuk kepada perempuan yang kehilangan suami bukan kerana diceraikan oleh suami, tetapi kerana kematian suami. Leksis yang dimaksudkan ialah balu. Seperti yang dijelaskan di atas, terdapat perbezaan komponen makna antara ketiga-tiga perkataan tersebut. Hal ini dapat dicerakinkan seperti di bawah:

i. duda = [+lelaki], [+yang kematian isteri], [+tidak beristeri], dan [+sudah menceraikan isteri]

ii. janda = [+perempuan], [+yang kematian suami], [+tidak bersuami], dan [+sudah diceraikan suami]

Dalam kelompok ini terdapat juga sebilangan perkataan yang mencirikan jantina. Beberapa daripada kosa kata gender seperti comel, jelita, kacak, mongel, dan sunti digunakan untuk memerikan lelaki atau perempuan. Kata-kata ini lazimnya disebut sebagai kata adjektif. Leksis jenis ini tidak boleh digunakan secara sebarangan, tetapi hendaklah digunakan secara presis untuk menunjukkan ketepatan dan kesesuaian makna. Ada leksis juga yang bersifat neutral. Perhatikan Jadual 5 di bawah yang mencerakinkan hal tersebut.

Gender Leksis	Lelaki	Perempuan	Neutral
anggun		+
ayu		+
cantik		+
comel			+
kacak	+
molek		+
manis		+
mongel			+
ranggi	+
rupawan		+
segak	+
tampan	+

Seperti yang dicerakinkan dalam Jadual 5 di atas, terdapat leksis gender yang khusus bagi jantina lelaki dan perempuan. Ada beberapa leksis seperti comel dan mongel bersifat neutral kerana leksis ini lazimnya digunakan bagi merujuk kepada bayi, tidak kira bayi lelaki atau bayi perempuan.

Satu lagi yang menarik dalam kelompok ini ialah walaupun leksis digunakan bagi wanita sahaja, atau lelaki, namun tidak ada kalanya digunakan bagi perempuan berdasarkan peringkat usia yang berbeza-beza. Misalnya, jelita digunakan bagi gadis, iaitu perempuan dalam belasan tahun. Tidak tepat makna jika digunakan leksis ini bagi seorang perempuan dewasa atau wanita dalam usia empat puluhan. Perhatikan Jadual 6 di bawah yang menganalisis hal tersebut.

Jenis Leksis Gender	Bayi Perempuan	Budak Perempuan	Gadis	Wanita
anggun			+
ayu			+
cantik		+	+	+
comel	+
jelita			+
kesuma				+
manis			+
molek		+	+
mongel	+
sunti			+

Seperti yang dicerakinkan dalam Jadual di atas, walaupun terdapat leksis gender bagi jantina perempuan, tetapi digunakan mengikut peringkat usia perempuan. Maknanya, leksis gender tidak boleh digunakan secara sebarangan, tetapi dengan teliti dan sesuai.

Terdapat juga perkataan pejorasi seperti sundal yang hanya digunakan untuk perempuan sahaja. Oleh itu, dalam bahasa Melayu tidak terdapat ungkapan laki sundal kerana leksis sundal harus memerikan perempuan yang tidak elok kelakuannya, bukannya lelaki yang berkelakuan sedemikian. Pada hemat pengkaji tidak wujud leksis khusus untuk merujuk kepada lelaki seperti itu dalam bahasa Melayu.

Perkataan-perkataan gender seperti ini tidak dapat digunakan untuk merujuk kepada kaum lelaki atau perempuan secara bertukar ganti. Umpamanya, tidak tepat penggunaannya jika dibina ayat-ayat seperti yang berikut:

Ayat-ayat di atas, walaupun betul dari segi nahunya, tetapi tidak boleh diterima sebagai ayat yang tepat dari segi makna. Jarang-jarang pengguna bahasa Melayu yang arif dalam soal gender akan membina ayat-ayat seperti ini!

Akhirnya, kita teliti pula kelompok leksis gender yang terdapat dalam kosa kata kata ganti nama dalam bahasa Melayu.

Dalam bahasa Melayu, walaupun ada beberapa ganti nama diri, namun tidak ada kata ganti nama yang menunjukkan gender. Kesemua kata ganti diri bersifat neutral, walaupun dalam bahasa-bahasa lain ada diwujudkan leksis gender. Misalnya dalam bahasa Inggeris, kata ganti diri she merujuk kepada jantina perempuan, manakala he merujuk kepada jantina lelaki. Dalam bahasa Arab kata ganti anta digunakan bagi lelaki. Kata ganti diri dalam bahasa Melayu seperti ia, dia, kamu, engkau, anda, mereka, dan kami, semuanya bersifat neutral. Kita hanya dapat mengenal pasti gender kata ganti nama dalam konteks penggunaan kata tersebut. Misalnya, dalam ayat ‘Milah memberitahu ayahnya bahawa dia tidak mahu melanjutkan pelajaran ke aliran sains’, kata ganti diri dia merupakan gender perempuan. Hal ini dapat ditentukan berdasarkan nama pengucap ayat ini, iaitu Milah.

Demikianlah satu perbincangan tentang satu aspek sosiolinguistik dari sudut makna. Kosa kata dalam bahasa Melayu, seperti yang dibincangkan dalam makalah ini, nyata mempunyai leksis gender, iaitu perkataan yang merujuk kepada jantina lelaki atau perempuan, dan yang bersifat neutral, yakni yang tidak merujuk kepada lelaki atau perempuan. Hal tersebut dapat dikenal pasti dengan menggunakan kaedah analisis komponen makna. Walaupun jumlah leksis gender dalam bahasa Melayu tidak berpuluh-puluh, namun hal ini merupakan gejala yang cukup menarik dari sudut sosiolinguistik yang amat diminati.

Kajian ini juga menunjukkan bahawa aspek gender cukup menarik sekali dari segi mandala makna dalam bahasa Melayu. Mudah-mudahan kajian-kajian lanjut akan dilakukan untuk meneliti aspek ini dalam leksis gender bahasa Melayu agar dapat menerokai mandala makna ini.

Leksis	Komponen Makna
	wanita yang mengandung
Hamil	wanita sudah berkahwin
	wanita/perempuan sudah dijimak oleh lelaki/suami